CC BY
32
УДК 930.221 (574/575).07/.08
Шыгыс Туркютандык уйгыр тiлiнде арабжазуымен жазылган жазба ескерткiштер туралы (XVIII-XIX ff.)
Каримова Зульфиям Каримовна
тарих гылымдарыньщ кандидаты, КР БГМ FK Р.Б. СYлейменов атындагы Шыгыстану институты ¥йгыртану орталыгыныц гылыми кызметкерк 050010 К^аза^стан Республикасы, Алматы к. ^урмангазы кеш., 29. E-mail: vostok_karimova@mail.ru
Масимова Халминям Валет кизи
филология гылымдарыныц кандидаты, КР БFМ FK Р.Б. СYлейменов атындагы Шыгыстану институты ¥йгыртану орталыгыныц гылыми кызметкерк 050010 Казахстан Республикасы, Алматы к. Курмангазы кеш., 29. E-mail: khalminam@mail.ru
Тушн. Бул макалада авторлар XVIII-XIX гасырларда шаFатай-тYркi тонде барлыкка келген, сондай-ак «классикалык уЙFыр эдеби т^мен» мэлiм болFан, Ш^ыс Туркютандык (Шынжац) арап жазуында жазылFан жазба ескерткiштерге шолу жасайды. Ты^ыз эрекеттестiкте жэне байланыста дамыFан Орталык Азия тYркi халыктарыныц тарихы мен мэдениетЫ зерттеуде бул дереккездердщ ец мацыздылары мысалында керсетiлдi.
ТYЙiн сездер: жазба ескерткiштер; Орталык Азия; ШыFыс ТYркiстан; Шынжац; уЙFыр тiлi.
Kipicne. Орталык Азия аумаFын мекендеген халыктар ежелг1 дэу1рлерден бастап жоFарь дэрежел1 тарихи-мэдени кундылыктарды калыптасты^ан жэне олардыц туп тамыры ортак екенд1г1 белгл Сол себепт1 бул халыктардыц эркайсысыныц тарихы мен мэдениет1, ттЫщ дамуындаFы ез1не Fана тэн ерекшел1ктер1не карамастан, оларды б1р-б1р1нен бел1п алып зерттеу мумюн емес. Аталмыш аймакта калыптаскан саяси-экономикалык ахуал жэне жерг1л1кт1 халыктардыц мэдениет1 мен салт-дэстур1 араб жазуымен жазылFан шы^ыс-турк1стандык авторлардыц ецбектерЫде кец турде сипатталFан. Кез1нде шы^ыстанушы Fалымдар жэне батыс саяхатшылары тарапынан жиналFан шьFьстYркiстандьк авторлардыц ецбектер1, бупнп тацда, элемдщ сирек колжазба корларында, атап айтатын болсак, Ресей, ©збекстан, Германия, Франция, ¥лы Британия, Швеция, ТYPкия т.б мемлекеттерде сакталFан. Бул шы^армалар араб, парсы жэне тYркi (уЙFыр) тiлдерiнде жазылFан. Олардыц саны туралы зерттеуштер элi кYнге дейЫ накты мэлiмет айта алмай келедк Белгiлi деректанушы Fалым Л.В. Дмитриеваныц керсетуi бойынша, тек кана тYркi тiлiнде жазылFан шыFыстYркiстандак ескертюштердщ саны, шамамен, жYЗден астам болып, бYл дереккездердщ Fылыми айналы^а 300 жYЗден астам нускасы мэлiм (Dmitrieva 1987, P. 417). Ал араб, парсы ттдерЫде жазылFан жэне элi Fылымда белгiсiз, жеке корларда сакталып жаткан кол жазбалар каншама.
FылымFа белгiлi шыFыстYркiстандык колжазбалардыц такырыптык курылымы алуан тYрлi. Мысалы: тарихи жылнамалар, эдеби, д^и, агиогра-фиялык шы^армалар, коленершiлерге керсетпе, медицина, минералогия, ацшылыкка катысты ецбектер. Алайда, бул колжазбалардыц арасында аралас жанрларда жазылFан ецбектерде бар. Кейбiр тарихи шы^армаларда осы шы^арманыц авторы тарапынан ете жоFары дэрежеде жазылFан шы^ыстык поэзияFа тэн рубайиларды кездес^руге болады. Сонымен катар, накты тарихи окиFаларFа негiзделген, бiрак поэтикалык формада жазылFандыFы себебiнен зерттеушiлер тарапынан эдеби шы^арма ретiнде баFаланып жаткан шы^армаларда жеткiлiктi. Бул орайда, Билал Назимдыц «Газат дэр-мYлки Чин» дастанын, Молла Шэюрдщ «Зафар намесн» келтiруге болады. Кос ецбекте XIX Fасырдыц екiншi жартысында ШыFыс ТYркiстанда ерiс алFан улт-азаттык
козгалыс туралы, оныц ткелей катысушылары тарапынан жазылгандыктан тарихи дерек ретЫде де ете кунды. Сондыктан, танымал деректанушы талым Т.И. Султанов бул жазба дереккездердi мазмунына карай белт карастырмай, араб-парсы, тYркi ттдерЫде жазылган шыгыстьщ тарихи шыгармалардыц шыfыстYPкiстандык тобына жинактап зерттейдi (Sultanov 1987, P. 478-479).
Бiр макаланыц аясында шыfыстYркiстандык жазба ескертюштердщ барлыгын тYгел камтып зерттеу мYмкiн болмагандыктан, бiз, бул зерттеу жумысымызда XVШ-XIX гасырларда шаfатай-тYркi (ескi уйгыр эдеби) ттЫде жазылган тарихи жэне эдеби шыгармаларды карастырдык.
