CC BY
68УДК 801.316.1.
Сакен Сеилбек,
Эдтбекова Лэззат Махайкызы1
Email [email protected]
Эдiл султанньщ эпикалык бейнесi жэне жыршылык дэстур
Аннотация. Макалада 6YK'm Орта Азия мен Казакстанга ке^нен танымал эпостык жырлар «Кырымнын кырык батыры» мен Кырым татарлары, ногайлар, казактар ара-сында сакталган «Эдл султан» жыры мен казактын «Карасай, Кази» жырынын сюжет-тiн желюне ке^нен салыстырмалы зерттеу жасалынады. Эд 'т султаннын ерлЫн жыр-лаган «Карасай, Кази» жырынын бiрнеше нускасы тарихи деректермен, фольклорист галымдардын тк'1рлер'1мен салыстырыла отырып, кен>нен талданады.
Клт сездер: Эд/'лгерей султан Дэулеткерейулы, кырым татарлары, Карасай-Кази, Осман султаны, Карасай батыр.
Кепнускалы эпостыц Ke^nKepi болудыц аркасында кейЫп урпактардыц еанде мэцплк калган тарихи тулгалардыц 6ipi - Эдтгерей султан Дэулеткерейулы. Оныц жыр кейт-KepiHe айналуына себеп болган окиганы тарихшы А. Исин: «Кырымлы II Мухаммед-Герей тусында [1577-1584] агасы - Эдт-Герей калга кызмeтiн аткарган [ханнан кешнп мемле-кeттeгi басты тулга]. 1583 жылы Осман султаны - III Мурадтыц буйрыгымен парсы eлiнe карсы жорыкка аттанган ол туткынга тYсiп, жат елде шаh эмipiмeн ел^ртедк 6дiл-Гepeй султанныц жорыгына Дeштi жауынгерлер^ ногайлар катыскан да, бул эпикалык сананыц калыптасуына эсер еткен», - деп баяндаган [1, б. 70].
Эдтгерейдщ осы кайгылы тагдыры ^ырым татарлары, ногайлар, казактар арасында сакталган «Эдт султан» жырында жэне казактыц «^арасай, ^ази» жырында бейнеленген. «Эдт султан» жыры ец алгаш рет академик В.В. Радлов 1896 жылы жариялаган «Образцы народной литературы северных тюркских племен, Ч. 7. Наречия Крымского полуострова» атты жинак аркылы кепшткке мэлiм болды. Бул туындыныц eкiншi бip нускасын 1895 жылы Кизляр калалык училщеанщ муfалiмi Г.Ананьев кара ногайдыц езге тарихи ацыздарымен бipгe жинактап, 1900 жылы Тифлисте жарык керген «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» атты ютапта жариялаган. Шыгарманыц ендт бip нускасы 1910 жылы Орынборда баспа бeтiн керген «Шайыр яки казак акындарыныц басты жыр-лары» атты Габдолла Муфтак курастырган жинакка eндi. Жырдыц тагы бip ногайша нускасын 6бдiлхамит Жэнiбeков 1924 жылы ^ацлы аулыныц тургыны Эмзе МYтэлiпулынан жазып алган. Ал, соцгы уакытта жырдыц eкiншi бip казакша нускасы Санкт-Петербург мeмлeкeттiк унивepситeтi гылыми ютапханасыныц Шыгыс белiмi корындагы 493-папкада «^ыргыз елец-дepi» деген атаумен сакталган колжазба кiтапта сакталганы аныкталып, А.И.Исин дайын-даган «6дiл султан» эпикалык жыры» атты ютапта 2001 жылы жарияланды.
«6дiл султан» жырыныц аталган нускаларын «^арасай, ^ази» жырыныц Эдтдщ ерлк-тepiн суpeттeйтiн нускаларымен салыстырып карастыра отырып эпикалык туындыныц калыптасу жолдарын ацгаруга болады. Бундай салыстырулар барысында жалпы фольклор Yлгiлepiнe мэтшнщ акпалылыгы тэн eкeнiнe ерказ назар аударамыз. Кeзiндe В.Радлов
1 Сакен Сеилбек, филология гылымдарыныц кандидаты, ^азак мeмлeкeттiк кыздар педагоги-калык университетшщ профессоры мiндeтiн аткарушы; Эдтбекова Лэззат Махайкызы, филология гылымдарыныц кандидаты, ^азак мемлекетпк кыздар педагогикалык университетшщ профессоры мiндeтiн аткарушы (Алматы, ^азакстан).
мотивтердщ акпалылыгы, белшектердщ Yнемi eзгерiп отыратындыгы, олардыц вариант-тары пайда болуы бiртiндеп жырдыц мазмунын да eзгертетiндiгi, жалпыхалыктык дэстYP непзЫде жаца жеке жыршыныц рeлi эпос Yлгiлерiне ортак заидылыктар екенiн аныктап, кыргыз жомокшыларыныц eнерi туралы: "Поет так вдохновенно, так как он не в состоянии спеть одно и то же два раза, не изменяя форму изложения", - деген гылыми тужы-рым жасаган болатын [2, б. 1-10]. Бул ой корытындысыныц 6дiл султанныц эпикалык бей-несiне де катысы бар екенiн бiздщ тeмендегi талдауларымыз аркылы дэлелдеуге болады. Нускаларды карастыру барысында жалпы фольклорга, оныц Ынде эпоска тэн тутастану [циклизация] YДерiсi 6дiл султанныц бейнесiн де халыктык мураттарга [идеалга] сэйкестен-дiре сомдау Yшiн кызмет аткарганын байкаймыз. Фольклордагы тутастану кубылысыныц ерекшелiктерiн эсiресе В.М. Жирмунскийдщ жаксы ашып кeрсеткенi белплк Ол кiсi «Шыгыс жэне Батыс халыктарыныц эпосын [кейде ацыз бен ертеплерЫ де] мейлiнше кец салысты-рмалы тYPде зерттеудщ аркасында жалпы эпос жанрында сюжеттiк, гумырнамалык [био-графиялык] жэне батыр [эмiршi] тeцiреriне тутастану бар екенiн аныктап, оларды типологи-ялык тургыдан зерттеп, бул кубылыстыц когам мен фольклордыц даму децгейЫе карай эр кезецде, ягни, эр килы кeрiнетiнiн деледеген» [3, б. 11].
Ал, казак галымы С.А. ^аскабасов буларга коса фольклорлык туындыларда болатын тарихи жэне географиялык тутастануга да токталган (^аскабасов С.А. Тутастану - фольклор поэтикасыныц заидылыгы // ^азак фольклорыныц поэтикасы. Алматы, 2001. - б. 44-60).
Жырдыц ^ырым татар нускасы он жастагы 6дiл султанга Ыстамбулдагы султаннан хат аркылы фермен келгеын, онда кол жинап, Карасай, ^азиды касына алып, Ажем (парсы елi - С.С.) шаhына карсы аттану жeнiнде буйрык болганы баяндалады.
Одан аргы жыр жолдарында 6дiл султанныц фольклорлык туындыларда гана бола-тындай жедел жетiлудi бастан eткерiп, он жасында тYрiк султаны жауапты жорыкты баска-руга жумсайтындай дэрежеге келгенi суреттеледi. Бул эпизод та эпос поэтикасына тэн «ортак жерлердщ» бiрi екенiн эпосты зерттеушiлер элденеше рет атап гарсеткен. Мысалы, С. ^аскабасов: «Эдетте батырлык ертегi мен эпоста керемет жагдайда туган бала жылдам eсiп, eте кYштi эрi акылды болып шыгады. Оныц ерен кайраты мен даналыгы ерте байка-лады», - деген [3, б. 30] Эдт султан балалык шагыныц эр жылындагы сипаттарга да катысты.
Келген хатты окып, онда не жазылганын аныктаудыц соншалыкты киынга тYCкенiн сурет-теу Эдт султанга жогары билеушi тарапынан жYктелген мЫдеттщ аса мацыздылыгын укты-рудыц тэсiлi екенi анык.
