Научная статья на тему 'Қазақстандағы ұйғыр тіл білімінің қалыптасуы және дамуы'

Қазақстандағы ұйғыр тіл білімінің қалыптасуы және дамуы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
176
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ұйғыр тіл білімі / Қазақстан / Ұйғыртану бөлімі / Қ. Сәдуақасов / Uyghur linguistics / Kazakhstan / Department of Uyghur Studies / G.Sadvakasov

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Арзиев Руслан Уйгурович

Қазақстандағы ұйғыр тіл білімі ресей және кеңестік түркітанушылар еңбектері негізінде қалыптасты. Қазақстан өткен ғасырдың ортасында ұйғыртанудың орталығына айналды. Республикада Ғылым академияның қалыптасуына байланысты «Ұйғыр-дүнген мәдениеті» секторы ашылды, кейін бұл сектор Тіл біліми институтының құрамындағы ұйғыртану бөлімі болып өзгертілді. Республикада ұйғыр тіл білімінің қалыптасуы және дамуына осы бөлімнің көрнекті ғалымдары Ғ. Садвақасов, Ә. Қайдар, Т. Талиповтар үлкен үлес қосты. Осы ғалымдардың қажырлы еңбегі арқасында ұйғыр тіл білімі Республикадағы ұйғытранудың жетекші бір саласы болып есептеледі.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Formation and development of the Uyghur linguistics in Kazakhstan

Uyghur linguistics in Kazakhstan was formed on the basis of the works of the Russian and Soviet Turkologists. Since the middle of the last century the center of the Soviet Uyghur studies moved to Kazakhstan. With establishing of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR the Sector of the Uyghur-Dungan culture was set up in that Academy; later it was transformed into the Department of Uyghur studies within the Institute of Linguistics. Such well-known scholars as G.S. Sadvakasov, A.T. Kaidar and T.T. Talipov contributed to the development Uyghur linguistics in Kazakhtstan in Soviet times.

Текст научной работы на тему «Қазақстандағы ұйғыр тіл білімінің қалыптасуы және дамуы»

УДК 81-119

Казакстандагы уйгыр тт б^мшщ калыптасуы жэне дамуы

Арзиев Руслан Уйгурович

филология гылымдарыныц кандидаты, «0рлеу» БА¥О АК филиалы АОПКБАИ «Жаратылыстану-гылыми (гуманитарлык) пэндердi окыту эдiстемесi мен инновациялык технологиялар» кафедрасыныц доцентi. 050019 Казахстан Республикасы, Алматы к., Кабылов кеш. 50, ruslanarziyev@gmai.com.

ТYЙiн. Каза^стандагы уйгыр тт бiлiмi ресей жэне кецестк тYркiтанушылар ецбектерi негiзiнде калыптасты. Казахстан еткен гасырдьщ ортасында уйгыртанудыц орталыгына айналды. Республикада Гылым академияныц калыптасуына байланысты «¥йгыр^нген мэдениетi» секторы ашылды, кейш бул сектор Тiл бiлiми институтыныц курамындагы уйгыртану белiмi болып езгерттдк Республикада уйгыр тiл бомшщ калыптасуы жэне дамуына осы белiмнщ кернект Fалымдары Г. Садвакасов, 6. Кайдар, Т. Талиповтар Yлкен Yлес косты. Осы галымдардыц кажырлы ецбеп аркасында уйгыр тiл бiлiмi РеспубликадаFы уйгытранудыц жетекшi бiр саласы болып есептеледк

ТYЙiн сездер: уйгыр тiл б^мм; Казахстан; ¥ЙFыртану белiмi; К. Сэдуакасов.

Казакстандагы уйгыр т1л б1л1м1 Ресейден кей1н Совет туркологиясы нег1з1нде калыптасты. Ресейл1к галымдардыц уйгыр т1л1 бойынша ецбектер1н ежелг1 уйгыр т1л1 бойынша жэне каз1рг1 уйгыр т1л1 бойынша зерттеулер деп, еюге бел1п карауга болады. Ресей туркологиясыныц нег1з1н калаган В.В. Радлов ежелг1 уйгыр т1л1нде жазылган ескертк1штерд1 зерттеуге ш1рек гасыр ем1р1н арнаfан. Ол VШ-XШ fасырларда ежелг1 уйгыр т1л1ндег1 д1ни, эдеби, кукыктык, гылми, эпистолярдык ескертк1штерге кеб1рек кецт белген. Радлов ежелг1 турк, уйгыр, мани, арап жазуларымен жазылfан «Кутадfу б1л1кт1» (1890-1891 жылдары, галымныц бул шыгарма бойынша зерттеулер! ем1р1нщ соцына дей1н, ширек гасыр жалгаскан), «Хуастуанифтт1» (1909 жылы), «Дишаствустик-сутраны» (1910 жылы), «Куанши им пусарды» (1911 жылы), «Алтун ярукты» (1913-1917 жылдары), кукыктык кужаттар сиякты шыгармалардыц транслитерациясын жасап, нем1с, орыс т1лдер1не аударып басып шыгарган. «Кутадfу б1л1кке» юрюпе рет1нде 1893 жылы жазылган «К вопросу об уйгурах» атты ецбепнде сол кезге дей1нг1 уйгырлар туралы жазылган европа жэне шыгыс елдер1 галымдарынын ецбектер1не шолу жасап, уйгыр тарихы жэне мэдениет1не болfан ез1нщ кезкарасын б1лд1рген. Ежелг1 уйгыр т1л1 ескертк1штер1нщ т1л1 нег1з1нде галым улкен уйгырша-немюше сезд1к дайындайды. В.В. Радлов ез1нщ ежелг1 уйгыр т1л1 бойынша зерттеулер1н ем1р1нщ соцына дей1н жалгастырган. «До последних дней своей жизни В.В. Радлов не прекращал работу над расшифровкой и подготовкой к изданию новых древнеуйгурских памятников. Смерть застала его, когда он занимался подготовкой к публикации большой записи хозяйственных дел - свитка из 220 строк, где имеются записи уйгура в течении почти 20 лет. В.В. Радлов успел сделать транскрипцию этого текста и приступил к его переводу на немецкий язык», - деп жазады Д.М. Насилов ез1нщ «В.В. Радлов и изучение древнеуйгурских памятников» деген макаласында ^а8Поу1972).