Шыгу тегi шыfыстYркiстандык авторлардыц тарихи шыгармалары негiзiнен XIX гасырдыц екiншi жартысындагы аталмыш аймактагы тарихи окигаларды баяндауга арналганмен, оларда сонымен катар кершiлес е^рлер - жалпы Орталык Азия, оныц iшiнде Казакстан, ©збекстан, Кыргызстан тарихына катысты кунды жэне тыц мэлiметтер де камтылады. Бул дереккездер элi кYнге дешн Казакстан тарихына катысты мацызды мэлiметтер ретiнде тарих гылымында лайыкты децгейде пайдаланылмай келген. Тарихшылар олар туралы жалпы мэлiмет берумен гана шектелт, мэтiндi толык зерттеп, жаца мэлiметтердi деректанулык талдаудан еткiзбедi. 9йткенi, кептеген зерттеуштердщ тiл бiлмегендiктерi себептi тYпнускадаfы араб жазуында, ягни шыгыс ттдерЫде жазылган колжазбалармен жумыс iстеу мYмкiндiктерi жок екендiгi белгiлi.
Молла Абд эл-Эл'шд'н «Ислам-наме» дерек квз'1. XVIII гасырдагы Казакстанныц шыгыс, о^стк-шыгыс аудандарында жэне оган шекаралас Шыгыс ТYркiстанныц солтYCтiк-батыс е^рЫщ саяси, элеуметтiк-экономикалык тарихында орын алган окигалар Молла Абд эл-9л1мдщ «Ислам-наме» ( ^ дерек кезiнде ез керiнiсiн тапкан.
Гылыми айналымда дерек кездщ В 311 жэне В 312 шифрларымен белпленген екi нускасы мэлiм (Muginov 1962, P. 22). Олар Ресейдщ Санкт-Петербург каласы Шыгыс колжазбалары институтында сакталган. Дерек кездщ авторы туралы мэлiметтi оныц ез шыгармасынан табуга болады. Шыгарма авторыныц есiмi Молла Абд эл-6лiм, эдеби лакап аты - Шаир Ахун. Молла Абд эл-6лiм Шыгыс ТYPкiстанныц Yш-Турпан каласына жакын орналаскан ЛекчYн атты елдi мекенде дYниеге келген (Abuseitova 2001, P. 320-321). Ата-бабалары хандардыц кызметiнде болып, отбасымен бiрге Коргаска жакын таулы жерде емiр CYргендiгi туралы айтып етедi. Бул елдi мекен заманауи Казакстанныц о^стк-шыгысында, Кытайдыц Шыцжац ¥йгыр Автономиялык Ауданымен шекаралас аумагында орналаскан. Молла Абд эл-6лiм емiр CYрген кезецде аталмыш аумак Жоцгар хандыгыныц билiгi астында болган. «Ислам-наме» XVII гасырдыц екiншi жартысында жоцгарлардыц кемегiмен Шыгыс ТYркiстандаfы билкт колына тYсiрген актаулы кожалардыц рухани басшысы Аппак Кожаныц немересi Ахмад кожага арнап жазылган болса да, шыгармада негiзiнен XVIII гасырдыц ортасында Жоцгар хандыгыныц тарихында болган окигалар баяндалады. Ецбек поэтикалык формада, шамамен 1756 жылы жазылган жэне автор езi емiр CYрген кезецде болган окигаларды суреттейдi. Бул кезец Жоцгар хандыгыныц тарихында хан урпактары арасында так Yшiн болган талас-тартыстарымен ерекшеленiп, Молла Абд эл-6лiм «Ислам-намеде» осы окигаларга байланысты накты деректердi келтiредi.
Автордыц айтуынша, жоцгар ханы Галдан Серен дYние салганнан кейЫ оныц ортаншы улы Эжен хан тагына отырады. Гылыми эдебиеттен бул окиганыц 1746 жылы болгандьны мэлiм (Zlatkin 1983, P. 293-295). Эжен ханныц билiк басына келуiмен Жоцгарияныц саяси емiрiнде карама-кайшылыктар басталады. Жас хан мацайында карт жэне тэжiрибелi кецесштерЫщ кеп болуына карамастан, тайпа басшылары арасында алауыздык тудырып,
халыкка шектен тыс катал саясат жYргiздi. Карсылык бiлдiруге тырыскан нояндарды рахымсыз жазалайды. Молла Абд эл-6л1мнщ «Ислам-намесiндегi» бул мэлiметтердi ез ецбепн мураFат кужаттары негiзiнде жазып шыккан тарихшы В. А. Моисеевте растайды (Moiseev 1991, P. 179). Алайда 1749 жылы Эжен ханныц зулымдыFынан шаршаFан беделдi ойрат тайпаларыныц билеушiлерi оны тактан тYсiрiп, орнына Fалдан Сереннщ Yлкен улы Лама Доржыны хан етiп кетередi. В.А. Моисеев бул окиFаFа Жо^ар ханды^ында аманатка берiлген уЙFыр хандары урпактарыныц да катысы бар деп керсетедi (Moiseev 1991, P. 181-182). Сол хан урпактарыныц кызметiнде болFан Молла Абд эл-Элiм бул туралы ешкандай дерек келтiрмейдi. Лама Доржыныц хан болып кетерiлуiне карсылык бiлдiрген Даваци мен Эмiрсана басшылыFындаFы iрi а^йектер Казак хандыFына кашып барып, Абылай ханныц жанынан пана табады. Елде орнаFан тураксыздык, Орта Азия мен Казак ханды^ы, Цин империялары тарапынан тенiп турFан кауiп нэтижесiнде элареген Лама Доржы билiгi кулатылып, жо^ар хандыFы Сенгенщ улы Давацидыц колына етедi. Бул окиFа 1753 жылы орын алады.
