Научная статья на тему 'Семей өңіріндегі қимақ дәуірі ескерткіштерінің зерттелуі және «семей» сөзінің этимологиясы хақында'

Семей өңіріндегі қимақ дәуірі ескерткіштерінің зерттелуі және «семей» сөзінің этимологиясы хақында Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
459
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Ертіс / көші-қон / қимақтар / мәдениет / тарих / түркілер / ортағасырлар / Семей / оба. / archeology / Irtysh / Priirtyshje / migration / kimak / Kimak khaganate / culture / history / Turks / Middle Ages / Semey / burial ground.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жүнісханов АйДын

Мақала Ертіс бойында орта ғасырларда қуатты көшпелі Қимақ қағанатын құрған тайпалардың Семей өңірінде қалдырған мұраларын зерттеу ісінің кейбір қорытындылары мен болашақ зерттеулерінің бағыттарын көрсетуге және «Семей» сөзінің этимологиясын анықтауға арналған. Қимақтар туралы алғашқы жазба деректерді біз қазіргі Қазақ даласына ортағасырларда келген араб-мұсылман саяхатшылары мен тарихшыларының еңбектерінен кездестіреміз. Кейіннен Патшалы Ресейдің Сібірді отарлауымен қатар басталған Сібірді зерттеу кезеңінде бұл аймақта шоғырланған тарихи-мәдени ескерткіштер жан-жақты әуесқой өлкетанушылар тарапынан зерттеле басталды. Осы кезеңде қимақтар кезеңімен мерзімделетін алғашқы археологиялық жәдігерлер топтамасы жинақталады. Сол кезеңнің зерттеушілері бұл жәдігерлердің этникалық тегін анықтауда, қалмаққа дейінгі, «мықтарға» тиесілі деген сияқты жалпылама атаулар мен ұғымдарды қолдана бастаған болатын. Кеңестік кезеңдегі кәсіби археологияның дамуы нәтижесінде, бұған дейін белгісіз болып келген археологиялық мұраларды қалдырған «халықтардың» этникалық тектерін анықтауға қатысты серпінді зерттеулер жасалынды. Ортағасырлық Қазақстан тарихына қатысты араб, парсы дерек тері аударылып, тарихи зерттеулерге кеңінен енгізіле бастауы, археологиялық зерттеулер нәтижесінде табылған жәдігер лер мен тарихи деректердегі мәліметтерді салыстыра отырып зерттеу нәтижесінде Қимақ тайпалары туралы, олардың шығу тегі, материалдық және рухани мәдениеттерінен сыр шертер, соны мағлұматтарды алуға мұрындық болды. Сондай-ақ, қимақтарға қатысты мәселелерді зерттеуде топонимикалық атауларды қарастыру да бүгінгі күнгі өзекті мәселелерінің санатында. Біздің алғашқы зерттеулеріміз бүгінгі таңда қимақтардан қалған жер-су атаулары көмескіленіп қалсада, әлсін-әлсін болсын әлі де жер-су атауларында сақтаулы мүмкін екендігін көрсетіп отыр. Сондай сөздердің бірі біздің ойымызша «Семей» сөзі. Бұл сөз күні бүгінге дейін Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін Қытайдың Ганьсу аймағына келіп қоныстанған түркі тілдес тайпалардың ұрпағы, қазіргі кезде сары ұйғырлар атауымен танымал халықтың сөздік қорында «ғибадатхана» мағынасында сақтаулы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Жүнісханов АйДын

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The study of monuments of the Kimak period in the Semey region and the etymology of the word «semey»

