CC BY
26
УДК 821.82.091
Казахстан уйгыр эдебиетшщ калыптасуы жэне дамуы туралы
Юсупов Рахметжан Касымулы
филология гылымдарыныц кандидаты, КР БГМ FK Р.Б. СYлейменов атындагы Шыгыстану институты ¥йгыртану орталыгыныц жетекшi гылыми кызметкерк 050010 Казакстан Республикасы, Алматы, Курмангазы к-ei 29. E-mail: rahm_yus@mail.ru
ТYЙiн. Макалада 6ip гасырлык тарихка ие Казахстан уйгыр эдебиетi басып еткен саяси-когамдык кезендерге, кейбiр такырыптык, жанрлык ерекшелктерге, улттык эдебиеттщ калыптасу жэне даму жолдарын зерттеуде эдебиеттану гылымыныц аткарган релiне шолу жасалынады. Казакстандагы уйгыр эдебиет уйгырлардыц тарихи отаны, ягни казiрп КХР Шынжац-¥йгыр автоном районында узын гасырлардан берi езЫщ барлык кагидаларымен дамып келген ежелгi жэне классикалык уйгыр эдебиетшщ мурагерi. ©ткен гасырдыц аягына дейiн емiр сYрген Кецес Одагы аясында жYргiзiлген ужымдастыру, саяси кугындыктар, ¥лы Отан согысы жылдары, согыстан кейiнгi шаруашылыкты калпына келтiру эрекеттерi жэне баскалар уйгыр эдебиетшщ дамуына эсерiн тигiздi. Казiргi уйгыр эдебиетi еркендеп келе жаткан кеп ултты Казахстан эдебиетшщ ажыралмас белiгi.
ТYЙiн сездер: уйгыр эдебиет^ проза; эдебиеттану; поэзия; дэстYр.
Казахстан уйгыр эдебиет1 уйгырлардыц тарихи отаны, ягни каз1рг1 Шынжац-¥йгыр автоном районында узын гасырлардан бер1 ез1нщ барлык кагидаларымен дамып келген ежели жэне классикалык уйгыр эдебиетЫщ мурагерк Зерттеуш1 мен галымдар б1р гасырлык тарихка ие бул эдебиеттщ непзЫен еткен гасырдыц басынан, эс1ресе 20-30 жылдардан, ягни Жет1су жер1нде орнаган Кецес ук1мет1 дэу1р1нен басталатындыгын атап керсеткен мэл1м. 9йткен1 кецес идеясы кеп ултты халыктар эдебиет1нен ем1рге жацаша кезкараста болуды, б1р1нш1ден, социализмд1 мадактауды, бурынгы еткен эдебиет1нен мулдем езгеше куйде дамуды талап еттк Солар катарында уйгыр эдебиет1 уэк1лдер1 де бул талаптарды назарга ала отырып, шыгармашылыкпен айналысты. XIX гасырдыц аягында Шыгыс Турк1станда кытай отарлауына карсы кетер1лген улт-азаттык козгалысы, сол жердей уйгыр эдебиет1 жэне оныц уэк1лдер1нщ санасына орныгып алган тэуелс1зд1к, ерк1нд1к идеялары кецес дэу1р1нщ алгашкы сатысында эл1 еш1п, умытылып улгермеген ед1. Б1рак кецес саясатыныц катты кысымынан олар бул максатынан шепнуге, ез туындыларыныц идеялык мазмунын езгертуге, т1пт1 бул елд1 тастап, баска елдерге шыгып кетуге мэжбур болды. Сонда да уйгыр эдебиет1 классикалык эдебиеттщ кейб1р эдет-гурыптарына багынган куйде, сондай-ак баска да туыс халыктар эдебиеттер1нщ ец жаксы улплер1н кабылдай отырып еркендеуге бастады.
Жетюудагы уйгыр эдебиет1 даму барысында б1р катар баскыштардан еткенд1г1 мэл1м. ¥йгыр зерттеуш1лер1 тэуелс1з Казакстан дэу1р1не дей1нп болган эдебиетт1 «20 жылдар эдебиет1», «30 жылдар эдебиет1», «¥лы Отан согысы жэне одан кей1нп дэу1рдеп уйгыр эдебиет1», «50 жылдардагы эдебиет», «Заманауи уйгыр эдебиет1 (1960-1970 жылдар)» дегенге уксас бес дэу1рге белген ед1. Буны «¥йгыр кецес эдебиетЫщ тарихы» деген ужымды монографиядан (Uyghur sovеt 1986) айкын керуге болады. Бул кецес дэу1р1ндег1 уйгыр эдебиетЫщ тарихы жуйел1 турде зерттелген алгашкы гылыми ецбек болатын. Ерекше айта кетет1н жэйт, уйгыр эдебиетЫщ еркендеген дэу1р1 80 жылдарга тура келед1, ейткен1 бул уакытта эдебиеттщ барлык жанрлары мен такырыптары, багыттары мен тэс1лдер1 жогары жет1ст1ктерге жетт1, жазушылардыц каламы етк1рленд1, жаца ес1мдер пайда болды жэне тэрбиелендк
80 жылдардыц ек1нш1 жартысында бук1л Кецес Одагы аясында болган «кайта куру» немесе «езгерт1п куру» реформасы нэтижес1нде когамда саяси,
334
экономикалык, мэдени жэне элеуметпк езгерютер жYзеге асуга бастады. Соныц нэтижесiнде мемлекет демократияга карай багытталды. Бул ез кезегiнде бYкiл кецес эдебиетiнде, сонымен катар уйгыр эдебиетЫде еркiн шыгар-машылыкпен айналысуга, ез ойын ашык айту мYмкiндiгiне алып келдi. ¥йгыр жазушылары тарихи такырыптарга кебiрек негiзделуге, элi сыры ашылмаган «ак дактар»ды Yйренуге, когамдагы терю кубылыстарды сенiмдi тYPде сынауга бастады. Бiрак кейiнгi жылдарда уйгыр эдебиетЫщ еымдтИнщ темендеуi байкалды. Бул, бiрiншiден, жазушылар катарыныц азаюымен байланысты болды. ¥йгыр эдеби YPДiсiнiц негiзiне айналып, бYкiл бiр халыктыц мактанышы болып келген керкем сез зергерлерi 1пезмэт Абдуллин, Жамалидин Босаков, Хелил 1пэмраев, Илия Бэхтия, ^урван Тохтэмов, Зия Сэмэди жэне баска да кептеген эдттердщ дYниеден кетуi орны толмас каарет болды. ^азакстан ез тэуелаздИн алганнан берi, ягни 90 жылдардан бастап уйгыр эдебиетiнде тэуелсiздiк, азаттык, еркiндiк идеялары одан сайын терец жэне кец тYPде бейнеленуге, казакстандык патриоттык рухындагы жаца калам иелерi тэрбиеленуге бастады. Буныц барлыгы бауырлас казак халкыныц колга келтiрген жетюттер^ тэуелсiздiк салтанатымен, достык пен бiрлiк касиеттерiмен тыгыз байланыста болды.