«Ислам-намеде» казак-жо^ар байланыстарына катысты таFы бiр мэлiмет бар. Бул мэлiметтен 10 мы^а жуык казак жауынгерЫщ бастапкыдаFы ездерЫщ одактасы Давациге карсы уйымдастырылFан эрекетке катысканы белгiлi болады. Даваци мен бiрге эрекет еткен Эмiрсана OFан карсы шы^ып, Цин патшалыFынан кемек алып келу Yшiн кайтадан елден кетедк Осы окиFалар Молла Абд эл-Элiм тарапынан «Ислам-намеде» жан-жакты суреттелген.
Абдурехим Низаридiц «Гериплар hекаяти» (J^^j^jp) («^аарет шегушлер ецг'шеа»). ШаFатай-тYркi т^ (еск уЙFыр тiлi) XIV Fасырдыц ортасынан XX Fасырдыц бастапкы кезецЫе дейЫ Орта Азия, Казакстан, ШыFыс ТYркiстан жэне кершiлес ецiрлердi мекендеген халыктар арасында колданыста болып, бул ттде кептеген тарихи жэне эдеби шы^армалар жазылFан. Осындай тарихи дерек кездердщ бiрi - А. Низаридщ атты шыFармасы.
Ецбект казак ттЫе «Касiрет шегушiлер эцпмеа» немесе «Каарет шегушiлер туралы хикаялар» деп аударуFа болады. БYгiнгi тацда FылымFа шы^арманыц екi колжазба нускасы мэлiм: бiрiншiсi, Ресейдщ Санкт-Петербург каласы Колжазбалар институтында (Muginov 1962), екiншiсi, ККР Ш¥ААдыц Yрiмшi каласындаFы енер муражайыныц колжазбалар корында сактаулы (Mukhlisov 1957). Колжазба он поэма жэне терт хикаяныц жиынты^ын курайды. Тарихи-эдеби мазмундаFы бул шыFармалар Yш автор тарапынан - А. Низари, Т. Fериби жэне Н. Зийаи тарапынан жазып курастырылFан. Осы хикаялар арасында б1здщ аса кызыFушылыFымызды тудырFаны - А. Низаридыц «Зохур ад-Дiн Экiм бектщ хикаялары» ецбеп.
1830 жылы КашFарда ЖYсiп кожа басшылыFындаFы халык эрекеттерi ерiс алады. Зохур ад-Дiн бек сол кезецде КашFар каласыныц э^ лауазымында кызмет етiп турFан. Кала козFалысшылар колына етуiмен Зохур ад-ДЫ бек ФерFана уэлаятына кашып кетуге мэжбYP болады. Ол жактан казак жерлерi аркылы ОрынборFа барып, кайтарда Семей аркылы КулжаFа келедi. Зохур ад-Дiн бек КулжадаFы 1ле цзяньцзюнiне жолыFып, болFан окиFаларды егжей-тегжейлi баяндап бередi. Цзяньцзюн Зохур ад-ДЫ бектi бастапкыда ишикаFа мансабына, кейiнiрек экеанщ кызметi - КашFар каласыныц экiмi лауазымына таFайындайды. Осы лауазымда ол 1846 жылFа дейЫ кызмет аткарады. Оныц басшылык еткен жылдары ШыFыс ТYркiстанда тыныштык орнаFан, сауда-сатык, бiлiм мен FылымFа кец жол ашылFанымен ерекшеленедi. Тарихи деректер Зохур ад-ДЫ бектi Кытай билИ алдында карапайым халыктыц мYДдесiн KорFаFан бiрден-бiр билеушi ретiнде суреттейдi. Осы кезецде Зохур ад-Дiн
бектщ тапсырысы бойынша кептеген тарихи жэне эдеби шыгармалар жазылады.
Саяхат барысында Зохур ад-ДЫ бек Орта Азияныц Самарканд, Бухара, Хива, Хорезм калаларындагы эулийелер мазарларын зиярат етедк Орта Азиядан казак жерлерi аркылы Ресейдщ Орынбор каласына жол алганда оган казактар серiк болады. Ол казактардыц кепсанды халык екендiгiн, казак-кыргыз елi жерлерЫщ шегi жок екендИн тац кала суреттейдi. Бул кезец казак жерлерЫщ Ресей патшалыгы кол астына ету процесi жалгасып турган уакытына тура келедi. Зохур ад-ДЫ бек Шыгыс жэне СолтYCтiк Казакстанда орыс камалдары салынып жатканын айта келе, ол аймакта пайда болган жаца орыс ауылдарыныц атауларын кел^редк Бул ауылдар саяхатшы тарапынан кала деп суреттеледк Калалардыц тургындары - жаца кешт келген орыстарды кэтрлер деп атайды.
А. Низаридыц «Каарет шегушiлер туралы хикаялар» шыгармасы мэлiметтерiнiц мацыздылыгына карамастан, шагармадан алынган Yзiндiлер тек 2006 жылы шыгыстанушы галымдар Р.У. Каримова жэне Д.М. Райхановтар тарапынан орыс ттЫе аударылып «Шыгыс» журналында жарык кердi (Karimova 2006, P. 166-193).
Муса Сайрамидын «Тарих-и амнийа» дерек квз'1. Х1Х гасырдыц екiншi жартысында Шыгыс ТYркiстанда болган окигалардыц Казакстан мен Орта Азия тарихи сабактастыгы жэне бiр желще дамыгандыгын Муса Сайрамидыц «Тарих-и амнийа» шыгармасыныц мазмунынан байкаймыз.
Сондыктан Казакстан жэне Шыгыс ТYркiстан халыктары тарихыныц дерек кезi ретiнде «Тарих-и амнийа» ецбепне жан-жакты талдау жасау жэне оны жарыкка шыгару колга алынуда.