Сексен мыц эскермен ^ырымнан аттанып шыккан Эдiл султан Кур суынан eтiп, аялдама жасаган сэттегi окиганы суреттеуде эпоска тэн бас кейiпкердi даралау тэс^ колданылады. Эдiл султан тт экелуге жумсаган Шырын Дэулет, Шыжуат Мэмбет, ¥зын айдар Кобук, ^аракожа Есенi, Шалгырлы ^ыблай, Мысфытаф палуан атты эйгiлi батырлар бул тапсыр-маны орындаудан бас тартып:
- Бiзден улу кiшi бар, - деседк
Эдiл султанныц:
- Фзден улу кiм бар? - деген сурагына олар:
- Бiзден улу, султаным,
- Орак улу ^арашай бар, - деп жауап бередк
Шынында да Карасай батыр барып, тiл алып келедi.
Алып келген ажем Эдт султанга eз елЫ кырымдыктар жеце алмайтынын айтады. Эдт султан оныц басын кесiп:
«Сен не дерсщ, Карашай?» - деп сураганда, ^арасай жаудыц кару-жарагы сай екешн жэне жолдыц карацгы, ктец тасты екенiн айтып, ^ырымга карай кейЫ кайткан дурыс екенiн бiлдiредi.
Окиганыц одан ары калай дамыганын керсететЫ:
«Эдт султан айтты:
«Кррксац, кошта каласыц,
^оркмасац, мага жолдаш боларсыц.
Атланды атка 6дiл,
^арашай эскерЫ тузду.
Эдтдщ алдында йуруп
Йолга кеттi Карашай». - деген жыр жолдары ^армандьщ эпостыц ^армандарына тэн ешкандай каут-катерден корыкпау, алган бетЫен кайтпау Эдтдщ эпикалык образына да тэн екешн ацгартады.
^арасай Тебризден етт барып, жауды шауып, карсыластардыц Yш ордасын кырады, Yшiншi ордасы кашып кутылады. Ажемнщ бiр он бес жасар кызы колга тYседi.
^ырымга карай бет алган эскер Кур суына келгенде, ^арасай колды аргы жагага етюз-генде, Эдт султан кыздыц усынысы бойынша судан етпестен, шатыр тiгiп, кызбен екеуi оцаша калады.
Кешке ^арасай душпаннныц келе жатканын байкап калып, Эдт султанныц шатырыныц касына шауып келт: «Аман, тур, душман йетiптi! Атына мiн! ^ачайык!» - дегенде, кыз уйкы-дагы султанды оятпай, езi шыгып: «Ал, шыктым!», - дейдк Оны Эдiл султан деп бтген ^арасай: «Тут ат куйругуна, султаным», - деп, атыныц куйрыгын устаган кызды ертiп, суга тYсiп, аргы жагага еткен соц гана Эдт султан деген кыз екенiн бтт, оны елтiрiп, аргы жагага кайтадан еткенде, Эдiл султанды душпандар байлап алганын керiп, урыс жYргiзгенде, сепз жерден жараланады. Сонан соц Эдт султан: «Аман, Карашай, мен езум еткемен. Менщ YШYн сен йазык етме езYце. Менщ кайып болган какама хабар берiп айт! Сен ^нац езYЦ мойнуца, мен келдiм, сен езYЦ кайт», - дейдк Ханныц буйрыгын екi етпеу эдебi ^арасайдыц Эдiл султанды жауга калдырып, езi елге кайтуын актаудыц бiр тэсiлi болып табылады.
Эпос поэтикасына тэн типологиялык мотивтердiц бiрi - ^арманныц сэтсiздiгiне эдетте эйелдердiц айлакерлт, батырга тэн катты уйкы себеп болып табылатыны жэне жат журт-тыктардыц iшiнде батыр кемегiн кабылдайтын адамныц да эдетте кыз болып табылатыны. Жырдыц алгашкы тармактарынан ертедеп батырларга тэн ерекшелiгi бар екен суреттелген Эдiлдiц колга тYсуiнiц мотивировкасы осылайша бейнеленедi.
Эдiл султанныц одан аргы тагдыры: «Эдiл султан бек дулбер кш едi. Оцу ажем халкы бiр кызман капады. Ол онда калды соц Карашай ^рымга кайтты эскермен барабар», - деп баяндалады.
Жыр Эдiлдi анасыныц жоктауымен тамамдалады. Осы жоктау «Эдiл султан» жырыныц барлык нускаларында жэне «^арасай, ^ази» жырыныц бiркатар нускаларында кездесуi М. Эуезовтiц эпос генезисi туралы айткан пiкiрiнiц дурыстыгын байкатады. Ол казак баты-рлар жыры Yлгiлерiн талдау барысында: «Эпостык дастандардыц шыгу тегi сез болганда, олар турмыс-салт жырларыныц негiзiнде туды деп айтуга кэмiл болады.
Батыр жорыкка аттанганда айтылатын «коштасу» жыры, ол калыцдык экелгенде айты-латын Yйлену салт жыры, ол елгенде жанкYЙерлерi жылап-сыктап айтатын «жоктау» жыры сол батыр жайындагы эпостык жырдыц негiзiн курамауы мYмкiн емес. Мэселен, бiр кезде болган Сайын деген батырдыц жайына байланысты туган «коштасу» жыры, ол елгенде туган «естiрту» жыры, эйелЫщ «жоктау» жыры кейiн бiр акынныц езектi желiге тYсiруi арка-сында кейiн дастанныц туцгыш нускасын жасауы ыктимал», - деп жазган едi [4, б. 236].
Бул нускадагы айрыкша назар аударуды кажет ететЫ жайт - тYрiк султаныныц хатында Эдiл султанга ^арасай мен ^азиды косшылыкка алу тапсырылганымен, одан ары карай ^ази туралы мYлде сез болмайтыны. Бул кубылысты К^зи Эдтдщ соцгы жорыгынан жетi жыл бурын - 1576 жылы каза тапканымен тYсiндiруге болады.
«Эдiл султан» жырыныц бiз жогарыда токталган, болган окигага ец жакын жерде туган нускасы бас кейiпкердi анасыныц жоктауын, оган катысты окигаларды жыршыныц езектi
жел^е TYCipyrnirç нэтижес болып табылады. Ал, жырдыц Санкт-Петербургтен табылган казакша колжазба кiтаптаfы нускасы элем халыктарыныц фольклорындагы туракты типо-логияльщ сарын - тYC керу мотивы колданудан басталады. Эдтдщ анасы e3i керген коркы-нышты тYсiн енеане айтып, оны жоруын eтiнгенде, енес оныц тYсiн жаксыга жориды. Деген-мен, сол кезде екi Kid келт, 6дiлдiц жау колына тYсiп калганын хабарлайды. Одан ары карай Эдтдщ анасыныц жоктауына кезек бертедк Алдыцгы карастырылган нускада жыршыныц атынан айтылган Эдiлдiц он жасына дейЫп жедел eсiп-жетiлуiн сипаттау бул нускада бiр-шама eзгерiстермен султанды жоктаудыц бас бeлiгiн курап тур.
Г. Ананьев жазып алып, жариялаган нускада Эдт султанныц бала ^жнде такка отырга-нын, ол хандык курган кезде Кърымныц белгiлi бiр дэрежеде ТYркияfа тэуелдi болганын, тYрiк султаны Кърымды толык иемдену Yшiн Эдiлдi тактан тYсiргiсi жэне eлтiргiсi келгенщ осы максатына жетудi кeздеп оган фермен жiберiп, онда Эдiл ханга оныц ата-анасын eлтiр-ген парсыларга шабуыл жасап, экесiнiц канын жууды мiндет етiп койганы баяндалады.
Жырдыц бул эпизодында кeптеген анахронизмдер орын алган. Ец алдымен, Эдiлдiц хан тагына отырмаганын, калга лауазымында болганын ескертуге тиiспiз. Оныц Yстiне тYрiк султаны мен оныц ыкпалында болган ^ырым ханыныц аракатынасы eте жаксы болганы, олардыц арасында бiрiн-бiрi eлтiретiндей жагдай туа коймаганы тарихтан белплк Эдiлдiц ата-анасыныц парсылардыц колынан каза тапканы да шындыкка жатпайды.