В.В. Радловтыц шэк1рт1 совет турютануыныц непз1н калаган галым рет1нде танылган С.Е. Малов ежели уйгыр т1л1мен б1рге каз1рп уйгыр т1л1н катар зерттеген. Ол уйгырлардыц ата мекеш болган Шыгыс Туркютанга (Каз1рп КХР курамындагы Шынжац-¥йгыр автоном районына) ек1 мэрте гылыми экспедицияга барган. Б1р1нш1 рет 1909 жылдан 1911 жылга дей1н, ек1нш1 рет 1913 жылдан 1915 жылга дей1н, жалпы алганда, уйгырлар арасында терт жыл экспедицияда болган. С.Е. Малов терт жылдык экспедициясыныц нэтижес1нде

уйгыр жазуында жазылган ескертюштерден баска, уйгыр тiлi диалекттерi бойынша фольклордык, этнографиялык материалдарды жинайды. Галым жер кeлемi бiр миллион жет жYЗ мщ шаршы километр болатын Шынжац-¥йгыр автоном районыныц диалектiлiк ерекшелiктерi бар барлык жерлерiн аралап шыгады. Ол Кумул, Турпан, Хотэн, Кучар, Аксу, Лопнур eцiрлерiне ерекше кецт бeледi. С.Е. Малов лопнур уйгырларыныц тiлiнде гана диалектiлiк ерекшелiк байкалады, калган eцiрлердеri уйгырлар ттдерЫщ айырмашы-лыгы тек говорлык децгейде, деп карайды. Сонымен катар Малов Кытайдыц Ганьсу eлкесiнде eмiр CYретiн сары уйгырлар мен саларларга да барады. Осы экспедициялардыц нэтижесiнде талым бес ютап дайындайды (Malov 1951; Malov 1956; Malov 1957; Malov 1961; Malov 1967).

С.Е. Малов КСРО уйгырларыныц тт мэселелерЫе де ерекше гацт бeлген галым. ¥йгыр зиялы кауымыныц 1921, 1925, 1930 жэне 1937 жылдары уйгыр эдеби тт^ жазу, терминология, емле бойынша eткiзiлген конференцияларына белсендi катыскан. 0зЫщ кунды пiкiрлерiмен аталган конференцияларда уйгыр халкыныц саяси, мэдени eмiрiнде Yлкен мацызга ие болган шешiмдердiц гылыми принциптерге непзделт кабылдануына зор септiгiн типзген.

Бул екi гулама галымды заманауи уйгыр тiл б^мЫщ негiзiн калаушы галымдар деп карауга болады.

Кецес кезiнде де уйгыр тiлiне болган мемлекеттiк децгейдеп кызыгушы-лык e3 жалгасын тапты. 0ткен гасырдыц 30 жылдары Мэскеу, Ленинград калаларындагы жогаргы оку орындарында уйгыртану кафедралары ашылды. Нэтижеде казiргi жэне ежелгi уйгыр тiлi бойынша А.К. Боровков (Borovkov 1935), В.М. Насилов (Nasilov 1940, Nasilov 1963), Э. Нэжип (Nadjip 1960), секiлдi галымдардыц окулыктары, гылыми ецбектер^ Н.А. Баскаков пен В.М. Насиловтыц (1939), Э. Нэжиптщ (1968) сeздiктерi жазылды. В.И. Новгородский (1951) мен Т. Рахимовтардыц (1970) уйгыр тiлiндегi кытай сeздерi туралы ецбектерi жарык кeрдi.

0ткен гасырдыц екiншi жартысынан бастап уйгыртану орталыгы Ресейден Казакстанга ауысты десек болады. 1946 жылы Казакстан гылым академиясы курылган кезде, оныц курамында ¥йгыр^нген мэдениетi секторы ашылады. 1963 жылы бул сектор Казакстан гылым академиясы Тт бiлiмi институты курамына e™, уйгыртану бeлiмi болып eзгертiледi. Осы бeлiмге жиналган тiлшi жастардыц гылми зерттеулерЫщ алгашкы жемiстерi кeрiне бастады. 1963 жылы «Казiргi заман уйгыр ттЬ> атты гылыми ецбектщ 1-томы жарык кeредi (Uyghur tili 1963). Бул томда казiргi уйгыр ттЫщ фонетикасы, лексикасы алгашкы рет жYЙелi тYPде жан-жакты зерттеледi. Бул томды жазуга F. Садвакасов, Э. Кайдар жэне Т. Талиповтар катысады. Тeрт жылдан кейiн, ягни 1966 жылы казiргi уйгыр ттЫщ морфологиясы жэне синтаксиан совет тYPкологияныц соцгы жетiстiктерi негiзiнде зерттеген «Казiргi заман уйгыр ттшщ» 2-томы жарык кeредi (Uyghur tili 1966). Бул ею томдык ецбек казiргi уйгыр тiлi бойынша жазылган алгашкы академиялык грамматика едк ¥йгыртану бeлiмiнiц жас мамандары F. Садвакасов, А. Кайдаров, Т. Талипов, Ш. Кибиров, О. Жамалдинов, Ю. Цунвазо, И. Семэтов, И. Мусазаевтардыц катысуымен жазылган бул ецбек кейЫ арап жазуында уйгыр тiлiнде 1983-жылы Yрiмшiде, кытай тiлiне аударылып 1988 жылы Пекинде жарык ^рдк Демек уйгырлардыц тарихи отаны болган Шынжац-¥йгыр автоном районында да 1980 жылдарга дейiн дэл осы ецбек секiлдi уйгыр тiлi бойынша жогары теориялык децгейде жазылган ецбектер болмаган. 1980 жылдардыц екiншi жартысынан бастап уйгыртанудыц орталыгы айналган бул eлкеде казiр уйгыр тiл бiлiмi бойынша жазылып жаткан жалпытYркологиялык мацызга ие Yлкен ецбектер eз бастауын Казакстан гылым академиясы Тiл бiлiмi институты ¥йгыртану бeлiмi тiлшiлерi

дайындаган ею томдык «К^рп заман уйгыр ттЬ> атты ецбектен алады деп сенiмдi тYPде айта аламыз. 1989 жылы осы ецбектщ негiзiнде орыс тiлiндi «¥йгыр ттЫщ курылымы» атты ецбек жарык кeрдi (Б1гоу 1989).