«Тарих-и амнийаныц» кiрiспе белiмi XV гасырдыц ортасы, XVI гасырдыц бiрiншi жартысында емiр CYрiп, оцтYCтiк-шыfыс Казакстан мен Кыргызстан, Шыгыс ТYркiстан аумагын камтыган Моголстан мемлекетiнiц тарихына арналады. Муса Сайрами Моголстанныц когамдьщ-саяси жагдайы жэне осы аймакта болган окигалар, Моголстан аталуыныц себебi, бул жерде юмдердщ билiк еткендiгi, билiк басындагы хандар шежiресi, бул мемлекеттiц кай кездерден ислам дiнiн кабылдаганы туралы кунды мэлiметтердi жеткiзедi.
«Тарих-и амнийаныц» непзп белiмiнде XIX гасырда Кокан хандыгында емiр CYрген кернектi когам кайраткерi (кейiнiрек Кашгария билеушiсi) - Мухаммед Йакуб-бектщ емiрбаяны туралы айтылады. Онда берiлген деректер бойынша, Нар-Мухаммед-кыпшак Ташкент каласыныц экiмi болып тагайындалган кезде, Йакуб-бек оныц кол астында кызмет аткарады. Одан кейiн Ташкент эюмдИ Канагат-Шах-газидыц колына тиедi. Йакуб-бек сол кызметЫде кала бередi. Баска сарбаздардан кайсарлыгымен, ежеттiгiмен, кызметке шын берт-гендiгiмен кезге тYCкен Йакуб-бект Канагат-шах-гази Акмешiт бекiнiсiне экiм (бек) етт тагайындайды. Ол кезде Акмеш^ Ташкент уэлаяты мен Дештi Кыпшак аралыгындагы мацызды да iрi беюнютердщ бiрi болган. XIX гасырдыц басында Казакстанныц оцтYCтiк аудандары Бухара, Хиуа жэне Кокан хандыктарыныц жерлерiмен шектелт жатты. Кокан ханы Омар ханныц тусында 1820 жылы негiзi каланган Акмешiт бекiнiсi шекаралас аудандарда кешт-конып емiр CYрген казак тайпаларын бакылауда устап, Yстемдiк жасауда мацызды рел аткарды. Кокан хандыгыныц билеушiлерi Акмеш^, Кош кортан, КYмiс корган, Шым корган бекiнiстерiне орналастырган эскери ^штерЫщ кемегiмен казак халкын тонап, канаушылык саясатын жYргiздi. Кокандыктардыц казак ру-тайпаларына байланысты устанган осындай тонаушылык саясатын «Тарих-и амнийадан» келтiрiлген мына мысалдан да керуге болады: «Акмеш^тщ тецiрегiнде туратын казактар мен кыргыздар алым-салык телеуден бас тартып,
салык жинауга ж1берген адамдарын урып-согып, тонаган болатын. Йакуб-бек кол жинап, казактар мен кыргыздарды жазалау Yшiн жорыкка шыгады. КЪргыздар мен кыпшактарды ойсырата жецген Йакуб-бек мол олжамен оралады. ^улдыкка кеп адам, байлык пен мал жинап экеледк Сeйтiп, ^ннен-кYнге жаца табыстарга жетiп, жагдайы жаксара бастайды» (Musa Sayrami, P. 242а). Йакуб-бек ^ннен-^нге шегiнен шыгып, халыкты аяусыз канап отырды. Жогарыда «Тарих-и амнийадан» кел^ртген мысалдан К^кан хандыгы Сыр е^рЫ мекендеген халыктарга алым-салыктыц бiрнеше тYрiн тeлеудi мiндеттегенi анык байкалады. Жердi ецдеп, егiн еккен дикандардыц хандыкка тeлейтiн салыгы «хераж» немесе «танап» деп аталган. Ал, мал шаруа-шылыгымен айналысатын кeшпелi жэне жартылай кeшпелi халыктан косымша eнiм жинау зекет тYрiнде eндiрiлдi. Хераж бойынша eнiмнщ оннан бiр, бестен бiр жэне Yштен бiр бeлiгi алынатын. Зекет мал саныныц немесе оныц куныныц кырыктан бiр мeлшерiнде болды. Будан баска агаш кесуге, шeпшек жинауга руксат алу Yшiн де салык тeлеген. Оныц Yстiне меш^ салыгы, кэпiрлерге карсы кYресте пайдаланылатын газауат салыы да болган (Bakibayeva 1998, P. 14-15).
Йакуб-бек Акмеш^те экiмдiк кызметiн аткарган жылдары e3^ бул eцiрдщ толык иесi ретЫде сезiнедi. Деректер Йакуб-бектщ eцiрдщ табиш байлыктарын да e3 бiлгенiнше пайдалангандыгы туралы мэлiметтер бередi. «Тарих-и амнийада»: «Акмешiттi билеген бiрiншi жылы бiрнеше орыс багыныштылары Йакуб-бекке мынадай eтiнiшпен келедi: «Фздщ мына eзендегi балыктарды бiзге сатуыцызды сураймыз. Бiз оны кептiрiп, iшкерi калаларга жiберемiз» (Musa Sayrami, P. 12б). Йакуб-бек ^анагат-шахка болган жайды хабарлап, аталган eзендегi балыкты 40 мыц алтынга сатуга eз келiсiмiн бередi. Керектi келiсiм-шарт жасасып, кужаттарды дайындап, колдарын кояды». Муса Сайрамидыц «мына eзен» дегенi Сырдария екендiгi шYбэсiз.