Эскер жинап, касына мырзаларды, ^арасайды алып, жорыкка шыккан Эдiл султан СYлеймен, ^оцырат мырзаларды парсылардыц эскери ахуалын бiлiп келуге жумсаганда, олар бул тапсырманы орындаудан бас тартады. Бул усыныс ^арасайга жасалганда, ол тапсырманы жаксы орындап келедi, бiрак душпанныц камалы берiк, кару жарагы сай, ауа райыныц eте ыстык, судыц тапшы екенiн айтып, кейiн кайту жeнiнде усыныс жасайды. Хан батыр Орактыц улыныц бундай коркактыгына тацданыс бiлдiргенде, ^арасай ханныц пай-дасын кeздеп отырганын, егер хан ерю мен оныц алдындагы парыз талап етсе, ол Yшiн eлiм деген тYкке турмайтынын айтады. Осылайша бiз ^арасайдыц eз усынысыныц коркактыкка жатпайтынын дэлелдеуге талпынуыныц алгашкы кeрiнiсiне куэ боламыз.
Эдiл султан парсыларга шабуыл жасап, душпанын кашуга мэжбYP етедк Жауды куу барысында СYлеймен мен ^оцырат каза табады. Соцгы гарЫю бул шыгармада эпос поэти-касына тэн кeркемдiк киял тарихи шындыктыц iзiн толык жасырып Yлгермегенiн ацдатады. 0йткенi классикалык каhармандык эпос дэрежеане кeтерiлген жырда жагымды кешпкер-лердщ каза табуын суреттеу мYмкiндiгi жокка жакын. Бундай кайгылы жагдайды сeз етуге батырлык дастанды айтушылар баршага белгiлi шындыкты бурмалауга ешкандай мYмкiндiк калмаган жагдайда гана барады. Бiз карастырып отырган жырдагы Эдiлдiц eлiмi - осындай айдан да анык акикат.
Эскерiмен жаудыц соцына тYCкен Эдiл хан eткел бермес батпакка тап болып, бiрнеше мырзаларымен соган батып кетедi. Карасай ханды узак уакыт iздеп, оны шакырса да, eр кeкiрек Эдiл оган жауап бермейд^ оны ^арасай куткарса, CYЙегiне тацба тYсетiнiн ойлап, батпактыц Ынде калып, eлгендi артык кeредi. ^арасай эскердiц калганын бастап елге ора-лады.
Душпандары зынданга тастаган Эдт султан eзiнiц суцкармен ацга шыгатын кезi кел-меске кеткенiне торыгып, ^арасайды еске алады, аталган батыр ол Yшiн парсылардан кек алса, куанышты болатынын айтады.
Бул нускада да Эдтдщ анасыныц коркынышты тYсi суреттеледi. Бiр ерекшелiгi бул нускада ханым тYсiн барша халыкка баяндайды. 4-5 кYннен кейiн хан эскерi оралып, Эдт-дiц жагдайы белг^ болганда, ханым жоктау айтып, жоктауыныц соцында баласын жауга калдырып келген ^арасай мен мырзаларды кiналайды. Осы туста ханымныц есiмi Дано-бике екеш айтылады.
Бул нуска парсылардыц Эдiлдi кeздерiн ойып, кол-аяктарын кеап азаптап eлтiргенi туралы хабарды мэлiмдеумен тамамдалады.
Жырдыц Э.Жэыбеков жазып алган ногайша нускасында езге нускалардагы Эдiлдiц он жаска дейЫп жедел дамып жетiлуiн бейнелеуге арналган жыр тармактарын бас кейiпкердiц он бiрден жиырма жаска дейiнгi аралыкта бастан кешкен жагдайы бейнеленген шумак ретiнде колдану аркылы басталады.
Одан ары жиырма жаска келген Эдтге ТYркияныц билеушiсiнен хат келгенi баяндалады. 0зге нускалардан бiр айырмашылыгы - бул нускада хатпен бiрге шубар ат пен ею сулу кыздыц жiберiлуi.
Бул нускада да келген хаттыц мазмунын бiлу кец кулашты тYPде суреттеледi. Ец акы-рында зорга дегенде оган кабiлеттi адам табылады. ^ырым татарлары нускасында ол юанщ есiмi Абыл ^асым болса, бул нускада ол Абулгазы Шелеби деп аталады. ТYрiк патшасы езге дайындыктармен коса: «Исун улы Сулеймендi Эскерiне басшы етсiн, Орактыц улы ^арасайды
Эскерiне косшы етсiн», - деп жазганы белгiлi болады.
Патшаныц айтканыныц бэрiн iстеп болып, жорыкка шыгып, парсы елiне жакындап келген Эдт эскерЫщ басшысы СYлейменге:
- ^ызылбас деген душпанныц Айланып йолын бiр караш! - дегенде, ол:
- Барар едiм, батпайман, Таксырлымын, - деп жауап бередi.
Содан кейЫ осы тапсырма ^арасайга бертгенде, ол душпанды барлап келiп, кызылба-стыц жерiнiц айналасы алты айлык, тецiрегi терт айлык байтак, оган баратын жол карацгы, кiлец тас екеын, каласыныц тесiгiнен жылан да ете алмайтынын, кызылбастыц эскерi ктец курышпен каруланганын, кiлец аргымак мЫгеын айтып, ^ырымга кайту женiнде усыныс жасайды. Бiрак Эдiл султан коркактардыц кемшiлiгiн бетiне басып, езi алган бетiмен iлгерi жYрiп, кызылбастарды еак-еак жол етiп шауып, жецiске жетед^ Шаарбек аруды олжа етiп алып, керi кайтады. Жолда келе жатып Эдiл бiраз тыныгып алмак болып уйыктап кеткенде, сол сэттi пайдаланган кызылбастар оны туткын етедi. Ал, ^арасай элгi усынысынан кейiн жырда мYлдем керiнбей кетедi.
Эдiл султанныц анасы, коркынышты тYC керiп, балшыга барып, тYсiн баяндайды. Оныц тYCiнiц баянында:
«Эдiлiм мiнген ак шал ат Юа астында керiндi. Ер мырады екi аяк Созылыцкы керЫдк Ер медеуi екi кол БYГYЛYЦкi керiндi. Ер шырагы екi кез Йымылыцкы керiндi. Биеден туган кулынныц
^уйрыгы шонтык керiндi», - деген секiлдi баласыныц елгенiн ацгартатындай жыр тар-мактары кеп кездеседi.
Бiрак балшы ол керiнiстiц бэрiн жаксылыктыц белгiсiне жориды.
Эдiлдiц анасы YЙiне кайтып келгенде, тYсiнде керген коркынышты керЫютщ бэрi шын-дыкка сэйкес келетшЫ бiлдiретiн хабар алады. Душпандары Эдiлдiц екi колын шынтагынан кеап, екi кезiн ойып азаптап ел^ргеш белгiлi болады.
Жалпы фольклордыц поэтикасына сэйкес кейiпкерлердiц тYсi шын емiрде айны-катесiз кайталатыны баршага аян. Сол дэстYP осы жырда да езгерюаз кайталанады.
Жырдыц 1910 жылгы «Шайыр» жинагындагы нускасы Эдтдщ он жасына дейЫ жедел eсiп-жетiлуiн сипаттайтын жыр шумагынан басталады. Одан кейiн суреттелген хат келу окигасы, онда не жазылганын бiлудiц киындыгы Кырым татарлары нускасындагыга уксас суреттеледi. Айырмасы - бул нускада хатты окыган юа Хиуа, Букар елiнен келген, Ыстам-булда окыган Эбiлкайыр деген жас жтт болып шыгады. ТYрiк султанныц тапсырмасында косшылыкка алатын батырлардыц есiмдерi кездеспейдi, алатын эскердiц саны кырык мыц болуы, орыстардан кеме алу накты жазылады.
Жолда Эдiл султан Yйсiннiц ер СYлейменiн, Коцыраттыц ¥зын Айдарын, Мансур улы Гафуды тт экелуге жумасганда, олар:
«Таксырлымын», - деп, шындарын айтады.
Бул тапсырма Карасайга берiлгенде, ол Шалгаскасын мЫт, барлауга барып келедi. Кызылбастыц жерЫ аралап келген соц ол Эдтге душпанга барар жолда eткел бермес КYрi eзенi бар екенiн, кызылбастыц отыз екi мыц колы барлыгын айтып, жаудыц бекiнiсiн: «Ау, мен бiр кала кeрдiм, Айналасына аргымак атлар шауып жеткiсiз, Астынан ^зен, карсак iнiн казып eткiсiз, Ауласыныц басына
Балапан торгай шырлап ушып конгысыз.
Темiр капы Дербенттi
Тепктед^ бекiттi.