The attempt of definition of the new directions and prospects of research of heritage of the tribes which have created in the Middle Ages a powerful Kimaksky khaganate near the modern city of Semey in Priirtyshje is shown in the article. One of the aspects, which the author suggests to pay attention, is the area toponymics reflecting memory about the kimak times. It is about an etymological word meaning Semey. The author notes that in studying of the area Semey (Verchnee Prirtyshya) it is possible to all ocate a number ofstages and the sources for them: – Records and works of Arab-Muslim historians and travelers in whom we meet data about the kimaks; – The region researches (as parts of the Russian Siberia) local historians concentrated on studying of historical and cultural monuments therefore the first unique collection of archaeological exhibits of the kimak period collects (then these exhibits were defined as the artifacts of «before kalmyc time» relating to «chudi»). – During the Soviet period as a result of development of professional archeology breakthrough researches of earlier unknown heritage have been made that promoted determination of ethnic origin of the people. At this time sources on Arab and Persian, evidenced about medieval history of Kazakhstan have been translated and entered into historical science. It has laid the foundation for a system research of data and historical data on tribes of kimak. As a result of the analysis and comparative researches of these data many new data on origin, material and spiritual culture of kimak have been obtained. Today consideration of questions in the sphere of toponymics of the kimak period is relevant. The conducted research confirms that even if the majority of the name of areas, geographical objects are erased from memory, nevertheless their some part can will remain. One of such words, according to vision of the author, is the word of «families». This word is still kept at descendants of the Turkic tribes inhabiting after disintegration of the Uigur khaganate, a zone of China – Gansu. Now at so-called «yellow Uyghurs» the word of «families» which designates «temple» has remained.

Текст научной работы на тему «Семей өңіріндегі қимақ дәуірі ескерткіштерінің зерттелуі және «семей» сөзінің этимологиясы хақында»

The study of monuments of the Kimak period in the Semey region and the etymology of the word «semey»

Zhuniskhanov Aidyn

Master of Archaeology and Ethnology, «Nazarbayev University» Union of Public Associations. 010000 Republic of Kazakhstan, Astana, 53 Kabanbay Batyr avenue. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz

Abstract. The attempt of definition of the new directions and prospects of research of heritage of the tribes which have created in the Middle Ages a powerful Kimaksky khaganate near the modern city of Semey in Priirtyshje is shown in the article. One of the aspects, which the author suggests to pay attention, is the area toponymics reflecting memory about the kimak times. It is about an etymological word meaning Semey.

The author notes that in studying of the area Semey (Verchnee Prirtyshya) it is possible to allocate a number of stages and the sources for them:

- Records and works of Arab-Muslim historians and travelers in whom we meet data about the kimaks;

- The region researches (as parts of the Russian Siberia) local historians concentrated on studying of historical and cultural monuments therefore the first unique collection of archaeological exhibits of the kimak period collects (then these exhibits were defined as the artifacts of «before kalmyc time» relating to «chudi»).

- During the Soviet period as a result of development of professional archeology breakthrough researches of earlier unknown heritage have been made that promoted determination of ethnic origin of the people. At this time sources on Arab and Persian, evidenced about medieval history of Kazakhstan have been translated and entered into historical science. It has laid the foundation for a system research of data and historical data on tribes of kimak. As a result of the analysis and comparative researches of these data many new data on origin, material and spiritual culture of kimak have been obtained.

- Today consideration of questions in the sphere of toponymics of the kimak period is relevant. The conducted research confirms that even if the majority of the name of areas, geographical objects are erased from memory, nevertheless their some part can will remain. One of such words, according to vision of the author, is the word of «families ». This word is still kept at descendants of the Turkic tribes inhabiting after disintegration of the Uigur khaganate, a zone of China - Gansu. Now at so-called «yellow Uyghurs » the word of «families » which designates «temple» has remained.

Keywords: archeology Irtysh; Priirtyshje; migration; kimak; Kimak khaganate; culture; history Turks; Middle Ages; Semey; burial ground.

Семей eKipiHAeri кимак geyipi ескерткштершщ зерттелу жэне «семей» сезшщ этимологиясы хакында

Жунюханов Айдын

aрхеология жэне этнология магистра «Назарбаев Университет». Казахстан Республикасы, 010000, Астана Кабанбай батыр дацгылы, 53. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz

Авдатпа. Макала Ертю бойында орта гасырларда ^уатты кeшпелi Кима^ ^аганатын курган тайпалардьщ Семей ецрнде ^алдырган мураларын зерттеу ¡сшщ кейбiр ^орытындылары мен болаша^ зерттеулершщ багыттарын керсетуге жэне «Семей» сезшН этимологиясын аны^тауга арналган.