«Тарих-и амнийада» Молла Муса Сайрами eз eмiрбаяны жэне басынан кешкен окигаларга токталады. 9мiрбаяны туралы айта келе Муса Сайрами аргы ата-бабаларыныц шыккан тегi казiргi ^азакстан аумагында орналаскан Сайрам каласынан екендiгiн айтады: «Ата-баба, аргы аталарымыз, данышпан кариялардан ест^ен, ауыздан-ауызга кeшiп, айтылып келген сенiмдi мэлiметтерге караганда, будан шамамен ею жYЗ жыл бурын 1леде хан тагына тeре атагымен ^онтайшы есiмдi бiр калмак келiп, Моголстан журтына бас болып, билiктi колына алады. Оныц билiгi шыгыста ^умыл мен Баргал, батыста - Ташкент, Сайрам, о^сткте ^арацгы тауга дейiн таралады.
Кенеттен ол жорыкка шыгып, Ташкенттщ Сайрамын жаулап алып, eзiне багындырады. Сайрамда eз орнына басшы етт бiр калмакты, оган кeмекшi жэне сахаба ретЫде бiрнеше калмакты калдырып, eзi 1ле мацайына кайтады. Сайрам халкы калмактарга багынудан бас тартып, ^оцтайшыныц калдыртан адамдарын eлтiредi. Бiрнешеуi аман калып, ^оцтайшыга кашып барады. Болган окиганы ^оцтайшыга егжей-тегжейлi айтып бередi. ^оцтайшы бул хабарды ест^еннен кейiн eздерiнщ эдет-гурпы бойынша ант берт, 1леге кiрмей, Сайрамга кайтадан оралып оны екiншi рет eзiне каратады. Адамдарын кырып, каланы тонайды» (Musa Sayrami, P. 258а-258б), - дейдк
XVII гасырда Сайрам каласы ТYркiстанмен катар Казак хандыгыныц iрi сауда-саттык жэне стратегиялык мацызын сактаган, саяси-экономикалык жэне рухани орталыгы болган. 1681-1683 жылдары аралыгында жоцгарлар бiрнеше мэрте Сайрам каласына жакындап, eз ыкпалын орнатуга тырысады. 1864 жылы каланы жаулап алып, киратып, талан-таражга салады. Кала халкыныц бiр бeлiгiн туткындап, 1леге алып кетедi (Moiseev 1991, P. 24). Бул туралы «Тарих-и амнийада»: «Сайрам халкы Yш улыска немесе Yш руга бeлiнген: кожалар улысы, шахтар улысы, эмiрлер улысы. ^оцтайшы осы Yш рудыц ец
ыкпалдыларынан эр улыстан жиырма отбасынан, барлыгы 60 отбасын бала-шагасымен косып туткындап, ез астанасы 1леге алып кетедЬ» - деген мэлiметтер берiлген. 1леде 6ip жылга жуык уакыт турганнан кейiн Коцтайшы оларды Кене Турпанга женелтедi. Ekí жыл Турпанда емiр CYрiп, ез туган жерi Сайрамга кайта оралу ниетЫ бiлдiрген кезде, Шыгыс ТYркiстан е^рЫ басып алган Цин империясы билеушiлерi руксат бермейдi. Цин империясы билеушiлерi оларды (сайрамдыктарды) Ои^спк Шыгыс ТYркiстандаfы Йака-Арык деген жерге орналастырады. Кейiнiрек Бай кентiндегi тауга жакын, кец-байтак жерде турактанады. Булар Ташкент мацындагы Сайрамнан болгандыктан, жацадан коныстанган жерiн де Сайрам деп атайды (Musa Sayrami, P. 260а-261а).
Шыгармада Ои^спк Казакстанныц XVI гасырдагы элеуметтк-экономикалык тарихын зерттеуде мацызы зор шейбанидтер эулетiнен болган ¥байдолла султанныц жарлыгы толыгымен казак тiлiне аударылган. Бул кужат ецiрдi мекендеген халыктардыц элеуметт таптарга белiнуi, жердi иелену, еидеу жэне суландыру мэселелерi бойынша кунды мэлiметтер жеткiзедi. Жарлык ¥байдолла султан тарапынан 1538-1539 жылдар аралыгында хатка тYсiрiлiп, Муса Сайрамидыц аргы атасы Камал ад-дин шайхыга Сайрам (Казакстандагы Сайрам) каласыныц жогары рухани жете^а кызметiн сойыргал ретiнде бергендiгi жеынде хабарлайды. Муса Сайрами колында сакталып калган бул жарлыкты, ата-бабаларыныц шежiресiмен толыктап «Тарих-и амнийада» жазып калдырган (Musa Sayrami, P. 261а-262а).
XVIII-XIX ff. жазылган шыfыстYркiстандык дерек кездердщ мэлiметтерiн мэтiндiк талдау жасау непзЫде зерттеу аркылы ортак тарихи-мэдени аймакта емiр CYрген тYркi тiлдес халыктардыц тарихында орын алган окигалар бiр-бiрiмен тыгыз байланыста дамыгандыгын айгактауга болады.
Шыгыс ТYркiстан е^рЫде прогресшт багыттагы кептеген акын-жазушылар керкем эдебиеттщ тYрлi жанрларында ецбек етiп, уйгыр эдебиетiн жетiлдiрдi. Бул кезде Шыгыс ТYркiстанда бiркатар керкем эдеби шыгармалар майданга келiп, бYгiнкi таида элемдщ тYкпYP-тYкпiрiндегi ютапханалардыц сирек корларында сакталуда. Атап айтканда:
«Сэфэрнамэ» дастаны 1720 жылы жазылган (1400 бейиттен турады) Авторы - Мухаммед Садык (Зэлили). Бул автордыц тагы 262 бейиттен туратын 1736 жылы жазылган «Тэзкирэ-и чилтэн», 1744 жылы жазылган 770 бейиттен туратын «Тэзкирэи Хожа Муhэммэд Шэриф» шыгармалары бар (Haji Ahmed 1983, P. 76; Muginow 1962, P. 77). Бул шыгармаларында автор ахлак, наным-сенiм, тэлiм-тэрбие мэселелерЫ кец тYрiнде талкылайды (Моllaudov 1990, P. 15).