Барган сайын карацгы,
Баскан сайын кара тас,
Тасы болат сокырыш,
Батырлар ат ойнатар жер емес», - деп эсiрелей суреттеп, барша батырларды Кырымга кайтуга шакырады.
Осыны естiген Эдiлдiц кандай ^йге тYCкенi: «Кiп-кiшкентай жас султан Буган катуланды, карланды, Катты жаман шамданды, Буырканды, бусанды,
Муздай темiр курсанды», - деп суреттеледi.
Оныц Карасайдыц намысына тиiп айткан сeздерi eзге нускадагыларга уксайды. Оган жауап ретЫде Карасайдыц айткан сeздерiнде: «Мен атам Орактан тугалы, Белiме садак бугалы, Кашкан жауды кугалы, Кайсыцнан кем алганмын? Кайсыца да олжа салганмын, Ец коркагыц мен болсам, Мен eлейiн, калайын. Шалгасканы алып едiм ЖYЙрiк деген дацменен, Тогыз кара нарменен, Сепз сусар тонменен, Сыйы бiткен кызбенен», - тармактар бар.
Осы кел^ртген Yзiндiлердiц eзi-ак бул нусканы жырлаушыныц eзi eмiр CYрген кезецде eте катты дамыган казак батырлар жыры дэстYрiн бойына мыктап сiцiргенiн, ец бастысы -«Карасай, Кази» жырыныц нускаларымен жаксы таныс екенiн сездiредi.
Оны Кырым татарлары нускасында Тебриз деп аталган кызылбастыц каласыныц Темiр капы Дербентке айналып кетуiнен де, Карасайдыц мiнген тулпарын кыз берiп сатып алга-
нынан да, оныц барлауга барганда гарген кeрiнiсi «Карасай, Кази» жырындагы батырлар-дыц тiл ала барып куэ болган суретiне уксайтынынан да байкаймыз.
«Карасай, Кази» жырында батырлардыц жорык жасап баратын жерлерi Темiр какпалы Дербент, Кигаш тауы болып табылады. Оныц алгашкысы Кавказ-Иран шегарасындагы орта гасырлык бекiнiстi кала екенi белплк Ал, Кигаш - Астрахан облысыныц территориясындагы тау. Бул екеуiн бiр жорык барысында басып eту киын. Дегенмен, булар - Кiшi Ногай ордасы жауынгерлерi тарихтыц эр кезецдерЫде аяк баскан жерлерi. Кызылбастардыц жерЫе жасалган жорыктыц кeрiнiстерiн eзiмiз бакылап отырсак, 1569, 1571 жылдары тYрiк султа-ныныц, Кырым хандыгыныц, Ногай ордаларыныц орыс патшалыгына карсы согыстарыныц басты максаттарыныц бiрi Астрахан хандыгын тYркi халыктарына кайтарып алу болатын. Сол согыстарда Кiшi Ногай ордасыныц эскерлерiн Кази баскарган болатын жэне Кырым ханы Дэулеткерей eзiнiц ханзадаларымен бiрге катыскан едi. Демек, «Карасай, Кази» жырында жогарыда сeз болган екi топонимикалык нысанныц катар аталуын батырлык эпо-стагы географиялык, тарихи тутастану кубылысыныц мысалдарыныц бiрi деп есептеуге болады.
«Сыйы бiткен кызбенен» деген жыр тармагы «Карасай, Кази» жырыныц Мурат, Кашаган акындар, жыршылар - Кудайберген Шокаев, МYCтежеп Ахметов, Мурын жырау жырлаган нускаларында жауга аттанатын ат таба алмаган Карасайдыц Ер ^кше шалдыц тулпарын алу Yшiн eзiнiц сулу карындасы - Кибатты бермек болганын ерiксiз еске тYсiредi.
«Эдiл султан» жырыныц «Шайыр» жинагындагы нускасында Карасайдыц эскерге бас болып, кызылбаска барып тигенi, сол согыста Yйсiн СYлеймен, Тама СYлеймен, Коцырат ¥зын Айдар батырлардыц каза тапканы, аткан жерiн есiк-есiк жол етт, душпанга керемет-тей кыргын салып жYрген Эдiлдiц садагыныц адырнасы сынып, соныц себебiнен жаудыц колына тYCкенi, оны iздеп, атын атап шакырган Карасай кeп эскердiц Ынен султанын таба алмай, жаудыц Ыне Yш рет кiргенде, eз эскершщ Yш адамын алып шыкканы, бiрак Эдiлдiц душпан колында калып койганы суреттелген.
Эдiл султанныц анасы - Байбикеш ханым кайткан эскердi алыстан кeрiп, кара жамылгы-лар газЫе тYсiп, бiр сумдыктыц болганын бтт, кYдiктi сезiмiн жырга косып айтады. Ce^ тiп турганда касына келген эскердщ iшiнде Карасайдыц касында турган жас жiгiт ханымга шешен ттмен Эдiл султан тап болган жагдайды уктырады. Жыр Байбикеш ханымныц eзге нускалардагыдан узагырак жоктауымен аякталады.
Эдтдщ ерлiктерi «Карасай, Кази» жырыныц бiркатар нускаларында да суреттеледi. "Эдiл султан" атты туындылардыц "Карасай, Кази" жырыныц нускаларынан басты-басты мына-дай айырмашылыктары бар. Бiрiншiден, туындылардыц аттарынан да байкалып тургандай "Эдiл султан" атты шыгармалардыц бас кейiпкерi - Эдт султан, ал, "Карасай, Кази" жырыныц бас ^армандары - Орак батырдыц екi улы болып табылады. "Эдт султан" жырыныц нускаларында Карасайдыц ерлт дэрттелт, Кази мYлде кeрiнбегенiмен, "Карасай, Кази" жырында Карасаймен катар Казидыц да ерлiгi эсiрелене жырланады, тiптi кейбiр нуска-ларда аталган агайынды батырлардыц кiшiсi ерлiгiнiц агасынан да асып тYсетiнiн айкын танытады. Yшiншiден, "Карасай, Кази" жырында Эдтдщ балалык, бозбалалык сэтiндегi сипаттары мYлде сeз болмайды, керiсiнше Карасай мен Казидыц жырга аркау болган окига-ларга бала кезiнде араласканы баяндалады. Оныц Yстiне "Карасай, Кази" жырыныц кейбiр нускаларында Эдiлдiц есiмi де аталмайды, оган катысты окигалар да баяндалмайды.
«Карасай, Кази» жырыныц Кашаган акын жырлаган нускасыныц басталуы «Эдт султан» жырындагыга уксас. Эдiл, Карасай жэне eзге батырлардыц жорыкка аттануына Кондыгердiц хаты себепшi болганы "Эдт султан" жырыныц барлык дерлiк нускаларында айтылганымен, "Карасай, Кази" жырыныц тек осы нускасында сeз етiледi. Зерттеуштер казактардыц "Кон-дыгер" немесе "Кeндiгер" журтына Селжук султандарына ерiп, Кш Азияга коныс аударган кандастарымызды жаткызатынын аныктаган. Демек, Кашаган жырлаган нускада "Кондыгер"
деген сез "он ею баулы ^азак, Ногайды баскаратын" ханныц атауы ретiнде колданылуыныц шындыкка сэйкес келетЫ де, келмейтiн де жактары бар. Шындыкка сэйкес келетiнi: ^арасай, ^азилар жэне оларга Yкiмiн жYргiзе алатын ^ырым ханыныц ТYркия султаныныц ыкпалында болганы, Эдiлгерей султанныц сол ТYрiк билеушiсiнiц буйрыгын орындау барысында бас бостандыгынан айрылганы - шындык. Дегенмен, Ногайлардыц барлыгы бiрдей ТYрiк султаныныц карамагында болмаганы, мысалы, ¥лы Ногай Ордасы мен ТYркия мемлекетiнiц арасында туракты саяси байланыс та болмаганы белгiлi. Дереккездерi ^азак хандыгы мен ТYркия мемлекетiнiц арасында тыгыз карым-катынас болмаганын ацдатады. Демек, ТYркия мемлекетiне тэуелдi болмаган елде емiр CYрген казак жыршыларыныц кепштт жырдыц бас каhарманыныц езге бiр ыкпалды билеушiнiц тапсырмасын орындаушы ретЫде керiнуi гасырлар бойы калыптаскан жыршылык дэстYPдiц устанымдарына кайшы келетiнiн, ягни, халык батырын дэрiптеуге нускан кел^ретУн жiтi ацгара бiлген. Ал, ^ашаганныц езi емiр CYрген елкеде айтылып, 1910 жылы баспа бетiн де керген "Эдт султан" жырында баянда-латын шындыктан ауыткуды жен деп есептемеген сезiледi.