^азакстандагы саяси тYзiмнiц езгеруiне байланысты жетпю жылдан кеп уакыт iшiнде уйгыр эдебиетi тарихын кезецдерге белу мэселес уйгыр галымдарыныц кYн тэртiбiне койылмады, ягни бул мацызды мэселеге айланбады. Эдебиет тарихын кезецдерге белу тек кана уйгыр мектептерi Yшiн тYзiлген «¥йгыр эдебиетЬ» окулыктарында белгiлi дэрежеде ез орнын тапты, бiрак оларда бурынгы усыныстардан езге катты езгерютер болмады. ^азакстан ез тэуелсiздiгiне кол жетюзгеннен кейiн, 1991 жылдан кейЫп кезец «Тэуелаз ^азакстан эдебиетЬ» деп аталды. БYгiнгi кYн тургысынан алып караганда, бiр гасырга жакын тарихы бар уйгыр эдебиетiн «ХХ гасырдыц бiрiншi жарты-сындагы уйгыр эдебиетЬ», «ХХ гасырдыц екiншi жартысындагы уйгыр эдебиетЬ», «Тэуелаз ^азакстан дэуiрiндегi уйгыр эдебиетЬ» деген Yш кезецге белт карастыруга болады. 20 жылдардан 50 жылдардыц аягына дейiн болган аралыктагы уйгыр эдебиетi тарихи жэне саяси езгерютерге байланысты бiр бYтiн дэуiрдi ез iшiне алады. 60 жылдардан кейЫ болса, уйгыр эдебиетiнде ^рт бурылыс орын алган едi.
Эаресе 50 жылдардыц ортасында, сонан соц 60 жылдардыц басында уйгырлардыц тарихи отанынан Орта Азия республикаларына кептеген акын мен жазушылардыц кешiп шыгуы бул жердегi эдеби мухиттщ жандануына, жаца атакты есiмдер мен салмакты шыгармалардыц пайда болуына алып келдк ^ыскасы, бул дэуiрде ^азакстан уйгыр эдебиетi такырып, жанр, тiл-стиль, керкемдк тагы баска да ерекшелiктерi жагынан тез дамуга бастады. ¥йгыр эдебиет баска да халыктар эдебиеттерiмен тыгыз байланыста естi, шыныкты.
Тарихтан жаксы мэлiм, ^азакстан уйгыр эдебиетЫщ калыптасуы негiзiнен 20 жылдардан басталады. Одан бурын, ягни ^азан Yкiметi кезецЫе дейiнгi дэуiрде кейбiр шыгармалар ортага шыкккан болса да, олар бiр бYтiн эдеби Yрдiстi кура алмайды. Алайда бул кезде емiр CYрген Нэзэргожа Абудусемэтов, Абдулhэй Муhэммэдий, Абдулhемит Гожамбэрдий, hебиб Закирий, ©мэр Муhэммэдий, Нур Исрайилов, А. Мушрапилов, М. Адилов, 1пезим Искэндэров, Турди 1пэсэн, МемYн hэмраев сиякты акын мен жазушылардыц шыгар-машылыгы уйгыр эдебиетЫщ кейiнгi дэуiрлерде есуiне, баюына непз жасады. Бул кезде уйгыр баспасезЫщ есуi де жазушылардыц ез шыгармаларын жариялау жэне эдеби процестiц дамуына эсерiн тигiздi.