Казахстан уйгыр тт б^мЫщ калыптасуына жэне дамуына Казакстан Гылым академиясыныц академигi, филология гылымдарыныц докторы, профессор Г. Садвакасовтыц ецбеп ете зор. Ол 1950 жылы Абай атындагы Казак Педагогика институты филология факультет^ казак тiлi мен эдебиет муfалiмi мамандыгы бойынша аяктайды. Сол жылы Казакстан гылым академиясыныц ¥йfыр-дYнген мэдениетi секторыныц аспирантурасына окуга тYседi. 1957-жылы «Казiргi уйгыр ттЫдеп зат еамдердщ жасалуы» деген такырыпта кандидаттык диссертациясын коргайды. 1961, 1962, 1967 жэне 1970-жылдары ©збекстанда eмiр CYретiн уйгырлардыц тiлiн зерттеу максатында диалектологиялык экспедицияга барады. ©збекстанныц уйгырлар кеп шогырланган Фергана елкеандеп уйгыр ауылдарын аралап, тiлдiк, фольклордык материалдар жинайды. Бул зерттеулерЫщ нэтижеанде талым 1972-жылы «Фергана уйгырларыныц т^ жэне уйгыр, езбек тiлдерi диалекттерЫщ ез ара эсерi проблемасы» деген такырыпта докторлык диссертациясын коргайды. Галымдыц Фергана уйгырларыныц тiлi туралы зерттеулерi «Фергана уйгырларыныц ттЬ> атты ею томдык ецбек болып жарык кередк 1970-жылы жарык керген 1-томда Фергана уйгырлары ттЫщ фонетикалык ерекшелiктерi зерттелт, мэтiндер мен сeздiк берiлген болса (Sadwakasov 1970), 1976-жылы жарык керген 2-томында Фергана уйгырлары ттЫщ лексикалык жэне морфологиялык ерекшелiктерi зерттелген (Sadwakasov 1976). Сонымен катар галым бул ецбепнде уйгыр жэне езбек тiлдерi диалекттерЫщ езара эсерi туралы да талдау жYргiзедi. Г. Садвакасовтыц бул ецбеп жогары багаланып, 1977-жылы Казакстан гылым академиясыныц Шокан Уэлиханов атындагы сыйлыгына ие болады. Г. Садвакасов Казакстанда калыптасып, дамып бара жаткан уйгыр эдеби ттЫщ емле ережелерЫ тYзiп, емле сeздiгiн (А. Илиевпен бiрге) жазуга да катыскан (Sedwaqasov, Iliev 1961). Г. Садвакасов гылыми жумыстарынан баска уйгыртану бойынша зерттеу-лердi уйымдастырушы ретiнде де белг^ галым. Ол Казакстан гылым ака-демиясы Тiлбiлiмi институты жанында ашылган уйгыртану бeлiмiн, кейiн осы бeлiм негiзiнде курылган ¥йгыртану институтын узак жылдар бойы баскарган.

Казакстандагы уйгыр тт б^мЫщ гылыми негiзiн калауда Казакстан Гылым академиясыныц академигi, филология гылымдарыныц докторы, профессор Эбдуэли Кайдардыц ецбеп ерекше. ¥лы Отан согысыныц ардагерi ббдуэли Кайдар да езЫщ гылымдагы жолын Казакстан гылым академиясыныц ¥йfыр-дYнген мэдениетi секторыныц «уйгыр ттЬ> мамандыгы бойынша аспирантурадан бастайды (1951-1954). Галым 1955-жылы «Казiргi уйгыр ттЫдеп кос сездер» такырыбы бойынша кандидаттык диссертациясын коргайды. Кейiн бул ецбек 1958-жылы монография болып Казакстан гылым академиясыныц баспасынан жарык кeредi (Kaydarov 1958). 1962 жылы жас галымдыц «¥йгыр тiлi мен эдебиетЬ> атты уйгыртанудагы алгашкы мазмун-далган библиографиялык кeрсеткiшi жарык кeредi. 9. Кайдардыц 1969-жылы «Казiргi уйгыр эдеби ттЫщ дамуы (¥йгыр диалекттерi жэне эдеби ттдщ диалекттiк непз^» атты Yлкен ецбепнщ 1-бeлiмi жарык кeредi (Kaydarov 1969). «Кiтапта жалпыхалыктык уйгыр ттЫщ барлык диалектiлiк кeрiнiстерi, сондай-ак олардыц казiргi совет уйгырлары мен Шыцжац уйгырлары эдеби тiлiмен карм-катынасы жан-жакты каралды. Мунда уйгырлардыц халыктык сейлеу тiлi ерекшелiктерi, жалпыхалыктык ттдщ диалекттер мен говорларга жктелуЫщ непзп белгiлерi мен гылыми принциптерi айкындалып, СССР-де, Кытай Халык Республикасыныц Шынжац-¥йгыр автономиялы районында колданылатын