«Мэснэвий Харабатий» - авторы Мухаммед бинни Абдулла (Харабати). Бул колжазба 1733-1734 жылдары жазылган. K¡азiргi уакытта бул колжазба-ныц бiр нусхасы ©збекстан гылым академиясы Х. Сулайманов атындагы Колжазбалар институтында (№893, №3571), тагы бiр нусхасы Санкт-Петербург Шыгыстану институтында сакталганы аныкталган (Моllaudov 1990, P. 139).
«Гериплэр hекаяти» - 1841-1844 жылдар аралыгында Турпанда жазылган. Авторлары Абдурехим Низарий, Турди Герибий жэне Норузахун Зияий. Бул жинак он сегiз кисса, жиырма терт эцпмеден турады. Бул жинакка Низарийдыц «Фархат-Шерин», «Лэйли-Мэжнун», «Вамук-Узра», «Мэhзун-Гулниса», «Рабиэ-Сэъдин» шыгармалары, Низари мен Зияий бiрiгiп жазган «Чаhар дэрвиш» дастаны, Герибий каламына тиес^ «Шаh Баhрам», Зияий тарапынан жазылган «Масъуд-Диларам» дастандары енген. Бул жинак Ресей гылым академиясы Санкт-Петербург каласындагы Колжазбалар институтында С-165 шифрымен сакталуда. (Uyghur edebiyatining 1983, P. 114; Muginov 1962, P. 108-109). Авторлар гашык такрыбындагы шыгармаларды «Гериплар hекаяти» деп атап,
жинак етип шыгаруы бекерден бекер емес. Авторлар бул жинакта ацсаган армандары жYзеге аспаган гашыктардыц тагдыры аркылы мыцдаган уйгыр ул-кыздарыныц дерт-муцын баяндайды.
«Мэhзунул eahu3UH» («Кайгылы хабарэ) дастаны - 1843 жылы Норузахун Зияий тарапынан жазылган дидактикалык шыгарма. Бул шыгарма алты мэвъизэ, жетi макала, бес мысалдан турады.
«Гэзэлият» - 1852 жылы Билал Назым тарапынан дYниеге келген. Бул колжазба ХХ гасырдыц 40 жылдарына дейiн кeпшiлiкке мэлiм болмаган. Бул шыгарманыц бiр колжазба нусхасы Кулжада Мутали хэлипЫщ жеке корында сакталган. Тек 1947 жылы альманахта, журналдарда басылды. «Гэзэлият» курамына енген газалдардыц кeбi дэстYP бойынша махаббат такырыбына багышталган.
«Газат бэр мYлкu Чин» - 1876 жылы жазылган. Авторы Билал Назым. Бул дастандыц 3 колжазбасы Санкт-Петербург, Ташкент жэне YрYмшiде сакталуда. Алгашкы екi нусхасы Х1Х гасырда Кулжа мен Кашгарда кeшiрiлген, Yшiншi нусхасы ХХ гасырдыц басында (1925 жылы) Аксу каласында кeшiрiлген (Моllaudov 2002, P. 256). Бул шыгармада автор 1ле е^рЫде болган 1864 жылгы халык кетер^а жэне оныц азаттык эрекеттерЫщ себептерЫ толык керсете бiлген. Автор бул шыгармада улт- азаттык ^тертют^ белсендi катысушылары - карапайым халыктыц ^армандьщ бейнесiн (образын) eлец жолдары аркылi бейнелеп берген.
«Чацмоза ЙYCYпхан» - авторы Билал Назым. 1882 жылы жазылган. Бул шыгармада улт-азаттык гатертю кезiнде карапайым халыкты адастырган, ^тертют^ жецютерЫ eз мYДдесi Yшiн пайдаланган шетел авантюристерЫщ, мансапкор кожалардыц харам пигылдарын паш етедi.
«Назугум киссиси» - автори Билал Назим. 1882 жылы жазылган. Бул шыгармада автор манжур хандандыгына карсы кeтерiлiске катыскан уйгыр эйелЫщ салмакты образын жаратты.
Н.Н. Пантусов Билал Назым ецбектерЫ Петербург жэне Казан калаларында баспадан шыгарган (Моllaudov 2002, P. 256).
«Тэварих-и мусикиун» (Музыканттар тарихы) трактаты - Х1Х гасырда Хотан каласында Молла Исматулла бинни молла Нематулла Мeжизи жазган. Бул колжазбаныц бiр нусхасы Элишер Науаидыц «Кулият» атты диванымен коса тYптелген болып, казiргi уакытта Жуцго элеуметтiк гылымдар академиясы улттарды зерттеу институтында сакталуда. Ютаптыц шифры 909.217/149. Жалпы бет саны 39. Эрбiр бетке 15 жолдан хат жазылган (Möjizi 1982, P. 3)
Трактат авторы Молла Исмэтулла бинни молла Немэтулла Мeжизи - Х1Х гасырда Кашгария eцiрiнде eмiр CYрген уйгыр жазушысы, музыка eнерiнiц шеберi жэне тарих гылымыныц маманы. Мeжизи Хотан каласында туган. Ол шыгармаларын «Мeжизи» деген бYркеншiк атпен жариялаган. 0з дэуiрiнiц араб, парсы ттдерЫ жетiк мецгерген, Элiшер Науаи, Лутфи, Эбдiрахман Жэми жэне Науаидыц жакын досы - Пэhливан Муhэммэт КYштiнгiр сиякты шыгыс эдебиетЫщ элемге эйг^ eкiлдерiнiц ецбектерЫ тYбегейлi игерген кэаби музыкант, танымал акын болган.