Бул нусканыц езге нускалардан езгешелiктерiнiц бiрi - жауга аттанган ^ырымныц кырык батырыныц хандыкка таласуы. Бул да ертегiлiк сарынныц эсерiмен жырга енген анахронизм болып табылады. Шындыгына келгенде, ^арасай мен ^ази тарих аренасында болган мезгiлде ^ырым хандыгыныц тагында 1466 жылы эуелi сол мемлекеттi курган Мецл^ерей ханныц урпактары мурагерлiк ретпен кезек-кезепмен билiк курып, езге эулеттен шыккан-дардыц билiк басына келуЫе, эсiресе тере тукымынан шыкпаган батырлардыц такка тала-суына ешкандай жол бермей отырган болатын. 0зге нускалардыц кепшiлiгiнде ^арасай, ^ази жэне езге батырлардыц Эдтдщ хандыгын мойындап, оныц кандай тапсырмасы болса да, булжытпай орындап отыруы, Эдiлдiц емiрiнiц соцгы жылдарында ез экесi эрi ^ырымныц ханы - Дэулеткерейдiц калгасы, ягни, орынбасары лауазымын иеленгенiнiц, аталмыш хан-дыктагы екiншi тулга болганыныц эсерi екенi анык.
Ал, ^ашаган жырау нускасында хандыкка таласушы батырлардыц акырында ^арасайды хан сайлауы да еткен заманныц окигаларыныц егжей-тегжейлерi кейiнгi дэуiр адамдары-ныц барлыгыныц бiрдей санасында толык сактала бермегенiн байкатады. Ед^е де, оныц урпактары да хандык лауазымды иелене алмагандыгы, Шыцгыстыц урпагы болмаган-дыктан, ез Yстемдiктерiн хандардыц беглербегi, ягни, эмiрлердiц эмiрi кызметЫ аткару аркылы жYргiзудi кездегенi - тарихи шындык. Оныц yct^ Карасай - Ногай Ордасындагы ец жогаргы лауазым - би атагын да иеленбеген юск Осындай шындыктыц кер^а «Карасай, Кази» жыры нускаларыныц басым кепшiлiгiнде хан ретiнде Эдiлдiц гана бой керсетiнiнен, ал, Карасай, Кази жырда ерлiгi жаннан аскан батырлар ретiнде гана дэрiптелетiнiнен ацга-рылады.
Дегенмен, хандык лауазымды билктщ, мэртебенiц ец бик шыцы ретiнде угынган халык эдетте бас ^арманныц барша муратына жетуiмен тамамдалып жататын фольклорлык туындыларында, оныц iшiнде классикалык каhармандык эпостыц кептеген Yлгiлерiнде де, бас кейткердщ жецiсiнiц ец зор нэтижесi оныц ез елЫе хан болганы екеын атап етiп оты-рады. «Карасай, Кази» жырыныц кептеген нускаларында Мамайдыц хан ретiнде танысты-рылуы, карастырылып отырган нускада осындай дэрежеге Карасайдыц кол жеткiзуi - осындай дэстYPДiц iзi. Бiрак «^ырымныц кырык батыры» жырлар циклыныц кептеген Yлгiлерiн жатка бiлген Кашаган эдетте хандык Эдтге тиес^ екенiн де ескермей тура алмайды. Соныц айгагы - бул нускада бiр батырдыц: «Карасайдыц айтуы бойынша мына жолдан еткенде эскер еюге белiнетiн болып тур, сондыктан екiншi эскерге хан етт БYркiт хан улы Эдiлдi сайлайык», - деген усынысы езгелерден колдау табуы. Осы туста нускаларда ойдан шыга-рылган кiсi, жер-су аттары да жиi кездесiп туратынын, элпнде сез болган БYркiт хан атты кейiпкердiц тарихи прототипiн табу ттт мYмкiн еместiгiн де ескерте кету артыктык етпес.
Эдiлдiц буйрыгымен жаудыц мекен еткен жерiн барлап келген батырлардыц аттары да нускалардыц эркайсысында азды-кепт езгерiске тYсiп отыратыны байкалады. Тама мен Таргынныц осындай кызметт аткаруы тек осы нускада гана баяндалады.
Бул нускада адамзат баласыныц гане замандардан осы уакыттарга дейiнгi наным-сеым-дерiнiц нэтижес болып табылатын тYC кeру мотивЫщ аткаратын кызметiне баса мэн бертедк Сол себепке байланысты eзге нускаларда Эдiлдiц хабарын оныц жанашырларына бiлгiзушi болып табылатын карлыгаш, каракус кейонде кeрiнетiн пiр бул нускада ушыраспайды. Бас кейiпкерлердiц бiрi жау туткынынан босагандыгын нанымды, дэлелдi етiп гарсету Yшiн кол-данылган мотивировка кызметЫ аткаратын ондай хабаршыныц да, кейбiр нускаларда Карасай мен Казига жeн сiлтейтiн Ногайлы халкынан шыккан эйелдiц де, eз улдарына гарден шыгып жэрдем беретiн Орактыц аруагыныц да мiндетiн бас кейiпкерлердiц ерекше касиетке ие болып табылатын анасы аткарады. Булар кeне дэуiрдегi тYсiнiктердiц кейiнгi замандар-дагы жацаша пайымдала бастауынан туын-даган eзгерiстер санатына жатады.
Кудайберген Шокаев жырлаган нускасында Эдт Шынтемiр ханныц баласы ретiнде гарн недi. Бул жырдыц негiзгi окигасы басталатын тус: «Элкисса, бул кезде Шынтемiр хан eлiп, баласы - Эдт он бiр жасында экеанщ орнына хан болып сайланган едк Эдiл Карасай мен Казидыц жан киярлык досы екен. Бiр ^i Эдiл ой ойлапты: «Осы менщ достарымныц ата-лары батыр болган. Солардыц ала алмаган жаулары бар ма екен?», - деген ойга келт жэне «Карасай, Кази достарымныц батырлыгы солардай ма екен?», - деп, достарын шакырып алып, сураган жерi екен», - деген Yзiндiден басталады.
Эдiлдiц сурагына Орак пен Мамайдыц шешесi жауап берiп, Орактыц балаларына айтып кеткен Yш eсиетiн айтады. Сонда Эдiл кырык мыц эскер жинап, Карасай мен Казиды касына ертiп, Орактыц Yшiншi арманын орындау, ягни, Кигаш тауын жайлаган кызылбастарды алу Yшiн жорыкка аттанады. Эдiл ханныц анасы - Бэйбше ханым улы жорыкка аттанган соц коркынышты TYC кeрiп, Эдiлдiц карындасы - 1лияга тYCiнде Алтын Сарай каласына Алата-удыц кулаганын, YЙге тiреу болган сырыгы ортасынан кыркылганын, асау устайтын курыгы ортасынан Yзiлгенiн баяндап, оныц жоруын сураганда, кызы да бiр катерден кауiптенiп, шешеан ертiп, агасын куып жетiп, калуын eтiнгенмен, Эдiл кeпшiлiктен калып, артка кайтуга арланып, кeнбейдi. Оныц yct^ Карасай мен Кази да Эдтдщ калуынан кауiп етiп, Орактап айкай салады. Орактаган дауыска CYЙегi кызган Эдiл де калыц колга теап бара жатканда, артынан анасы келт:
«Мендей жасы жеткен анац бар. Юмге тастап кетесiц?» - дегенде, Эдт: «Онан-дагы, анам-ай, Батацды берсейшi маган-ай!», - дейдi.
Сонда анасы батасын берiп, улын Аллага, перштелерге, пiрiне тапсырып, улына:
«Кысылган ^i карагым,
Осы пiрдi жадыца ал.
Жадыца алып, сыйынсац,
Жар болар, балам, eзiце.
¥мытып калма, Эдт-ау,
Кулак ас айткан сeзiме.