Ерекше айта кететЫ жэйт, уйгыр эдебиетiнiц алгашкы жылдарында эсiресе поэзия саласы тез дамуга бастады. Заман талабына, сол кездеп езгерiстерге
тез жауап беру Yстемдiгiне ие эдебиеттщ бул тYрiнде кептеген акындар шыгармашылыкпен айналысты. Жарыкка шыккан шыгармалардыц бэрiнде дерлiк жаца тYзiмдi мадактау ахуалы орын алды. Ягни азаматтык, саяси лирика ортага шыкты жэне дамыды. Бул дэуiр уйгыр поэзиясында оныц барлык тYрлерi, ттт дастан жанры да уйгыр акындарыныц назарында болды. Бiрак бул жерде уйгыр акындары улттык идеядан тYгел шегiндi деген корытынды келiп шыкпайды. Эсiресе Нэзэргожа Абдусемэтов, Абдулhэй Муhэммэдий секiлдi осы дэуiрдiц кернектi еюлдерЫщ шыгармаларында тэуiлсiздiк, азаттык идеялары мэлiм дэрежеде ез керiнiсiн тапты. «¥йгыр баласы» атты лакаппен танылган акын, жазушы жэне тарихшы Н. Абдусемэтов шыгармашылыгында уйгырлардыц тарихи отаны Шыгыс ТYркiстан жэне онда жYргiзiлген азаттык ^рес пафосы басым орынды иелейдк Ол бул такырыпты кецес уйгыр эдебиетiне алгашкы рет алып юрген жазушылардыц бiрi. Акынныц «Хан-тэцри», «Сал», «Оян», «¥йгырым», «Назугум» шыгармалары буныц жаркын дэлелi. Соган уксас Абдулhэй Муhэммэдийдiц «Ашылмайды кецiлiм», «Жас жYрегiм» атты елецдерiнде азаттык, тэуелсiздiк идеялары шогырланган. Бул такырып Т.hэсэндiц кептеген елецдерЫде, сондай-ак Н. Исрайиловтыц «...Сыртында», h.Искэндэровтiц «¥йгыр кызы», «Хантэцрi» поэмаларында да жалгасын тапты. ©з дэуiрiнде бул шыгармалар кецес Yкiметi тарапынан ултшылдык деп танылып, олардыц авторлары кейiнiрек сол тYзiмнiц курбандарына айналды.
ХХ гасырдыц бiрiншi жартысындагы уйгыр эдебиетiнiц дамуында алгашкы ерлеу кубылысы байкалган болса, кейiнгi жылдарда шепну немесе бiр жерде турып калу ^йЫ кештi. Буган сол дэуiрдiц саяси, элеуметтiк, экономикалык жагдайлары себеп болды. БYкiл Кецес Одагы аясында болган ужымдастыру саясаты, ашаршылык, 30 жылдардагы саяси кугындау, 40 жылдардагы ¥лы Отан согысы, согыстан кейЫп шаруашылыкты калпына келтiру эрекеттерi жэне баскалар халык мэдениетiнiц, эдебиетiнiц дамуына терiс эсерiн жеткiзген едi. Нэтижеде, уйгыр эдебиетiнiц дамуы 40 жылдарга келгенде токтап калды. Согыс жылдардагы уйгыр эдебиетiне негiзiнен тек ею гана акын, Исмайил Саттаров жэне Кадир hасанов уэкiлдiк ете алды. ¥йгыр эдебиетiнiц курылу жылдарыныц сондай киыншылыктарын бастан еткiзгенiне карамай, акын-жазушылар заманга сай туындыларды жазып шыгаруга тырысты.
Эрине бул кезец эдебиетЫде проза жэне драматургия салалары да дамып, белгiлi бiр жетiстiктерге кол жетюздк ¥йгыр эдебиетiнде проза жанрыныц калыптасу жолындагы алгашкы кадамдар ©. Муhэммэдий, Н. Исрайилов, Т. 1пэсэн, М. hэмраев тэрiздi уйгыр эдебиетЫщ кернектi уэкiлдерiне тиiстi. Жазушылар бул кезде кш келемдегi шыгармалардан повесть, роман секiлдi келемi Yлкен, эпикалык жанрларды тацдауга бастады. Н.Исрайиловтыц «^ндер», «Кызыл ту орденi», Т. 1пэсэндщ «Зулым ошагы» повесттерi, М. 1пэмраевтыц «Толкындар арасында» романы жэне баска да туындыларда Жетiсудаfы уйгырлардыц емiрiнде болган элеуметтiк, мэдени езгерiстер, олардыц турмыс-^ркштИ, езара байланыстары, эдептiлiк мэселелерi суреттелдi. «Толкындар арасында» туындысы кецес уйгыр эдебиетiндегi туцгыш роман болып, оныц авторыныц сондай-ак «Алацнан дауыс» атты тагы бiр роман жазгандыгы туралы мэлiметтер барлыгы белгiлi. Бiрак осы романнан бiршама Yзiндiлерi сол уакыттагы баспаларда шыгарылса да, ол туынды кейбiр себептерге байланысты жеке ютап ретiнде жарык керген жок. Бул мезгiлдегi жазушылар сонымен катар Шыгыс ТYркiстан такырыбынан тыс калмай, екi мемлекетте емiр CYрген уйгырлардыц турмысын, басынан еткiзген кайгы-каареттерЫ кейде салыстыру мэнiнде керсетудi максат еттi. Н.Исрайилов, h. Закирийдiц жогарыда аталган «КYндер», «Зулым ошагы» туындылары соныц бiр айкын дэлелi. Бул кезец эдебиетЫде драматургия саласы да езЫе тэн
ерекшелiктерiмен дамуга бастаган едк А. Розибакиевтыц «Мансапкор», З. Бэширийдщ «Садыр хацрук», Б. Касимовтыц «Кырсык ^ндер», Ж. Асимов пен А. Садировтыц «Анархан», И. Саттаров пен В. Дьяковтщ «Герип-Сэнэм», К. 1пасановтыц «Туман» сахна туындыларыныц жарык керу^ 1934 жылы ¥йгыр театрыныц ашылуы улттык драматургияныц калыптасуы мен дамуында Yлкен рел аткарды. Бул кезецдеп поэзия, проза жэне драматургия салаларында да уйгыр акын-жазушылары халык ауыз эдебиетiмен классикалык жазба эдебиетЫщ бай Yлгiлерiн, эдет-гурыптарын пайдалана отырып, уйгыр эдебиетiн тYP жэне такырып жагынан кеп байытты, жэне де кейЫп кезец жазушылары Yшiн Yлкен Yлгi-енеге бола алды.