уйгыр эдеби ттЫщ ею турл1 нускасыныц диалект1л1к нег1зде нормалану барысы егжей-тегжейл1 зерттелд1», деп жазады галым туралы кыскаша очеркте эр1птес1 академик Р. Сыздыкова мен шэк1рт1 филология гылымыныц докторы Е.З. Кажыбеков (КауЬагоу Abduvali 1994, Р. 30). Бул монография галымдыц келес1 жылы коргаган доктордык диссертациясын нег1з1 болады.Туркология гылымыныц дамуына улкен улес болып косылган бул ецбег уш1н галым 1971 -жылы Ш. Уэлиханов атындагы 1 дэрежел1 сыйлыкка ие болады. Академик ббдуэли Кайдар уйгыр тт1н1ц барлык салалары бойынша дерл1к елеул1 ецбектер жазган галым. Галымдыц эр б1р макаласы гылыми тиянактылыгымен жэне зерттел1п жаткан такырыптыц теориялык, практикалык жактарын терец мецгер1п оларды шеберл1кпен уштастыра отырып жазылгандыгымен ерекше-ленед1. 1961 жылы Алматыда жарык керген «¥йгырша- орысша сезд1кке» (Kaydarov 1961), «¥йгыр тт1н1ц кыскаша грамматикалык очерки», 1966 жылы Мэскеуде жарык керген «КСРО халыктары т1лдер1: турю т1лдер1» к1табына «¥йгыр (жаца уйгыр) т1л1» атты макалаларды жазады. ббдуэли Кайдар турл1 баспаларда жарык керген уйгыр ттнщ тарихы (Kaydaгov 1969), стилистикасы (Kaydaгov 1961; Kaydaгov 1966; Kaydarov 1969), лексикологиясы (Kaydaгov 1961; Kaydarov1970(1)), этнолингвистикасы (Kaydaгov 1972), орфографиясы (Kaydaгov 1973), терминологиясы (Kaydaгov 1965; Kaydarov 1987) баска т1лдермен езара байланысы (Kaydaгov1970(2); Kaydaгov 1973; Kaydarov 1987) салалары бойынша б1рнеше макалаларды жазды.

¥йгыр т1л б1л1м1 туралы сез болганда, Г. Садвакасов, 6. Кайдарлар катарында филология гылымдарыныц докторы, профессор Т. Талиповтыц фамилиясы да аталады. Замандас, курдас жэне дос болган уш галым уйгыр тт б1л1м1н1ц уш алып бэйтерег1 ед1. Олардыц гылымдагы жолы да уксап кетед1. Т. Талипов та 1953-1957 жылдары Казакстан гылым академиясыныц ¥йгыр-дунген мэдениет1 секторыныц аспирантурасында окиды. Галымдыц нег1зг1 зерттеу такырыбы уйгыр ттЫщ фонетикасы болды. Оныц кандидаттык та, докторлык та диссертациялары уйгыр ттЫщ фонетикасына арналды. Галым 1960 жылы «Каз1рп уйгыр т1л1ндег1 даусты дыбыстар жуйес1» такырыбында кандидаттык диссертация коргаган болса, 1983-жылы «¥йгыр тт1н1ц фонетикалык жуйеанщ тарихи дамуы (салыстырмалы-тарихи зерттеу тэж1рибес1)» деген такырыпта докторлык диссертациясын коргаган. Турк1танушы фонетистер бул ецбект жеке б1р ттдщ фонетикасыныц салыстырмалы-тарихи жэне типологиялык аспект бойынша алгашкы зерттеу рет1нде жогары багалады. Т. Талипов турю ттдерЫщ грамматикасына байла-нысты эл1 б1р шеш1м1н таба алмай келе жаткан мацызды мэселелер бойынша да ез1нщ тыц ойларымен, талдауларымен бел1скен галым. Т. Талиповтыц «Турк1 т1лдер1ндег1 -лар косымшасыныц б1р фонетикалык формасы туралы» (Talipov 1987), «Турю ттдер1ндеп оглак/лак формасындагы сездщ фонетикалык езгеру1 мэселес1» (1980), «Турю т1лдер1 тарихындагы еркелету-курметтеуд1 б1лд1рет1н ежелп -кы косымшасыныц фонетикалык езгер1с1н тус1нд1ру» (Talipov 1982), «Турк1 т1лдер1 тарихында анлауттыц сонорлану мэселес1» (1983), «Турю т1лдер1 тарихында ежелг1 -ыг журнагыныц курылымдык-фонетикалык езгеру1» (Talipov 1986), «Турю т1лдер1нде табыс септ1к жалгауыныц кел1п шыгу туралы» (Talipov 1990), «Турю ттдер1ндеп -мач/-мача журнагыныц кел1п шыгуы туралы» (Talipov 1990) атты макалаларында галым ез1нщ ттдщ 1шк1 даму, езгеру зацдылыктарын, логикасын терец тус1нет1н1н, турл1 лингвистикалык материалды оцтайлы колдана б1лет1н маман екенд1г1н керсетт1.

Казакстан уйгыр т1л б1лм1н1ц лексикология, грамматика салаларыныц калыптасып дамуына ага буын ек1лдер1 галымдар Шавдун Кибиров, Октябр Жамалдинов, Иляс Семэтов жэне Шеривахун Баратовтардыц улес1 улкен

болды. Ш. Кибиров уйгыр жэне орыс тiлдерiнде жарык керген «^a3ipri уйгыр ттЬ> ецбепнщ етютктер туралы белiмiн жазган. О. Жамалдинов уйгыр тiл бiлiмi тарихында алгашкы фразеологизмдардыц сездiгiн жазган талым (Jamaldinov 1993). Бул сездiкте Yш мыцга жуык фразеологиялык бiрлiктердiц магыналары уйгыр ауыз эдебиетi, Казакстан уйгыр эдебиетЫен мысалдар аркылы тYсiндiрiлген. Ш. Баратовтыц Heri3ri зерттеу саласы уйгыр ттЫц кэсiби лексикасы болды. Галым уйгыр тiлiндегi диканшылыкка байланысты сездер туралы жазган ецбеп 1975 жылы жарык кередi (Baratov 1975).