Шын кысылсац, карагым,
Адам болып, жакындап,
Кeрiнер сенiц кeзiце», - деп ескертедк
Бул жерде кейiнгi дэуiрлерде тYркi халыктары фольклорында елеулi орын алган ислам дiнiнiц желеп-жебеушiлерiне деген сеымнщ куэсi болып отырмыз. Окигалардыц даму бары-сында Эдiлдiц шешес айткан сeздердi есiне алып, трЫен медет тiлеуi, фольклорлык туын-дыларда шындыкка айналмай коймайтын TYC аркылы берiлген аянныц жYзеге аспауына алып келедк
Жыршы Эдiлдiц эскерiнiц Ынде Айсаныц улы Ахмет, Эмет, Коцырат ¥зын Айдар, CYлей-мен, Коянак секiлдi айтулы батырлар бар екеын атап eтiп, соныц iшiнде эуелi Коянак пен Айса улы Серк батырларды жолды байкап келуге жумсайды. Олар каракус басына ушып
шыга алмайтын бик таудыц беткейiндегi бургылап тескен тесiктiц тастан куйган есiгiн керiп, тарткылап аша алмай, кейЫ кайтып келедi. Бул еакт Ахмет батыр да аша алмайды. Содан кейiн аттанган карасайдыц гана элгi есiктi ашуга шамасы жеткенiмен, аргы жагындагы киын жолдыц аягына жете алмайды. Сондыктан ол Эдтге кейЫ кайту женiнде усыныс жасайды. Содан кейiн аттанган Казидыц гана жолдыц бэрiн тYгел барлауга мYмкiндiгi болады. Жырды оки отырып карасайдыц колынан келмеген iстi Казидыц аткара алуына алдыцгысыныц анасыныц батасын алмай аттануы себеп болганын, бул кагиданы умытпаган Казидыц трЫщ кемегiмен муратына жеткенiн ацгарамыз.
Бул жерде байкалатын бiр ерекшелiк: ^армандьщ эпос дэстYрiне сэйкес жагымды кей-iпкерлердiц ешкайсысы коркак ретiнде керЫбейд^ дегенмен, олардыц ерлiктерiн салыстыра суреттеу барысында жырдыц бас кейiпкерлерi айрыкша дэрiптеледi.
Кайтып келiп, ханга мэн-жайды айтканда, Эдiл оныц экесi - Орактан темен екенiн айтып, ол ойын дэлелдеу Yшiн: «Баратын жерЫ бiлген соц, Душпанныц елiн керген соц, Талкан кылып каласын, Шулатып катын-баласын, Мiнгестiрiп бiр кызды Экелт неге бермедiц? Канша батыр болсац да,
Казиым, саган сенбедiм», - деп, бас кейткердщ намысына тиедк
Соган шамданган Кази он терт мыц эскердi белiп алып, аттанады. Он Yш мыц эскердi будан бурын Эдiл шамына тиген Ахмет пен бес mid белт алады. Он Yш мыц эскердi Эдт белт алып, олар кызылбаска y^i белiнiп аттанады. Эуелi калага жеткен Карасай мен Кази-дыц эскерi жауды кашырып, калага енедi де, Ахмет батыр шке ене алмай тыста калады. Душпандары Карасай, Казидыц кайтар жолын бiтеп тастайды.
Соцгы болып урыска араласкан Эдiлдiц касындагы серiгi - СYлеймен каза тауып, жалгыз езi согысып жYрген ханныц жебес сынган кезiнде ак шалмалы пiрi касына келгенде, Эдiл одан кемек сурамай, сол себепт сэтаздкке ушырап, орга жыгылып, сонда калып кояды.
Бул кезде Казбан деген каланы алып, Дербентт ертецiне Эдтмен бiрге алмакшы болган Карасай, Кази Эдiлдiц бiр киындыкка тап болганын сезiп, iздестiргенмен, таба алмайды. КейЫ олар жауды жецiп, елге кайтады.
Душпандары туткын етiп, кулдыкка жегтген Эдiлдiц есiне шешесiнiц айткандары киналганда гана тYсiп, Кудай мен трЫе жалынганда, пiрi кемекке келедi. Оныц Эдтге келе жаткан тYрi:
«Ак шалмалы традар
Эдiл ханныц пiрi едi.
«Адам болсам, бiлер», - деп,
Бiр каракус болды да,
Пiрi ушып женелдi», - деп суреттелген.
^рдщ бундай антропоморфтык сипаты бертiнгi кездегi фольклорлык туындыларда тотемдк сарындар мен исламдык мотивтер тыгыз астасып, булардыц екеуi де мусылман желеп-жебеушiлерi ретiнде угыныла бастаганын ацдатады. Сондай кейтте ушып келген каракустыц езiн колдау Yшiн келген жан иес екенiн сезген Эдiл колы байлаулы болса да, каламды ™мен тiстеп отырып, жакындарына хат жазып, езiнiц хал жагдайын, кайда екешн мэлiмдейдi.
Буны байкап калган кызылбастар Эдiлдi елтiрмек болганда, оган ок етпейдi, кылыш кеспейдi, отка салса, ^ймейд^ суга салса, батпайды. Амалы таусылган жаулары Эдiлдi зынданга тастайды. Каракус алып келген хатты окыган Эдiлдiц шешесi мен карындасы, бтгендерЫ Карасай мен Казига айтып, олар досын кайтадан iздеп барганымен, зынданныц
накты кай жерде екенiн бiлмей турганда, олардыц кeздерiне бiр эйел тYседi. Ол дыбыстап шакырганда, касына келген ею батыр оныц eздерiнiц эжесi - КараYлек екенiн бiледi. Ол керемет касиетЫщ кYшiмен немерелерiне кeмектесу Yшiн келген екен. Осылайша жаткан жерЫ бiлiп, Эдiлдi босаткан, сонымен бас коскан Yш батыр кызылбастарды тYпкiлiктi жецедi. Канша киындык кeрсе де, бас кейткерлердщ акырында барша муратына жетуi осы туын-дыда да кайталанады.
«Карасай, Кази» жырыныц МYCтежеп Ахметов жырлаган нускасында да Эдт ханныц Карасай, Казига экелерi - Орак батырдыц орындалмай кеткен уш арманыныц ец соцгысын, ягни, Кигаш тауыныц аргы бетiндегi он ею ханы бар кызылбастыц елiн алуды жузеге асы-руына кeмектеседi. Эдтдщ бул жорыкка аттануына нендей жай тYрткi болганын жыршы: «Кырымныц ханы он бiр жасар Эдiл бала болса, жалгыз eзi батыр едк Карасай, Казидыц «Кудай» дескен досы едi. «Кызылбаска барамыз», - деп буйрык сурайды. Сол кезде Тур^-тiц патшасы Кырымныц будан бурынгы ханы Махамбет деген кiсi едк Баласы жок едi. Кейiн эйелi босанып, бiр ул, бiр кыз болады. Баланыц атын Эдiл, кызыныц атын 1лия кояды. Сонан соц Махамбет дYниеден eтпес бурын: «Балам жалгыз ед^ CYЙенерi жок. Жалгыз баламды Карасай, Казига дос кыламын. Атадан келе жаткан мыкты ер едк Басына киын iC тYCсе, жэрдем берер»,- деп едi. Ceйтiп, eзi дYниеден eтiп кетедi. Эдт он бiр жаска жеткен едк Атасыныц тагына мiнiп, хан болады. Бул заманда Ногай патшасы отыз улдыц бастыгы -Ысмайыл деген ер едк Yстiнен карайтын Эдiлдi жамандап хат жазады. «Эдiл деген Кырымныц патшасы мыкты болса, Каргасаныц Кызылбас деген жауын багындырып алсын. Менiц элiм келмейдi»,- деген патшасынан хат келедi. Мiне, Эдтдщ кызылбастыц жауына кырык мыц эскермен аттанганыныц себебi осыдан болады»,- деп тYсiндiредi.