ХХ гасырдыц екiншi жартысындагы уйгыр эдебиетi жаца даму кезецЫе кетерiлiп, оныц жанрлык жэне такырып жагынан кецешп, баска халыктар эдебиеттерiмен байланыстары ныгыздалды, жазушылардыц ез шыгармаларын шыгаруга мYмкiншiлiктер жаратылды. ¥йгыр халкыныц мэдени емiрiнде жYзеге аскан жацалыктар, соныц iшiнде «Коммунизм туги» жэне оныц косымшасы «Йеци hаят» газеттерЫщ басылып шыгуы, Казакстан Жазушылар одагы жанында уйгыр эдебиетi кецеанщ жэне оныц курамындагы «Жазушы» баспасында уйгыр белiмiнiц, жэне де республиканыц алдыцгы катарлы жогары оку орындарыныц бiрi Абай атындагы Казак педагогика институтында уйгыр белiмiнiц, радио жэне теледидарда уйгырша багдарламалардыц ашылуы да соныц бiр айкын дэлелi. Бул дэуiр эдебиетiне сай ерекшелктердщ бiрi уйгыр акын-жазушыларыныц дастан жэне роман уксас эпикалык жанрларга жYгiнуi жэне осы багытта уйгыр халкыныц емiрiндегi мацызды кезецдерд^ езгерiстердi суреттеуi болып табылады. Бул тарихи мазмундагы шыгармалардыц жазылуы жэне оларды окырмандардыц кызыгушылыкпен карсы алуы да, жазушылардыц еткен ^ндерге, халкыныц ез еркiндiгi Yшiн алып барган улт-азаттык кYресiне CYЙенуiнде керiндi. ¥йгыр жэне де казак зерттеушiлерi тарапынан ец нэтижелi кезец деп есептелген дэуiр 70-90 жылдар аралыгындагы уйгыр эдебиетiне Зия Сэмэди, 1пезмэт Абдуллин, Жамалидин Босаков, Илия Бэхтия, Мэсимжан Зулпикаров, ^урван Тохтэмов, Пати^л Сабитова, ЙYCYпбэк Мухлисов, ЙYCYп Илияс, Хелил hэмраев, Махмут Абдурахманов, Савут Искэндэров, Шайим Шаваев, Савутжан Мэмэткулов, Мирзахмэт Меримов, Муцлук Бакиев, Малик Садиров, Экрэм Садиров, Долкун Ясенов, Мэмтимин Розибаев, Абдумежит Делэтов, Илахун Жэлилов, Илахун 1пошуров, Хуршидэм Илахунова, Абдугопур Кутлуков, Аблиз 1пезимов, Рэhимжан Розиев жэне баскалар уэюлдк еттi. Бул кезец эдебиетЫщ ец басында турган Казакстан халык жазушысы З. Сэмэди-дщ «Майимхан», «Жылдар сыры» шыгармалары Казакстан уйгыр эдебие-тiнде романныц эпикалык жанр ретЫде калыптасып, езiне сай барлык ерекшелiктерiмен дамуга бастаганын керсеттi. Расында да З. Сэмэди, Ж. Босаков, К Абдуллин, М. Зулпикаров, Т. Тохтэмов секiлдi романшылар тарихи жэне заманауи такырыптарга CYЙене отырып, романныц уйгыр эдебиетiндегi жетекшi жанрлардыц бiрi болганын дэлелдедi.
Казакстан тэуелсiздiгiн алганнан кейЫп жылдарда уйгыр жазушыларыныц тарихи отан - казiргi Шынжац-¥йгыр автоном районындагы бауырластарымен болган байланыстары одан сайын кецi тYCтi. ©ткен гасырдыц 50 жылдарынан кейiн, Кецес Одагы жэне Кытай арасындагы саяси кайшылыктарга байланысты екi елдiц мэдени катынастары 80 жылдардыц акырларына дейiн Yзiлiп калды. Кептеген уйгыр, казак жэне баска да улт зиялылары кытай Yкiметiнiц кугындык эрекеттерi нэтижесiнде Казакстан жэне Орта Азия мемлекеттерЫе кешiп баруга мэжбYP болды. Тэуелсiздiк жылдары Ш¥АР жэне Казакстан уйгыр жазушылары арасында тыгыз байланыстыц орнауы, Абдуреhим ©т^р, Турди Самсак, Зордун Сабир, Богда Абдулла, Тейипжан Елиев, Тургун Алмас уксас атакты
акын-жазушылар шыгармаларыныц Орта Азияга юру^ кайта баспадан шыгуы бул жердеп уйгыр эдебиетiнiц дамуына езЫщ оц ыкпалын тигiздi. ©з кезепнде Казакстан уйгыр жазушыларыныц шыгармалары да YрYмчи, Кулжа, Кашкар, Аксу, Хотан, Жаркент уксас кептеген калаларда баспадан шыккан газет-журналдарда, кейбiр топтамаларда жарык керiп, езара байланыстарды одан сайын жаксартты.