Орта буын тiлшiлер екiлдерiнен атакты тYркiтанушы Н.А. Баскаковтыц шэкiртi филология гылымдарыныц докторы, профессор Валерий Махпиров езЫщ ецбектерЫде ежелгi тYрк, уйгыр тiлдерiнде жазылган ескерткiштердегi жалкы есiмдердi зерттеп келе жатыр (Makhpirov 1990; Makhpirov 1997). Зэйнэп Исламова уйгыр тiлiндегi аспаздык лексикасын (Islamova 2000), ГYлбаhар Семэтова уйгыр тiлiндегi филологиялык терминдердi (Semyatova 1988), РошэнгYл Авакова казiргi уйгыр тiлiндегi етiстiк фразеологизмдердi (Avakova 1991), Юнусова Мунавар уйгыр эдеби ттЫщ орфоэпиясын (Yunusova 1998), Заhидэм Ивуллаева уйгырт тiлiндегi синонимдердi, емле мэселелерЫ (Hewullaeva 1997; Sedwaqasov 2012), Руслан Арзиев ЖYсiп Баласагундыц «Кутты бтк» поэмасыныц тiлiн, казiргi уйгыр тiлiн (Arziev 1996; Arziev 2006), Дилнур Касимова уйгыр ттЫщ Казакстандагы кызметЫ жэне оныц колдану формаларын (Kasimova 1995), ГYлниса Нэзэрова казiргi уйгыр тiлiндегi дэрiлiк есiмдiктер аттарын (Nazarova 1992), Бахамова АдалэтбYви Казакстан уйгырлары арсындагы лакап аттарды (Bakhamova 2004), Шэмшидин Аюпов уйгыр тiлiндегi коленер лексикасын (Ayupov 1998) зерттеп, сол такырыптар бойынша ездерЫщ гылыми ецбектерЫ жазды.

0кiнiшке орай кейiнгi жылдары уйгыр тiл бiлiмiне келген жастар саны онша кеп емес. Бул жерде бiз профессор Т. Талиповтыц шэкiртi Х. Масимованыц (Masimova 2005), профессор Р. Авакованыц шэкiрттерi Р. Бавдинов (Bawdinov 2006) пен А. Курванбакиеваныц (Kurwanbakieva 2009), профессор В. Махпиров-тыц шэкiртi Д. Турдиеваныц (Turdieva 2010) есiмдерiн гана атап ете аламыз.

Корытынды. ТYPкологияныц Yлкен тармактарыныц бiрi болган уйгыр тт бiлiмi саласыныц гылыми негiзде калыптасып, дамуына Ресей кейiннен Совет галымдарыныц Yлесi Yлкен болды. 1950 жылдардан бастап уйгыртанудыц орталыгы Казакстанга ауысты. F. Садвакасов, 9. Кайдар, Т. Талипов секiлдi галымдардыц кажырлы ецбеп аркасында уйгыр тiл бiлiмi Yлкен жетiстiктерге жеттi. ¥йгыр ттЫщ ею томдык алгашкы академиялык грамматикасы жазылды. Кейiн бул ецбек кытай ттЫе аударылып, Пекинде басылган болса, арап жазуына кешiрiлiп Yрiмжiде жарык кердк

1980-2010 жылдар аралыгында коргалган уйгыр тiлi бойынша он Yш кандидаттык диссертацияныц оны лексикологияга катысты болган. Бул кейiнгi урпак галымдарыныц уйгыр ттЫщ сездiк корын терец, жан-жакты зерттеуге ерекше кецiл белiп жатканыныц белгiсi болса керек.

Эдебиеттер тiзiмi / Список литературы

1. Авакова Р. Семантико-морфологическая характеристика глагольных фразеологизмов современного уйгурского языка. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1991. - 28 с.

2. Арзиев Р. «к^^дту билик» вэ униц лексика-стилистикилик алаЬшдиликлири. - Алмута, 1996. - 226 б.

3. Арзиев Р. уйтур тили. - Алмута, 2006. - 448 б.

4. Аюпов Ш. ¥йтыр коленершщ лексикасы (зергерлк, елкштк жэне темiршiлiк атаулары негiзiнде). Филол. тылымд. канд.... дис. авторефераты. - Алматы, 1998. - 30 б.

5. Бавдинов Р. Лингвокультурологическое поле «земля-земледелие» в древнеуйгурском и современном уйгурском языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 2005. - 28 с.

6. Баратов Ш. Уйгур тилиниц кэспий лексикиси. - Алмута, 1975.

7. Бахамова А. Уйгурские прозвища и их этнолингвистическая характеристика. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 2004. - 28 с.

8. Боровков А. Учебник уйгурского языка. - Л., 1935.

9. Жамалдинов О. Уйгур тили фразеологиясиниц изаЬти^ лугити. - Алмута, 1993. -248 б.

10. Исламова З. Уйгур тилиниц ашпэзлик лексикиси. - Алмута, 2000. - 112 б.

11. Кайдаров А. Парные слова в современном уйгурском языке. - Алма-Ата, 1958. - 158 с.

12. Кайдаров А. Развитие современного уйгурского литературного языка. - Алма-Ата, 1969. - 359 с.

13. Кайдаров А. Частицы как стилистическое средство выражения экспрессивно-эмоциональных оттенков речи в уйгурском литературном языке // Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР. - Ашхабад, 1966. - С. 24-25.

14. Кайдаров А. О фразеологических вариантах в уйгурском языке // Сов. Тюркология. - 1970. -№2. - С. 70-81.

15. Кайдаров А. Уйгурские имена // Уйгурско-русский словарь. - Алма-Ата. - 1961. - С. 284-288.

16. Кайдаров А. Этнолингвистические объяснения прозвищ у уйгуров: (Тез. докл. на 11 конгрессе ономастов) // Comite National Bulgare des sciences onomastigues: 11-e congress Internatsional des sciences onomastigues. Sjfia, 28 juin - 4 juillet 1972. Rezumes des communications. - Sofia, 1972. - S.106.