Бул жерде Эдiлдiц ел билеушланщ перзентсiздiк зарын тартып жYргенде кeрген жалгыз улы ретiнде бейнеленуi - эпостыц сюжеттiк инвариантыныц туракты бeлiгi болып табылатын типологиялык eмiрбаяндык мотивтiц кайталана колданылуыныц нэтижесi. Эйтпесе Эдтдщ экес - Дэулеткерейдiц улдары бiрнешеу болган, олардыц есiмдерi тарихи деректер аркылы белгiлi. 1583 жылы калга лауазымын аткарып жYрген Эдт жауга аттанган туста ТYркияны жэне Кырым хандыгын кiмдер баскарганына жогарыда токталдык. Ысмайылдыц Ногайдыц патшасы емес, би болганы белгiлi. Оныц «устЫен карайтын ТYрiк патшасы» деген сeз анык анахронизм болып табылады. 0йткеш Ысмайылдыц ТYрiк елiнiц бiтiспес карсыласы орыс патшалыгыныц мYДдесiне кызмет ету аркылы билтн ныгайткан, сол ушнн бурынгы Жошы, Шагатай улысын мекендеген тYркi халыктарыныц санасында, опасыз, жауыз, саткын, зулым, алааяк ретiнде мэцплк жагымсыз кейiпкер кейпiнде сакталганы мэлiм. Оныц Yстiне ТYркия мен Ысмайыл би болган Yлкен Ногай ордасы арасында ешкашан туракты диплома-тиялык, достык катынас орнамаган. Сондыктан Ысмайылдыц жогарыдагыдай мазмундагы хатты тYрiк султанына жолдауы, оган ол жакта кулак асатын адамныц табылуы шындыкка сэйкес келмейдк
Аталган Yш батырга ерген эскердщ iшiндегi айтулы батырлардыц есiмдерi КШокаев нускасында аталгандармен бiрдей. Окиганыц одан аргы дамуындагы Эдiлдiц шешеанщ TYC кeруi, 1лияныц оны жоруы, екеуiнiц Эдiлдi куып жеткенмен, оны керi кайтара алмагандыгы осыныц алдындагы нускадагыга уксас суреттелген. Салыстырылып отырган екi нускада Казбан шаhарын алуды суреттегенге дейЫ елеулi eзгешелiк жок. Тек бул туста Ахметтщ сэтаздт туралы сeз болмайды. Эдiл орга кулаганга дейiнгi окигаларда да айырмашылык жок. Тек оны iздеген агайынды екi батыр Карасай жаралы болган соц гана елдерЫе кай-тады. Одан аргы окигалардыц дамуы бiрдей болып келгенiмен, Эдiлдiц зынданын гарсе-тетiн эйелдiц бейнесiнде eзгерiс байкалады. Ол окига: «Элкисса, Карасай мен Кази досын iздеп таба алмай турганда, eзiнiц анасы пiр болып ушып келiп, Эдiлдiц жаткан жерЫ гар-сетiп, ушып кетедi»,- деп суреттелген.
Ал, «Карасай, Кази» жырыныц Айса Байтабынов жырлаган нускасында Эдт султан -Шынтемiр ханныц картайганга дейЫ перзентсiздiк зарын тартып, Кудайдан бала сурап жур-
генде керген жалгыз улы. Сонда Эдтдщ шешес жет басты айдаhардыц жYрегiне жерiк болады. Соган орай Шынтемiр Карасайга етiнiш жасаганда, Карасай шешесiнiц жен ст-теуiмен КYЙгентау деген жерге келгенде, оган карсы айдаhар айбат керсетедi, бiрак оган батыр шыдас бередi. Соган тэнтi болган айдаhар езiнiц куйрыгыныц бiр елiсiн кесiп бередi. Оныц салмагы он пут, он кадак шыгады. Соны жеген Шынтемiрдiц кемпiрi - Актолкын жерн гiн басады. Оныц толгагы да катты болып, перзент сыртына шыга коймайды. Буныц сырын КараYлек кана бiлiп, елге; «Ындеп ер екен, Ецiреген ердщ бiрi екен. Сырты - шойын, CYЙегi темiр, ЖYзi жаркын, езi алгыр, Билер халкын», - деп тYCiндiрiп: «Жайшы деген кемпiр бар, Шакырт та ендi, соны ал. Жайшы кемтр келмесе, Жайшы жайын бiлмесе, Бiле алмадым мен дедЬ>, - деп акыл айтады.
Жайшы дегеннщ магынасы найзагай ойнатушы екен анык. Оныц бул касиетiнде грек мифологиясындагы Зевске тэн ерекшелiкке уксастык байкалады. Олимптiц аталган патша-сыныц да ец басты касиетi жай [найзагай] ойнату болып табылганы белгiлi.
Жайшы кемпiр Актолкынныц босана алмай жаткан себебiн Карасайга былайша тYсiн-Дiредi:
«Туатугын бул бала 0зщнен де артык ер, - дедк Эскерiц жинап ал, - дедк «Жау да келiп калды», - деп, Аллалап уран сал, - дедк Сонда бала туады, Дауасы содан болады».
Сондай тэсiлмен дYниеге келтiрiлген улдыц келбетi:
«Басы кара казандай,
Терецнен шыккан сазандай.
Омырауы есiктей,
Ойынды ет бесiктей.
Саусагына карасац,
Кумга тиген кеактей», - деп суреттелген.
Сейтт дYниеге келген Эдiл он беске келгенде, Темiр хан дегеннен хат алады. Ол эуелi Карасай, Казига, одан кейiн Телагыс пен Кобыландыга, ец соцында Ахметке сэлем жол-дап, езiн Тесiктегi кызылбас шаппак болып отырганын айтып, кемек сурайды. Сол шакыруга орай аталган батырлар мен Кубыгул батыр жорыкка аттанып, он екi ай жол жYрiп, оныц iшiнде алты ай бойы шелдi басып етiп бiр келге жетедк Сол жерде душпанныц елi мен жерiн байкап келу Yшiн Эдiл хан Ахметтi жумсайды. Ол кекпен ттдескен Темiртауfа жетiп, соныц ортасындагы тесiктiц болаттан соккан естн керiп, керi кайтып келедi. Одан кейЫ жум-салган Карасай элг тесiктен кiредi, соныц кап-карацгы Ымен он бес кYн жYрiп, аргы жагына шыгады, сонда тулпарымен турган карауылшы батырмен шайкасып, жецiп, ханына кайтып келедi. Содан хабар алганнан кейiн кызылбаска ету Yшiн жет батыр колдан белiнедi. Сол жердег сурапыл согыс кезiнде Эдiл орга кулап, сонда калады да, Карасай, Ахмет, Телагыс, Кубыгул жаралы болып, езге батырлар соларды жаудан алып шыгып, елге оралады.
Эдiлдi колга тYсiрген кызылбастар оны суга батырып та, отка жагып та ел^ре алмай кояды. Сонда бiр мыстан кемпiр Эдiлдiц CYЙегi шойын, терiсi болат екенiн айтып:
«Тас кeмiрдi жагыцдар,
Майга бeлеп, балкытып,
Карын кесiп алыцдар», - деп кецес бередк
Солайша жетi кун бойы балкытып, кемтар етiлген Эдiлге бiр кYнi пiрi келiп:
- Мiнемiсiц Yстiме?
Алып кетейiн, балам-ай, - дегенде, Эдт:
- Т^цд^ бабам, алмаймын, Он саусак пен колым жок, Сопайып елге бармаймын. Осы кун бейне бiр Бутагы кеткен талдаймын. Бабам болсац сен, - дедк Берменiрек кел, - дедк Канатыцды бер, - дедi.
Айтканын iстеген пiрiнiц канатына хат жазып жiбередi. Каракус кейпiндегi пiрi Эдтдщ уйЫе келедi. Карындасы 1лия хатты окыган соц Карасай мен Казига келедк Олардыц eздерi де Эдiлдi iздеп жYргелi жатыр екен. Хатта жазылган жерге жетiп, душпанныц Канжарбек деген ханын катты сабаганда, ол: «Ханыцды сенiц жазайын, Ханыцныц карын салайын», - деп жалынады.
Содан кейЫ мыстан кемпiрдi алдырып, Эдтдщ карын орнына салып, емдейдi. Бул жыр Сыпыра жыраудыц елге келген Эдтдщ шешесш куттыктаган толгауымен аякта-лады.
«Карасай, Кази» жырыныц Мурын жырау айткан нускасы Орактыц опасыздыкпен eлтiрiл-генiн суреттеуден, оныц артында алты жасар Кази, жетi жасар Карасай деген ею улы калга-нын баяндаудан басталады.Одан ары карай Орак eлгеннен соц болган окига: «Кондыкер деген калмактан хат келедi Эдiл хан деген ханга [бул ногайдыц ханы едi]. «Карасай мен Кази корыкпаса, келсiн, калмакка аттанып, шапсын, - дедi. - Ер болса, екеуi де келсiн», -дедк
Сонда Эдiл хан ойлады:
«Екi бiрдей жетiм баланы жауга жiберiп, eзiмiз уйде отыру келiсiмiзге келмейдi», - деп, Кырымга хабар салады. Кырымныц байтак ерiн жиып алады... «Хан ордасына тYсiп кетейк, -деп, Муса ханныц ордасына келт тYседi».