Трактат музыка энер/'н/'ц он жет'1 nipi мен олар жазган мукамбар туралы.
«Тэварих-и мусикиунда» уйгыр музыка eнерiнiц негiзi саналатын мукамдар мен уйгыр халкыныц кейбiр улттык музыка аспаптарыныц шыгу тегi туралы баяндалады. Онда Фисагурс (Пифагор), эл-Фараби, Мэвланэ Эли, хожэ Шаhабидин, Абдулла Мэрварид, Эбдурахман Жэми, Науаи, Муhэммэт Хуарэзми, Нэъман Сэмэркэнди, Саhиб Бэлхи, Шэйх Сэфайи Сэмэркэнди, Кидирхан Яркэнди, Муhэммэт Кeштингир, Лутфи, ЙYCф Сэккаки, Аманниса-мэлике сиякты он жетi акын-жазушы мен музыка устаздары, олардыц
емiрбаяны жеынде кыскаша маFлумат бертедк Бул трактатта эсiресе Сэщия ханыныц патшасы Абдурешитхан билiк еткен дэуiрде емiр CYрген мукамшы, сазгер-акын Аманниса ханым женiнде кызыкты да тыц маFлумат берiлген (Masimova 2005, P. 17).
«Шэрхи шекэстэ намэ» - бул поэмада 1ле тургындарыныц ЖетысуFа коныс аударFаны туралы баяндалады. Бул шыгарманыц авторы Сеид Мухаммад езi туралы ешбiр мэлiмет бермейдк Тек поэманы жазFан кезде езЫщ алпыс жаста екенiн айтады. Шыгарма 6 белiмнен турады. Бул шыгарма шамамен 1862-1880 жылдары жазылFан болу керек. Санкт-Петербургта сакталып жаткан варинты еуропа каFазына кара сиямен насталык жазуында жазылFан. Пiшiмi 22х18, 19х15, эр бетке 15 курдан хат жазылFан. ТYптелмеген, дэптер кYЙiнде сакталFан (Muginov 1962, P. 181).
Корытынды. XVIII жэне Х1Х гасырдыц I жартысына дейiн жазылFан эдеби шыгармаларда негiзiнен шыFыс дэстYрi бойынша махаббат такырыбы кец бейнеленген. Енди XIX гасырдыц II жартысына уЙFыр классик эдебиетЫде Yлкен жэне мацызды такырып алFа шыкты. Бул кезецде Чин династиясына карсы кетерiлген халык Yлт-азаттык козFалысы эдебиеттщ дамуына, оныц такырыбыныц кецеюЫе, жаца жанрлардыц калыптасуына ^шт эсер еттi. Сол кездегi эрбiр акын, тарихшы кетерiлiс жэне халыктыц азаттык Yшiн кYресi туралы жазуды ез алдына максат етiп койды жэне осы максатка жету Yшiн бар кYш-жигерiн жYмсады.
Эдебиеттер ^iwii / Список литературы
1. Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г. Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии XIII-XVIII вв.: (библиографические обзоры). - Алматы: Дайк-пресс, 2001. - 426 с.
2. Бэгабаева Г.Б. Оцтуспк Казакстанныц элеуметпк-саяси жаFдайы (XIX Fасырдыц 60 жылдарына дейiн): тарих. f^. канд. ... автореф. - Алматы, 1998. - 29 б.
3. Дмитриева Л.В. Тюркоязычная арабописьменная рукописная книга по ее ареалам // Рукописная книга в культуре народов Востока. - М.: Наука, 1987. - С. 407-450.
4. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. - М.: Наука, 1983.
5. Каримова Р.У, Райханов Д.М. «Сказание о страждущих» А. Низари как источник по истории Центральной Азии // Шы^ыс. - Алматы, 2006. - № 2. - С. 166-193.
6. Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи (XVII-XVIII вв.) - Алма-Ата: F^^, 1991. - 238 с.
7. Масимова Х.В. Исмэтулла Межизидщ «Тэварих-и мусикиун» трактатыныц фонетикалык жэне лексика-грамматикалык ерекшел^ерг Канд. дисс. - Алматы, 2005. - 133 б.
8. Мугинов А.М. Описание уйгурских рукописей института народов Азии. - М., 1962.
9. Молла Исмэтулла бинни молла Немэтулла Межизи. Тэварих-и мусикиюн. Нэширгэ тэйярлиFучи: Энвэр Байтур, Хэмит Темур. - Пекин: Миллэтлэр нэширияти, 1982. - 88 б.
10. Моллаудов С. XVIII эсир уЙFур поэзияси. - Алмута: Наука, 1990. - 272 б.
11. Моллаудов С. УЙFур эдэбияти даванлири. - Алмута, 2002. - 360 б.
12. Муса Сайрами. Тарих-и амнийа // Рукопись Санкт-Петербургского филиала ИВ РАН. - С. 335.
13. Мухлисов Ю.УЙFур классик эдэбияти колязмилириниц каталоги. - Yрумчи: Хэлик нэшрияти, 1957. - 46 б.
14. Султанов Т.И. Среднеазиатская и Восточнотуркестанская позднесредневековая рукописная книга // Рукописная книга в культуре народов Востока. - М.: Наука, 1987.- С. 478-503.
15. 1лажи Эхмэт. Дециз унчилири. - Кэшкэр уЙFур нэширияти, 1983. - 201 б.
16. УЙFур эдэбиятиниц кискичэ тарихи. - Алмута: Наука, 1983. - 188 б.