17. Кайдаров А. Уйгурский литературный язык и вопросы разработки научных принципов терминотворчества // Исследования по уйгурскому языку. - Кн.1. - Алма-Ата, 1965.- С. 5-59.

18. Кайдаров А. Уйгурско-монгольские языковые связи в области фонетики // Исследования по уйгурскому языку. - Кн.2. - Алма-Ата, 1970. - С. 57-67.

19. Кайдаров А. Некоторые аспекты взаимодействия уйгурского языка с казахским // Местные особенности в казахском языке. - Алма-Ата, 1973. - С. 24-31.

20. Кайдаров А. К проблеме уйгурско-монгольских языковых контактов // Исследования по уйгурскому языку. - Алма-Ата, 1988. - С. 6-26.

21. Кайдаров Абдуали Туганбаевич: Материалы библиографии ученых Казахстана. - Алматы, 1994. - 94 с.

22. Касымова Д. Функционирование уйгурского языка и формы его существования (социолингвистическое исследование районов компактного проживания уйгуров в Казахстане). Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма Ата, 1995. - 24 с.

23. Курванбакиева А. Мезуративные фразеологические единицы в русском и уйгурском языках. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 2009. - 28 с.

24. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: Тексты и исследования. - М.-Л., 1951.

25. Малов С.Е. Уйгурский язык. Хамийское наречие: Тексты, пер., слов. - Фрунзе, 1956.

26. Малов С.Е. Язык желтых уйгуров: Слов. и грамматика. - Алма-Ата, 1957.

27. Малов С.Е. Уйгурские наречия Синьцзяна: Тексты, пер., слов. - М., 1961.

28. Малов С.Е. Язык желтых уйгуров: Тексты и пер. - М., 1967.

29. Масимова Х. Исмэтулла Межизидщ «Тэварих-и муси^июн» трактатыныц фонетикальщ жэне лексика-грамматикальщ ерекшел^ерк Филол. гылымд. канд.... дис. авторефераты. -Алматы, 1998. - 30 б.

30. Махпиров В. Древнетюркская ономастика. - Алматы, 1990.

31. Махпиров В. Имена далеких предков. - Алматы, 1997. - 302 с.

32. Наджип Э.Н. Современный уйгурский язык. - М.,1960.

33. Назарова Г. Названия лекарственных растений в современном уйгурском языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма Ата, 1992. - 24 с.

34. Насилов В.М. Грамматика уйгурского языка. - М., 1940.

35. Насилов Д.М. В.В. Радлов и изучение древнеуйгурских памятников // Тюркологический сборник 1971. - М., 1972. - С. 64-101.

36. Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. - М., 1963.

37. Садвакасов Г.С. Язык уйгуров Ферганской долины. - Кн.1.- Алма-Ата, 1970. - 264 с.

38. Садвакасов Г.С. Язык уйгуров Ферганской долины. - Кн.2. - Алма-Ата, 1976. - 288 с.

39. Сэдва^асов F., Илиев 6. Уйгур тилиниц имла лугити. - Алмута, 1961.

40. Сэдва^асов F., Илиев 6., 1левуллаева З. Уйгур тилиниц имла лугити. - Алмута, 2012. - 732 б.

41. Семятова Г. Формирования филологических терминов в современном уйгурском языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1988. - 28 с.

42. Строй уйгурского языка. - Алма-Ата, 1989.

43. Талипов Т.Гласные звуки уйгурского и казахского языков. - Алма-Ата, 1968. - 108 с.

44. Талипов Т. Развитие фонетической структуры уйгурского языка. - Алма-Ата, 1972. - 98 с.

45. Талипов Т. Уйгур тили фонетикиси. - Алмута, 1984. - 128 б.

46. Талипов Т. Фонетика уйгурского языка (Очерки исторического развития). - Алма-Ата, 1987. - 256 с.

47. Талипов Т. К вопросу о тенденции соноризации анлаута в истории тюркских языков // Актуальные проблемы советского уйгуроведения. - Алма-Ата, 1983. - С. 49-52.

48. Талипов Т. Структурно-фонетическая модификация древнетюркского аффикса -ыг в истории тюркских языков // Фонетика языков Сибири и сопрдельных регионов. - Новосибирск, 1986. - С. 156-159.

49. Талипов Т. О генезисе словообразователного аффикса -мач/-мача в тюркских языках // Проблемы этимологии тюркских языков. - Алма-Ата, 1990. - С. 226-232.

50. Турдиева Д. Гендерные отношения во фразеологических системах французского и уйгурского языков. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 2010. - 28 с.

51. 1лазир^и заман уйгур тили. 1-^исим. Фонетика вэ лексикология. - Алмута, 1963. - 264 б.

52. 1лазир^и заман уйгур тили. 2-^исим. Морфология вэ синтаксис. - Алмута, 1966. - 456 б.

53. 1левуллаева З. Уйгур тили синонимлириниц лугити. - Алмута, 1997.

54. Юнусова М. ¥йгыр эдеби ттшщ орфоэпиясы. Филол. гылымд. канд.... дис. авторефераты. -Алматы, 1998. - 24 б.

References

Arziev 1996 - Arziev, R 1996, «Qutadghu bilik» we uning leksika-stilistikiliq alahidilikliri, Almaty, 226 p. (in Uyg).

Arziev 2006 - Arziev, R 2006, Uyghur tili, Almaty, 448 p. (in Uygh).

Awakova 1991 - Awakova, R 1991, Semantiko-morfologicheskaya kharakteristika glagol'nikh frazeologizmow sowremennogo uygurskogo yazika. Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Alma-Ata, 28 p. (in Rus).

Ayupov 1998 - Ayupov, Sh 1998, Uyghir qolönerining leksikasi (zergerlik, etikshilik jene temirshilik

ataulari negizinde), Filol. ghilimd. kand.... dis. Awtoreferati, Almaty, 30 p. (in Kaz). Baratov 1975 - Baratov, Sh 1975, Uyghur tilining kespiy leksikisi, Almaty, (in Uygh). Bawdinov 2006 - Bawdinov, R 2006, Lingwokul'turologicheskoe pole "zemlya-zemledelie" w drewneuygurskom i sowremennom uygurskom yazike. Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Almaty, 28 p. (in Rus).