Казакстан уйгыр эдебиет сонымен катар Кыргызстанныц Жамалдин Касимов, Хэйринса Турдиева, Нурания Камбарова Касимжан Эйса, Исрайил Ибрагимов, ©збекстанныц Рэhилэм hапизова, hенипэм Салихова, Имин 1посман, Йэhия Тайиров, Ташполат Намэтов, Султан Жамал секiлдi кернектi акын-жазушыларымен тыгыз байланыста болып, езара тэжiрибелер алмас-тырылды. Осы жумыстардыц нэтижесiнде Казакстан уйгыр эдебиетi Орта Азиядагы жете^ улттык эдебиетке айналды. Эрине, Казакстан уйгыр эдебиетi бауырлас казак халкыныц эдебиетiмен де жакын байланыста, тарихи-саяси, элеуметт жэне экономикалык езгерiстердi бастан бiрлесе еткiзген кYЙде дамыды. Эаресе казак халкымен емiрдiц ыстык-суыгын бiрге тартысып, эркандай саяси кугындарга, экономикалык дагдарыстарга, рухани кYЙзелiстерге тетеп берт келген уйгыр жазушылары казак халкы тэуелсiздiкке жеткеннен кейiн, оныц куанышына ортак болды, киыншылыктарды бiрге етюздк¥йгыр эдебиетi казак-уйгыр эдеби достыгы непзЫде дамыды.
Тэуелсiздiк кезецiндегi уйгыр эдебиет бYгiнгi кYнде поэзия, проза, драматургия жэне балалар эдебиет салалары бойынша дамып келе жаткан болса да, поэзия жете^ сала ягни «Кеп ултты Казакстанныц рухани жэне керкем дэулетЬ» (Hamraev 2014, Р. 3). Эхмэтжан hаширов, Илахун Жэлилов, Илахун 1пошуров, Хуршидэм Илахунова, Мирзахмэт Меримов, Аблиз 1пезимов, Абдугопур Кутлуков тэрiздi Yлкен акын-жазушылардыц жетекшiлiгiнде уйгыр эдебиет экономикалык дагдарыстардан пайда болган киыншылыктарды басып еткен кYЙде дамуда. ¥йгыр акын-жазушылары ез халкыныц еткен тарихын бейнелеудi негiзгi мiндеттерiнiц бiрi етт белгiлеп, сонымен бiрге жас Казакстан мемлекетЫщ жеткен жетiстiктерiн, ондагы достык, келiсiм, бiрлiк идеяларын одан эрi кец тYPде Yгiттеу, замандастарыныц бYгiнгi керiнiсiн, армандарын, iшкi сырларын, олардагы адами касиеттердi жэне кейбiр кемшiлiктердi реал керсету тарапынан бiршама жетюттерге кол жеткiздi. Эрине, уйгыр эдебиет узын жылдардан берi баска улт эдебиеттерiмен тыгыз байланыста дамып келген жэне бYгiнгi кYнде де буган ерекше кецiл аударылуда. Бул жерде сол эдебиеттердi жакындатуда, сол аркылы халыктар достыгын орнатуда мацызды рел аткарып келе жаткан аудармашылык шыгармашылыгын ерекше тiлге алу керек. ©йткен эдеби байланыстарсыз, езара тэжiрибе алмастыруларсыз уйгыр эдебиетiнiц келешегi туралы сез айтудыц мYмкiн еместiгiн жазушылар жаксы тYсiнедi.Олар сонымен бiрге бYгiнгi жаhандану дэуiрiнде Казакстан уйгыр эдебиетi алдында шешуге тиiс мэселелердiц жок еместИне, оларды тек бiрлесiп гана шешуге болатындыгына кез жеткiздi.
Казакстан уйгыр эдебиетiндегi эдеби жанрлар, ол басып еткен жолдар, эдебиет алацына шыккан акын-жазушылар, дамыган эр тYрлi багыттар, жанрлар, такырыптар, образдар, тiл ерекшелiктерi жэне баскалар, эрине, ез кезепнде, жан-жакты зерттеу жумыстарыныц жYргiзiлуiн талап еткен едк Бул Yлкен бiр гылыми сала болып, сол мэселелердi YЙрену, сонымен бiрге бiлiмдi, тэжiрибелi зерттеулерге байланысты болды. Жалпы, Казакстандагы уйгыр эдебиеттану пэнiнiц негiзденуi жэне дамуы шыгыстану пэнiнiц ажыралмас белИ уйгыртану гылымыныц тарихымен тыгыз байланысты. Эрине, уйгыртану пэнiнiц дамуына мемлекеттеп элеуметтiк-саяси езгерiстердiц де эсерi болды, ейткеш
кецес дэу1р1ндеп эдебиетт сол туз1м идеологиясысыз, зац-кашдаларсыз кез алдыца келт1руге мумк1н емес ед1.