Бундагы Кондыкер деген - Туркияныц территориясына коныс аударган кандастарымы-зга байланысты этноним, оны калмактармен байланыстыру кисынсыз. Ал, аталган Муса -хан болмаган, би, беклербеп лауазымдарын иеленген кiсi, ол Мамайдыц экесi, Орактыц атасы болып табылады.
0зЫщ YЙiнен дэм татып аттанган Эдiл мен эскерiн гарген Карасай солардыц соцынан аттанады. Сол сапарда Эдтдщ аты орга жыгылып, eзi жаудыц колына тYсiп калады. Ол зынданда жатканда, касына келт конган карлыгаштыц канатына хат жазып жiбередi. Кар-лыгаш бiр кун Эдiлдiц YЙiне жетiп, ханныц карындасы - Ханзияныц тiзесiне келiп конады. Оныц канатындагы хатта: «Мен зынданга тYсiп калдым. Менi куткарып алатын токсан баулы ногайда ешкiм жок. Орак кияметт досым едi, оныц жалгыз баласы Кази калып едк ^i болса, карындасым Ханзия тапсын», - деп жазылган екен.
Ханзия Казиды iздеп табады. Кази барып, Эдiлдi зынданнан босатып, елге алып кайтады. Байкап отырганымыздай, Эдiлдiц бейнес «Карасай, Кази» жырыныц нускаларында фан-тастикалык сипатка молынан ие болып, классикалык каhармандык эпостыц eзге де батыр-ларындай мыцдаган жаумен жалгыз eзi шайкаса алатындай сипатка ие болып, зорайтыла сомдалган. Оган казак жыршыларыныц eздерi турган eлкеден жыракта болган тарихи тулга-
ныц тагдырын жетiк бiлмеуi де себепшi болган секiлдi. Оны Эдтдщ эке-шешесшщ еам-дерi эртYрлi жэне кате аталуынан да ацгарамыз. Оныц согыскан елдерiнiц атауларымен де келюе беруге болмайды. Мысалы, Кази, Эдтдер емiр CYрген уакытта калмактар Ногай Ордасы мен Кырым хандыгыныц шенiн басуга жарамаган. Зерттеушiлер калмактардыц ез жерiне келгенiн Ештерек би бастаган ногайлар ец алгаш рет 1601 жылы кергешн аныктаган.
«Карасай, Кази» жырындагы кейiпкерлердiц есiмдерi бул туындыларга полистади-ялык сипат, ягни, эртYрлi уакытта емiр CYрген тарихи тулгалардыц бiр дэуiрде емiр CYрген адамдар секiлдi суреттелуi тэн екешн байкатады. Мысалы, Эдiл хан эскерЫщ курамында болганы суреттелетiн Алау, Тама, Ахмет, Кобыланды, Телагыс батырлар туралы осыны айтуга болады. Булардыц алгашкысы кYЛлi Кiшi жYЗдiц аргы атасы деп есептеледк Ал, Тама Казанды коргаудыц каhарманы - Шора батыр шыккан рудыц iлкi атасы. Татар галымы М. Усманов езiнiц "Татарские исторические источники XVII—XVIII века" атты ецбепнде Айсылдыц улы Аметтщ тарихта шындыгында болган тулга екенiн ибн Батутаныц естелк-терЫде аталган саяхатшыныц 0збек ханныц эрi кYЙеу баласы, эрi кайын атасы болып табы-латынын, аталган ханныц эмiрлерiнiц эмiрi кызметiн аткаратын Исабек гураганныц YЙiнде конакта болгандыгын эцпмелеу ушырасатынына жэне "Никон жылнамасында" осы Исабек-тiц немересi Астрахан князi - Салшыныц ушкуйниктiк каракшыларды алдаусыратып ел^р-генi баяндалатынына, Салшыныц есiмi "Айсылдыц улы Амет" жырыныц соцында аталаты-нына CYЙене отырып аныктаган.
Кобыланды - «Едiге» жырыныц 1419 жылы каза тапкан бас ^арманыныц да, 1521 жылы опат болган Алшагырдыц да замандасы ретiнде, 1456 жылы Казак хандыгыныц Эбiлкайыр билтнен белiнуiне де себепкер ретiнде танылатын тулга. Ал, Телагыс женiнде деректер де XVI гасырдыц жиырмасыншы жылдарыныц орта шенiне таман Yзiлген. 0зге батырларга да токталсак, олардыц жас шамасы Эдiлден алшак жатканы бтЫер едi. Олар-дыц бэрi казак жыршылары айтатын «Кырымныц кырык батыры» атты жырлар циклыныц кейiпкерлерi болгандыктан, осындай бiр жырдыц кейiпкерлерi болып суреттелетЫдей дэре-жеге жеткен. Жогарыда байкаганымыздай, Эдiл Карасай, Казидан да бiрде Yлкен, бiрде кiшi болып суреттелсе, кейде курдас ретiнде де кершедк «Эдiл султан» жырында бас кейткердщ лауазымы дурыс айтылса, «Карасай, Кази» жырында ол хан деген атакка ие болган. Сон-дыктан В.М Жирмунскийдiц «Эдiл султан» жырыныц Кырым татарлары нускасы мен «Карасай, Кази» жырыныц Мурын жырау, Нуртуган акын, Айса Байтабынов жырлаган нускала-рын салыстыру нэтижесiнде жасаган: «Ногай нускалары тарихка элдекайда жакын. Казакта тарих ацызыныц алыс y^ гана сакталган. Эдiл хан -ногай, жаулары - калмак, жас батыр Кази оны калмак туткынынан азат етушл болып шыкты»,- деген [5, б. 499] гылыми тужы-рымы - жалпы «Эдiл султан», «Карасай, Кази» жырларыныц тарихилык сипатын аныктай-тын, ден коюга тура келетЫ ой корытындысы.
Сакен Сеилбек,
Адилбекова Лаззат Махайовна
Эпический образ Адил султана и поэтическая традиция
Аннотация. В статье описывается поэтический образ исторической личности Адил-герей султана Даулеткерейулы в казахском эпосе «Адил султан» и «Карасай Кази». Эпос был впервые опубликован в 1896 году академиком Радловым в сборнике «Образцы народной литературы северных тюркских племен, Ч. 7. Наречия Крымского полуострова», а другой вариант этого произведения был опубликован учителем местной школы г. Кизляр Ананьевым в 1900 году в книге «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа». Авторами произведен сравнительный анализ композиций между разными вариантами данного эпоса.
Ключевые слова: Адильгерей султан Даулеткерейулы, крымские татары, Кара-сай-Кази, Осман султан, Карасай батыр.
Saken Sailbek,
Adilbekova Lyazzat Mahayovna
The epic image of Adil the Sultan and the poetic tradition
Abstract. "Adil Sultan" and "Karasai Kazi". The epic was first published in 1896 by Academician Radlov in the collection "Samples of folk literature of the northern Turkic tribes, P. 7. Adverbs of the Crimean Peninsula", and another version of this work was published by the teacher of the local school of Kizlyar Ananyev in 1900 in the book" Collection of materials for the description of localities and tribes of the Caucasus." The authors made a comparative analysis of compositions between different versions of this epic.
Keywords: Adilgerei Sultan Dauletkerei Uly, Crimean Tatars, Karasai-Kazi, Osman Sultan, Karasai batyr.
Эдебиет:
1. Эуезов М. Шыгармалар / М. Эуезов. - Он ею томдык. - Т. 11. - Алматы, 1969.
2. Исин А. "Эдт султан" эпикалык жыры / А. Исин. - Алматы, 2001.
3. Жирмунский В. Тюркский героический эпос / В. Жирмунский. - Лен., 1974.
4. Каскабасов С. Тутастану - фольклор поэтикасыныц зацдылыгы / С. Каскабасов // Казак фольклорыныц поэтикасы. - Алматы, 2001.
5. Радлов В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. - Ч. 5. / В. Радлов. - СПб, 1885.