Bakhamova 2004 - Bakhamova, A 2004, Uygurskie prozwisha i ikh etnolingwisticheskaya

kharakteristika. Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Almaty, 28 p. (in Rus). Borowkov 1935 - Borowkov, A 1935, Uchebnik uygurskogo yazika, Leningrad. (in Rus). Hewullaeva 1997 - Hewullaeva, Z 1997, Uyghur tili sinonimlirining lughiti, Almaty, (in Uygh). Islamova 2000 - Islamova, Z 2000, Uyghur tilining ashpezlik leksikisi, Almaty, 112 p. (in Uygh). Jamaldinov 1993 - Jamaldinov, O 1993, Uyghur tili frazeologiyasining izahliq lughiti, Almaty, 248 p. (in Uygh). Kasimova 1995 - Kasimova, D 1995, Funkcionirowanie uygurskogo yazika i formi ego sushestwowaniya, Sociolingwisticheskoe issledowanie rayonow kompaktnogo projiwaniya uygurow w Kazakhstane, Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Alma-Ata, 24 p. (in Rus). Kaydarov 1958 - Kaydarov, A 1958, Parnie slowa w sowremennom uygurskom yazike, Alma-Ata, 158 s. (in Rus).

Kaydarov 1961 - Kaydarov, A 1961, Uygurskie imena, Uygursko-russkiy slowar', Alma-Ata, P. 284-288. (in Rus).

Kaydarov 1965 - Kaydarov, A 1965, Uygurskiy literaturniy yazik i woprosi razrabotki nauchnikh

principow terminotworchestwa, Issledowaniya po uygurskomu yaziku, Alma-Ata, Kn.1, P. 5-59. (in Rus). Kaydarov 1966 - Kaydarov, A 1966, Chastici kak stilisticheskoe sredstwo wirajeniya ekspressiwno-emocional'nikh ottenkow rechi w uygurskom literaturnom yazike, Razwitie stilisticheskix sistem literaturnikh yazikow narodow SSSR, Ashxabad, P. 24-25. (in Rus). Kaydarov 1969 - Kaydarov, A 1969, Razwitie sowremennogo uygurskogo literaturnogo yazika, Alma-Ata, 359 p. (in Rus).

Kaydarov 1970 (1) - Kaydarov, A 1970, O frazeologicheskikh wariantakh w uygurskom yazike, Sow.

Tyurkologiya, №2, P. 70-81. (in Rus). Kaydarov 1970 (2) - Kaydarov, A 1970, Uygursko-mongol'skie yazikowie swyazi w oblasti fonetiki,

Issledowaniya po uygurskomu yaziku, Alma-Ata, Kn.2, P. 57-67. (in Rus). Kaydarov 1972 - Kaydarov, A 1972, Etnolingwisticheskie ob'yasneniya prozwish u uygurow, Tez. dokl. na 11 kongresse onomastow, Comite National Bulgare des sciences onomastigues: 11-e congress Internatsional des sciences onomastigues, Sjfia, 28 juin - 4 juillet, Rezumes des communications, Sofia, P.106. (in Rus). Kaydarov 1973 - Kaydarov, A 1973, Nekotorie aspekti wzaimodeystwiya uygurskogo yazika s

kazakhskim, Mestnie osobennosti w kazakhskom yazike, Alma-Ata, P. 24-31. (in Rus). Kaydarov 1988 - Kaydarov, A 1998, K probleme uygursko-mongol'skikh yazikowikh kontaktow,

Issledowaniya po uygurskomu yaziku, Alma-Ata, P. 6-26. (in Rus). Kaydarov Abduvali 1994 - Kaydarow Abduvali Tuganbaevich 1994, Almaty, 94 p. (in Rus). Kurwanbakieva 2009 - Kurwanbakieva, A 2009, Mezuratiwnie frazeologicheskie edinici w russkom i uygurskom yazikakh, Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Almaty, 28 p. (in Rus).

Malov 1951 - Malov, SE 1951, Pamyatniki drewnetyurkskoy pis'mennosti. Teksti i issledowaniya,

Moskow-Leningrad. (in Rus). Malov 1956 - Malov, SE 1956, Uygurskiyyazik, Khamiyskoe narechie: Teksti, per., slow., Frunze. (in Rus). Malov 1961 - Malov, SE 1961, Uygurskie narechiya Sin'czyana, Teksti, per., slow., Moskow. (in Rus). Malov 1957 - Malov, SE 1957, Yazik jeltix uygurow, Slow. i grammatika, Alma-Ata, (in Rus). Malov 1967 - Malov, SE 1967, Yazikjeltikh uygurow, Teksti i per., M., (in Rus).

Masimova 2005 - Masimova, Kh 2005, Ismetulla Möjiziding «Tewarikh-i musiqiyun» traktatining fonetikaliq jene leksika-grammatikaliq erekshelikteri. Filol. ghilimd. kand.... dis. awtoreferati, Almaty, 30 p. (in Kaz). Makhpirov 1990 - Makhpirov, W1990, Drewnetyurkskaya onomastika, Almaty, (in Rus). Makhpirov 1997 - Makhpirov, W 1997, Imena dalekikh predkow, Almaty, 302 p. (in Rus). Nadjip 1960 - Nadjip, EN 1960, Sowremenniy uygurskiy yazik, Moskow, (in Rus). Nasilov 1940 - Nasilov, WM 1940, Grammatika uygurskogo yazika, Moskow, (in Rus). Nasilov 1963 - Nasilov, WM 1963, Drewneuygurskiy yazik, Moskow, (in Rus).