¥йгыр эдебиеттану пэынщ алгашкы жем1стер1 20-30 жылдары пайда болган болса да, б1рак ол тек 60 жылдардан тартып ерекше пэн рет1нде дамуга бастады. Эдебиет дамуыныц кезецдер1 мен багыттарын, оныц такырыптык жэне жанрлык ерекшел1ктер1н аныктау м1ндет1 гылыми-зерттеу орындарыныц, жеке зерттеуштердщ иыгына туст1. Муныц алгашкы кадамдарында Абдулла Розибакиев, Нур Исрайилов, Кадир hасанов, Абдулhэй Муhэммэдий, Низам Мэваев, Летип Энсэри жэне баскалар айрыкша кезге туст1. ¥йгыр эдебиет1 бойынша зерттеу жумыстарыныц жандануына уйгыр халкыныц перзент1, мемлекет жэне когам кайраткер1 А. Розибакиевтыц усынысымен 1918 жылы ашылган «¥йгыр клубы», сонымен б1рге «Революциялык уйгыр когамы», «Алтышахар уйгырларыныц одагы» сек1лд1 уйымдар, 1921 жылы жумыс 1стеуге бастаган «Кедейлер даусы», 1924 жылы жарык керген «Б1р1нш1 кадам» эдеби жэне элеуметпк-саяси журналы, жэне де «Кутылу, «Кызыл тац», «Кызыл окушы», «Жас уйгыр» сиякты газет-журналдар себеп болды. Буныц нэтижес1нде уйгыр жазушылары зерттеуштермен бас косып, уйгыр эдебиет1нщ сол уакыттагы мацызды мэселер1н шешу, жарык кер1п жаткан шыгармалар жайлы ез пшрлерЫ ортага кою мумк1нш1л1г1не ие болды. ¥йгыр эдебиеттану-дыц м1ндеттер1н белг1леуде А. Розибакиев кеп куш шыгарды. Мысалы, «Кэмбэгэллэр авази» («Кедейлер даусы») газет1нде басылган «Бауырлас Сабиржанныц сынына жауап» атты макаласында ол былай деп жазады: «Жас уйгыр эдебиет1 жэне жазушылары нег1зг1, дурыс т1лектес сынга муктаж, баспамызда эдеби сынга кец орын беру кажет. Будан эр1 басылатын шыгармалардыц санына караганда, олардыц сапасына артыгырак кецт белу керек»1. А. Розибакиев эдебиеттану гылымыныц ажырамас бел1г1 болган эдеби сын аркылы уйгыр эдебиетЫщ керкемдИн арттыру, т1л1н байыту, оныц казак, уйгыр, кыргыз, езбек тэр1зд1 бауырлас халыктар эдебиеттер1 катарынан ез1не лайыкты орын алудыц мацыздылыгын ерекше айтып еткен. Эрине, ол жай сезбен гана шектел1п калмай, буны уйгыр жазушыларыныц шыгармалары туралы ой-п1к1рлер1н баспаларда басып шыгару аркылы дэлелдед1.
Ерекше айтып кетет1н жэйт, бул жылдары баспаларда басылган эдебиеттануга сай макалалар, рецензиялар жэне баскалар эдебиеттану гылымыныц жеке мэселелер1н кетерген болса да, б1рак оныц б1р бут1н даму багыттарын керсетуге эл1 дайын емес ед1. ¥йгыр эдебиет1н системалык турде зерттеу жумыстары тек 60 жылдары арнайы колга алынды. Казакстан уйгыр эдебиеттану пэн1 1949 жылы Казакстан Fылым академиясыныц Тарих, археология жэне этнография институты курамында «¥йгыр-дуцген мэдениет1н уйрену» секторыныц ашылуымен тез дамуга бастады. Казак халкыныц атакты галымы, Казакстан гылымыныц нег1з1н салушысы Каныш Сатпаевтыц бастамасымен ашылган бел1м кей1н1рек т1л, тарих, этнографиямен б1рл1кте эдебиеттану мэселелер1н де уйренуге к1р1ст1. Аталган гылым орныныц дуниеге келу1 б1р топ уйгыр эдебиеттану галымдарыныц тэрбиелешп шыгуына жэне уйгыртану пэн1н1ц тт, эдебиет, енер, тарих, этнография салалары бойынша гылыми-зерттеу жумыстарыныц алып баруына себеп болды. ¥йгыр зерттеуш1лер1 тэж1рибес1н1ц аздыгына карамастан, эдебиет жэне енердщ б1ршама кезецдер1не, зац-кашдаларына назар аударган халде кыска мерз1мн1ц Ынде гана салмакты гылыми ецбектерд1 дуниеге келт1рд1. «Егер осы уакытка дей1н б1зде улкен ортак зерттеулер болмаган болса, енд1 уйгыр эдебиет! мен
1 Кэмбэгэллэр авази, 1926-жил. 30-март.
енерЫщ мацызды мэселелерi бойынша бiр докторлык жэне он жет кандидаттык диссертациялар коргалды. Оннан артык эдеби-сыни топтамалар жэне монографиялар жарык кердi, «¥йгыр кецес эдебиетi тарихыныц очерктерi», «¥йгыр эдебиетiндегi дэстYрлi жэне новаторлык мэселелер» ужымдастык ецбектерi жарык кердЬ> (Tokhtamov, Aliyeva, Мата1акИипоу 1983, Р. 29). ¥йгыр эдебиеттанудыц жеке пэн ретiнде дамуына алгашында 50 жылдарда эсiресе баспа бетiнде жарык керген макалалар негiз болды. Бул жагынан тек зерттеушi-fалымдар гана емес, сондай-ак шыгармашылыктыц бiршама салаларында керЫген Мурат hэмраев, hезмэт Абдуллин, Махмут Абдурахманов, Шавдун Кибиров, Курван Тохтэмов, Кадир hасанов секiлдi галымдар, акындар, жазушылар, драматургтар ерекше кезге тYCтi. Жалпы согыстан кейiнгi жылдардан бастап эдебиеттану зерттеулерi халык ауыз эдебиет^ ежелгi, классикалык жэне заманауи уйгыр эдебиетi, енер, керкем аударма багыттарында жалгасты. Мунда, бiрiншi кезекте, гылыми кадрлардыц жетiлiп шыгуы, ягни эр тYPлi бiлiм жэне гылым орындарында курылып, арнайы уйымдастырылган гылыми кецестер, эр жылдары еткен гылыми конференциялар шешушi рел аткарды. Олардыц кызмет нэтижесiнде уйгыр эдебиетiн зерттеушi галымдар катарына Мурат hэмраев, Батур Эршидинов, Савут Моллаудов, Маhинур Алиева, Курван Тохтэмов, Пати^л Сабитова, Ришат Сабитов, Махмут Абдурахманов, Рабик Исмайилов, Эхмэтжан Кадиров тэрiздi галымдар пайда болды. КейЫп жылдары олардыц катарын А. 1пэмраев, П. Мэхсэтова, h. 1пэмраев, Г. Молотова, Р. Юсупов, Д. Райханов, Ш. Баратова секiлдi жас зерттеуштер толтырды.