References
Abuseitova 2001 - Abuseitova, MKh, Baranova UG, 2001, Pismennie istochniki po istorii i culture Kazakhstana i Centralnoy Azii XIII-XVIII vv.: (bibliograficheskie obzori), Izdatel'stvo Dayk-press, Almaty, 426 p. (in Rus).
Bakibayeva 1998 - Bekibaeva, GB, 1998, Ontustik Kazakistannin eleumettik-sayasi jagdayi (XIX
gasirdin 60jildarina deyin), tarikh. gil. kand. ... avtoref. Almaty, 29 p. (in Kaz). Dmitrieva 1987 - Dmitrieva, LV 1987, Turkoyazichnaya arabopismennaya rukopisnaya kniga po yee
arealam, Rukopisnaya kniga v culture narodov Vostoka, Izdatel'stvo Nauka, P. 407-450. (in Rus). Zlatkin 1983 - Zlatkin, lYa 1983, Istoriya Jungarskogo khanstva, Izdatel'stvo Nauka, Moskow. (in Rus).
Karimova 2006 - Karimova, R, Raykhanov D., 2006, «Skazaniye o strajduyushikh» A. Nizari kak
istochnik po istorii Centralnoy Azii, Shygis, № 2, Almaty, P. 166-193. (in Rus). Moiseev 1991 - Moiseev, VA 1991, Jungarskoe khanstvo I kazakhi (XVII-XVIII vv.), Alma-Ata, Ghylym, 238 p. (in Rus).
Masimowa 2005 - Masimowa, KhW 2005, Ismetulla Mojiziding «Tewarikh-i musiqiun» traktatining
fonetikaliq jene leksika-grammatikaliq erekshelikteri, Kandidattik dissertatsiya, Almaty, 133 p. (in Kaz). Muginow 1962 - Muginow, AM 1962, Opisanie uygurskikh rukopisey instituta narodow Azii, Moskow, 221 p. (in Rus).
Mojizi 1982 -Mojizi, Molla Ismetulla binni molla Nemetulla 1982, Tewarikh-i musiqiyun, Neshirge
teyyarlighuchi, Enwer Baytur, Xemit Tomur, Milletler neshiriyati, 88 p. (in Uygh). Mollaudow 1990 - Mollaudow S, 1990, XVIII esir uyghurpoeziyasi, Almaty, Nauka, 272 p. (in Uygh). Mollaudow 2002 - Mollaudow S, 2002, Uyghur edebiyati dawanliri, Almaty, 360 p. (in Uygh). Musa Sayrami Nd - Musa Sayrami, Tarikc-i amniya, Rukopis Sankt-Peterburgskogo filial IV RAN, P. 335 (in Rus, Uygh).
Mukhlisov 1957 - Mukhlisov U, 1957, Uygur klassik edebiyati kolyazmilirinin katalogi, Khelik neshriyati, Urumchi, 46 p. (in Uygh).
Sultanov 1987 - Sultanov TI, 1987, Sredneaziatskaya i Vostochnoturkestanskaya pozdnesrednevekovaya rukopisnaya kniga, Rukopisnaya kniga v culture narodov Vostoka, Izdatel'stvo Nauka, Moskow, P. 478-503. (in Rus). Haji Ahmed 1983 - Haji Ahmed, 1983, Dengiz unchiliri, Qeshqer uyghur neshiriyati, 201 p. (in Uygh). Uyghur edebiyatining 1983 - Uyghur edebiyatining qisqiche tarikhi, 1983, Nauka, Almaty, 188 p. (in Uygh).
Об арабографичных письменных источниках на уйгурском языке из Восточного Туркестана (XVIII-XIX вв.)
Каримова Зульфиям Каримовна
кандидат исторических наук, научный сотрудник Центра уйгуроведения Института востоковедения им. Р.Б. Сулейменова КН МОН рК. 050010 Республика Казахстан, Алматы, ул. Курмангазы, 29. E-mail: vostok_karimova@mail.ru
Масимова Халминям Валет кизи
кандидат филологических наук, научный сотрудник Центра уйгуроведения Института востоковедения им. Р.Б. Сулейменова КН МОН РК. 050010 Республика Казахстан, Алматы, ул. Курмангазы, 29. E-mail: khalminam@mail.ru
Аннотация. В статье авторы дают обзор арабографичных письменных источников из Восточного Туркестана (Синьцзяна КНР), созданных в XVIII-XIX вв на чагатайско-тюркском языке, также известном как "классический уйгурский литературный язык". На примере наиболее значимых из них показывается значение этих источников в изучении истории и культуры тюркских народов Центральной Азии, развитие которых происходило в тесном взаимодействии и взаимосвязи. Ключевые слова: письменные источники; Центральная Азия; Восточный Туркестан; Синьцзян; уйгурский язык.
On Uyghur written sources in Arabic scrip from East Turkestan (XVIII-XIX cc.)
torimova Zulfiyam Каrimovna
Candidate of Sciences (History), Research Associate of the Institute of Oriental Studies named after R.B.Suleimenov, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, Kurmangazi Str., 29. E-mail: vostok_karimova@mail.ru.
Маsimova Khalminyam Valet kizi Candidate of Sciences (Philology), Research Associate of the Institute of Oriental Studies named after R.B.Suleimenov, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, Kurmangazi Str., 29. E-mail: khalminam@mail.ru.
Abstract. The authores of the article outline the works from Eastern Turkistan (Xinjiang province of China) of the XVIII-XIX centuries written in the Chagatai Turkic language also known as 'the classical Uyghur literary language'. Based on discussion of them of them, the authors show significance of these sources for the Study of the hisrory and culture of the Turkic people of Central Asia, whose historical past was entangled.
Keywords: written sources; Central Asia; East Turkestan; Xinjiang; Uyghur language.