Nasilov 1972 - Nasilov, DM 1972, W.W. Radlow i izuchenie drewneuygurskikh pamyatnikow,

Tyurkologicheskiy sbornik, Moskow, P. 64-101. (in Rus). Nazarova 1992 - Nazarova, G 1992, Nazwaniya lekarstwennikh rasteniy w sowremennom uygurskom

yazike, Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Alma-Ata, 24 p. (in Rus). Sadwakasov 1970 - Sadwakasov, GS 1970, Yazik uygurow Ferganskoy dolini, Alma-Ata, kn.1. 264 p. (in Rus).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Sadwakasov 1976 - Sadwakasov, GS 1976, Yazik uygurow Ferganskoy dolini, Alma-Ata, kn.2, 288 p. (in Rus).

Sedwaqasov 1961 - Sedwaqasov, Gh, Iliew, E 1961, Uyghur tilining imla lughiti, Almuta, (in Uygh). Sedwaqasov 2012 - Sedwaqasov, Gh, Iliew, E , Hewullaewa, Z 2012, Uyghur tilining imla lughiti, Almaty, 732 p. (in Uygh).

Semyatova 1988 - Semyatova, G 1988, Formirowaniya filologicheskikh terminow w sowremennom

uygurskom yazike, Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Alma-Ata, 28 p. (in Rus). Stroy 1989 - Stroy uygurskogo yazika 1989, Alma-Ata, 472 p. (in Rus).

Talipov 1968 - Talipov, T 1968, Glasniy zwuki uygurskogo i kazakhskogo yazikow, Alma-Ata, 108 p. (in Rus). Talipov 1983 - Talipov, T 1983, K woprosu o tendencii sonorizacii anlauta w istorii tyurkskix yazikow,

Aktual'nie problemi sowetskogo uygurowedeniya, Alma-Ata, P. 49-52. (in Rus). Talipov 1984 - Talipov, T 1984, Uyghur tili fonetikisi, Almaty, 128 p. (in Uygh).

Talipov 1986 - Talipov, T 1986, Strukturno-foneticheskaya modifikaciya drewnetyurkskogo affiksa -igh w istorii tyurkskikh yazikow, Fonetika yazikow Sibiri i soprdel'nikh regionow, Nowosibirsk, P. 156159. (in Rus).

Talipov 1987 - Talipov, T 1987, Fonetika uygurskogo yazika, Ocherki istoricheskogo razwitiya, Alma-Ata, 256 p. (in Rus).

Talipov 1972 - Talipov, T 1972, Razwitie foneticheskoy strukturi uygurskogo yazika, Alma-Ata, 98 p. (in Rus).

Talipov 1990 - Talipov, T 1990, O genezise slowoobrazowatelnogo affiksa -mach/-macha w tyurkskikh

yazikakh, Problemi etimologii tyurkskikh yazikow, Alma-Ata, P. 226-232. (in Rus). Turdieva 2010 - Turdieva, D 2010, Gendernie otnosheniya wo frazeologicheskikh sistemakh

francuzskogo i uygurskogo yazikow, Awtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Almaty, 28 p. (in Rus). Uyghur tili 1963 - Hazirqi zaman uyghur tili, 1963, 1-qisim, Fonetika we leksikologiya, Almaty, 264 p. (in Uygh).

Uyghur tili 1966 - Hazirqi zaman uyghur tili, 1966, 2-qisim. Morfologiya we sintaksis, Almaty, 456 p. (in Uygh).

Yunusova 1998 - Yunusova, M 1998, Uyghir edebi tilining orfoepiyasi, Filol. ghilimd. kand.... dis. awtoreferati, Almaty, 24 p. (in Kaz).

Формирование и развитие уйгурского языкознания в Казахстане

Арзиев Руслан Уйгурович

кандидат филологических наук, доцент кафедры «Инновационных технологий и методики преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин» филиала АО НЦПК «0рлеу» ИПКПРАО. 050019 Республика Казахстан, г. Алматы, Кабилова 50. E-mail: ruslanarziyev@gmai.com

Аннотация. Статья освещает основные этапы развития уйгурского языкознания в Казахстане, которое формировалось на основе разработок, созданных российскими и советскими тюркологами. С середины прошлого века центром развития уйгуроведческих исследований в Советском Союзе становится Казахстан. На начальном этапе исследования по уйгурскому языку проводились сотрудниками Сектора уйгуро-дунганской культуры, созданной сразу после

создания Академии наук Казахской ССР. В он был преобразован в Отдел уйгуроведения в составе Института языкознания. В становлении и развитии уйгурского языкознания в Казахстане огромный вклад внесли известные казахстанские лингвисты Г.С. Садвакасов, А.Т. Кайдар и Т.Т.Талипов. Благодаря исследованиям этих ученых уйгурское языкознание стало ведущей отраселью уйгуроведения в советском Казахстане.

Ключевые слова: уйгурское языкознание; Казахстан; Отдел уйгуроведения; Г. Садвакасов.

Formation and development of the Uyghur linguistics in Kazakhstan

Arziev Ruslan Uyghurovich

Candidate of sciences (Philology), Associate Professor of the Department «Innovative technologies and methods of teaching of natural-technical disciplines (humanities)», Branch of the «Orleu» Institute of Enhancement of Qualifications. 050019 Republic of Kazakhstan, Almaty, Kabilov St., 50. E-mail: ruslanarziyev@gmai.com.

Abstract. Uyghur linguistics in Kazakhstan was formed on the basis of the works of the Russian and Soviet Turkologists. Since the middle of the last century the center of the Soviet Uyghur studies moved to Kazakhstan. With establishing of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR the Sector of the Uyghur-Dungan culture was set up in that Academy; later it was transformed into the Department of Uyghur studies within the Institute of Linguistics. Such well-known scholars as G.S. Sadvakasov, A.T. Kaidar and T.T. Talipov contributed to the development Uyghur linguistics in Kazakhtstan in Soviet times.

Keywords: Uyghur linguistics; Kazakhstan; Department of Uyghur Studies; G.Sadvakasov.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.