Казакстан уйгыр эдебиеттанудагы зерттеу жумыстары халык ауыз эдебиет^ ежелгi жэне классикалык эдебиет, кецес дэуiрiндегi жэне заманауи эдебиет багыттарында жYргiзiлдi. Бул зерттеулер нэтижелерi «¥йгыр эдебиетi жэне фольклорындагы жанрлар» (Uyghur edebiyati 1980), «¥йгыр халык ауыз эдебиетЬ» (Uyghur haliq 1983), «¥йгыр эдебиетiнiц кыскаша тарихы» (1983) атты коллективтiк монографияларда жэне баска да ецбектерде ез кер^ан тапты. ¥йгыр фольклоры Yлгiлерiн жинау жэне жарыкка шыгару жумыстары Х1Х гасырда Н. Пантусов, С. Малов, В. Радлов, Г. Ярринг сиякты атакты зерттеуштер тарапынан басталып, мiне бYгiнгi кYнге дейiн жалгасып келедi. ¥йгыр фолькпорыныц ертегi, бейiт, кошак, макал-мэтел, ацыз, жумбак жэне баска да тYрлерiн жан-жакты зерттеу еткен гасырдыц 50 жылдары колга алынып, алгашкы монографиялык ецбектер тек 70 жылдары жарык кердi (Aliyeva1989, Р. 5). ¥йгырлар шогырлана орналаскан Панфилов, ¥йгыр, Шелек, Ецбекшiказак, Талгыр аудандарында, сонымен катар Алматы, Есiк, Жаркент, Ташкент, Фрунзе (казiргi Бишкек), Пржевальск (Каракол) калалары жэне баска да жерлерге жасалган гылыми экспедициялар барысында кептеген материалдар жинал-ды. М. Алиева, М. Кэбиров, Мусаев, К Ваhидов, h. Искэндэров, М. 1пэмраев, З. Каhhаров, Г. Сэдвакасов, Р. Сабитов, Б. Эршидинов сияктылардыц автор-лыгында кептеген топтамалар жарык керт, солар негiзiнде гылыми-зерттеу жумыстары журпзтдк Атап айтканда, бул салада М. Алиеваныц «Уйгурская сказка», «Жанры уйгурского фольклора», Р. Сабитовтыц «¥йгыр халык ауыз эдебиетЫде сатира жэне юмор» монографиялары, «¥йгыр халык ауыз эдебиетЬ» ужымдык монографиясы басып шыгарылды.
Казакстан уйгыр эдебиеттану пэнiнiц дамуында эдебиет мэселелерЫе арналган докторлык жэне кандидаттык диссертациялар, ондаган монографиялар, жYЗдеген гылыми макалалар мацызды рел ойнады. Бул Yлкен сала-ныц басында кернектi талым Мурат hэмраев болды.Оныц классикалык жэне заманауи эдебиеттiц ец кYPделi мэселелерiнiц бiрi елецдiк елшем туралы жасалган зерттеулерi нэтижесiнде жарык керген «¥йгыр классик жэне казiргi
заман поэзиясындагы уйкас», «Typkí поэзиясыныц непздерЬ», «Typkí поэзиясыныц очерктерЬ» жэне баска да e^6eKTepi элемнщ атакты акындары тарапынан жогары багаланган едi. Будан тыс уйгыр классик эдебиетЫщ ежелгi, классик жэне одан кейЫп дэуiрлердегi мацызды мэселелер, бiршама акын-жазушылардыц шыгармашылыгы, эдеби байланыстар, жанр жэне такырып-тар, елецфк елшемдер, баска да мацызды мэселелердеп ерекшелiктер С. Моллаудов, М. Абдурахманов, П. Сабитова, Р. Исмайилов, А. 1пэмраев, П. Мэхсэтова, Р. Юсупов сиякты зерттеуштердщ ецбектерЫде, сондай-ак арнайы эдебиет мэселелерiне арналган бiр катар ужымдык монографияларда (Sovremennya literatura 2014; Uyghurskaya literatura 2015) ез орнын тауып, бул ецбектер уйгыр эдебиеттану гылымыныц дамуында мацызды рел аткарды.
^орытындап айтканда, ^азакстан уйгыр эдебиет бYгiнгi кYн тургысынан алып караганда, Yш Yлкен кезе^ басып еткен болып, бул кезецдер тарихи, саяси, элеуметт, мэдени ерекшелiктерi жагынан бiр-бiрiнен айрыкша болды. Соган карамастан, уйгыр эдебиетi жYЗ жылга жуык уакыт бойы Yстемдiк еткен коммунистiк идеология, когам жэне когамдагы бурылыстарга, езгерютерге карамай, улттык кундылыктарды сактап калуга, халыктыц армандарын жYзеге асыруга жэне узын жылдардан берi келе жаткан эдеби эдет-гурыптарды жалгастыруга тырысты. Ол сондай-ак баска халыктар, бiрiншi кезекте, бауырлас казак халкыныц эдебиетi жэне оныц жаркын ектдерЫщ улы мурасымен болган кепгасырльщ байланыстарын сактап калу, заманга сай эдеби достыктыц жаца жолдарын табу максатында тыным таппай iзденуде.
Эдебиеттер tí3ímí / Список литературы
1. Алиева М. Жанры уйгурского фольклора. - Алма-Ата, 1989. - 176 с.
2. Современная литература народа Казахстана. - Алматы, 2014. - 488 с.,
3. Тохтамов К., Алиева М., Маматахунов У. Развитие литературы и искусства советских уйгуров // Актуальные проблемы советского уйгуроведения. - Алма-Ата, 1983. - С. 27-34.
4. Уйгурская литература независимого Казахстана. - Алматы, 2015. - 282 с.
5. Уйгур эдэбияти вэ фольклоридики жанрлар. - Алмута 1980. - 228 б.
6. Уйгур эдэбиятиниц кискичэ тарихи. - Алмута, 1983. - 188 б.
7. Уйгур хэлик егиз ижадийити. - Алмута, 1983. - 260 б.
8. Уйгур совет эдэбиятиниц тарихи. - Алмута, 1986. - 230 б.
9. Уйгурская литература независимого Казахстана. Алматы, 2015. - 282 с.
10. Хамраев А. Уйгурская поэзия независимого Казахстана. - Алматы, 2014. - 256 с.
References
Aliyeva 1989 - Aliyeva, M 1989, Zhanry uygurskogo folklora, Alma-Ata, 1989, 176 p. (in Rus). Sovremennya literatura 2014 - Sovremennya literatura naroda Kazakhstana, Almaty, 488 p. (in Rus). Tokhtamov, Aliyeva, Mamatakhunov 1983 - Tokhtamov, K, Aliyeva, M, Mamatakhunov, U 1983, Razwitie literatury i iskusstva sovetskikh uygurov, Aktualnye problemy sovetskogo uygurovedeniya, Alma-Ata, P. 27-34. (in Rus) Uyghur sovеt 1986 - Uyghur sovet edebiyatining tarihi, Almaty, 230 p. (in Uygh) Uyghur edebiyati 1980 - Uyghur edebiyati we folkloridiki janrlar, Almaty, 228 p. (in Uygh) Uyghur edebiyatining 1983 - Uyghur edebiyatining qisqiche tarihi, Almaty, 188 p. (in Uygh) Uyghur haliq 1983 - Uyghur haliq eghiz izhadiyiti, Almuta, 260 p. (in Uygh) Uyghurskaya literatura 2015 - Uyghurskaya literatura nezavisimogo Kazakhstana, Almaty, 282 p. (in Rus) Hamraev 2014 - Hamraev, A 2014, Uygurskaya poeziya nezavisimogo Kazakhstana, Almaty, 256 p. (in Rus).
О становлении и развитии уйгурской литературы Казахстана
Юсупов Рахметжан Касымович
кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Центра уйгуроведения Института востоковедения им. Р.Б. Сулейменова КН МОН РК. 050010 Республика Казахстан, Алматы, ул. Курмангазы, 29. E-mail: rahm_yus@mail.ru
Резюме: В статье представлен обзор общественно-политических периодов в развитии уйгурской литературой Казахстана, некоторых тематических, жанровых ее особенностей, роли литературоведческой науки в исследовании путей становления и развития национальной литературы на протяжении столетней истории. Уйгурская литература Казахстана является наследником древней и классической уйгурской литературы, развивавщейся всеми своими канонами на территории Синьцзян-Уйгурского автономного района КНР, исторической родине уйгуров. Проведенные по всему Советскому Союзу коллективизация и политические репрессии, а также годы Великой Отечественной войны и послевоенного восстановления народного хозяйства оставили свой отпечаток на развитии уйгурской литературы. Сегодняшняя уйгурская литература это составная часть полиэтничной литературы Казахстана. Ключевые слова: уйгурская литература; проза; литературоведение; поэзия; традиция
On formation and development of the Uyghur literature of Kazakhstan
Yussupov Rakhmetjan Kassymovich
Candidate of Philological sciences, Leading Research Associate, Institute of Oriental Studies named after R.B.Suleimenov, CS MES RK. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, Kurmanghazy St., E-mail: rahm_yus@mail.ru
Abstract. The article outlines main social and political periods in the developemnt of the Uyghur literature of Kazakhstan and elucidates some of its thematic and genre pecularities, as well as a role of literature study in examination of the ways of formation and development of national literature during the period of almost one hundred year period. Modern Uyghur literature of Kazakhstan continues traditions of ancient and classical Uyghur literature, which developed in the historical motherland of the Uyghurs, i.e. in XUAR PRC. Collectivization and political repressions in the Soviet Union as well as Wartime period and post-war reconstruction of the economy shaped the development of the Uyghur literature of Kazakhstan. Today's Uyghur literature is an integral part of the multiethnic literature of independent Kazakhstan
Keywords: Uyghur literature; prose; literature studies; poetry; tradition.