Кима^гар туралы алгаш^ы жазба деректердi бiз ^азфп Каза^ даласына ортагасырларда келген араб-мусылман саяхатшылары мен тарихшыларыныц ецбектернен кездестiремiз. Кешннен Патшалы Ресейдщ Сiбiрдi отарлауымен ^атар басталган Сiбiрдi зерттеу кезецнде бул айма^та шогырланган тарихи-мэдени ескерташтер жан-жа^ты эуес^ой елкетанушылар тара -пынан зерттеле басталды. Осы кезецде ^има^тар кезецмен мерзiмделетiн алгаш^ы архео-логиялыщ жэдiгерлер топтамасы жина^талады. Сол кезецнН зерттеушiлерi бул жэд^ерлердН этникалыщ тегiн аны^тауда, ^алма^а дейiнгi, «мы^тарга» тиесiлi деген сия^ты жалпылама атаулар мен угымдарды ^олдана бастаган болатын. Кецестк кезецдеп кэаби археологияныц дамуы нэтижесiнде, буган дешн белгiсiз болып келген археологиялыщ мураларды ^алдырган

«халы^тардыц» этникалыщ тектерн аны^тауга ^атысты cepn^i зерттеулер жасалынды. Ортагасырлыщ К^аза^стан тарихына ^атысты араб, парсы дepeктepi аударылып, тарихи зерттеулерге кецнен eнгiзiлe бастауы, археологиялыщ зерттеулер нэтижeciндe табылган жэд^ер -лер мен тарихи деректердеп мэлiмeттepдi салыстыра отырып зерттеу нэтижеснде К^има^ тайпалары туралы, олардыц шыгу тeгi, материалдыщ жэне рухани мэдениеттернен сыр шертер, соны маглуматтарды алуга мурындыщ болды. Сондай-а^, ^има^тарга ^атысты мэceлeлepдi зерттеуде топонимикалыщ атауларды ^арастыру да бYгiнгi кYнгi езект мэселелершщ санатында. Бiздiц алгаш^ы зepттeупepiмiз 6Yriнri тацда ^има^тардан ^алган жер-су атаулары кемecкiлeнiп ^алсада, элciн-элciн болсын элi де жер-су атауларында са^таулы мYмкiн eкeндiгiн керсетт отыр. Сондай сездердщ бipi бкздщ ойымызша «Семей» сезк Бул сез KYнi 6Yriнге дейш ¥йгыр каганаты ыдыраганнан кeйiн Кытайдыц Ганьсу аймагына келт ^оныстанган тYpкi тiлдec тайпалардыц урпагы, i^ipri кезде сары уйгырлар атауымен танымал халы^тыц cездiк фрында «гибадатхана» магынасында са^таулы.

Кiлт сездер: археология; Ертю; кешь^он; ^има^тар; мэдениет; тарих; тYpкiлep; ортагасырлар; Семей; оба.

Изучение памятников кимакского периода в Семейском регионе и этимология слова «семей»

Жунисханов Айдын

магистр археологии и этнологии, «Назарбаев Университет» СОО. Республика Казахстан, 010000, г.Астана., пр.Кабанбай батыра, 53. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz

Аннотация. В статье осуществляется попытка определения новых направлений и перспектив исследования наследия племен, создавших в Средневековье мощный Кимакский каганат в районе современного города Семея, в Прииртышье. Одним из аспектов, на который предлагает обратить внимание автор статьи, является топонимика местности, отражающая память о кимакских временах. Речь идет об этимологическом значении слова «семей».

Автор отмечает, что в изучении района г. Семей (Верхнего Приртышья) можно выделить ряд этапов и характерных для них источников:

- записи и труды арабо-мусульманских историков и путешественников, в которых мы встречаем данные о кимаках;

- исследования региона (как части Российской Сибири) краеведами -любителями, сосредоточенные на изучении историко -культурных памятников, в результате чего накапливается уни -кальная коллекция археологических экспонатов кимакского периода (тогда эти экспонаты опре -делялись как артефакты «докалмыкского времени», относящиеся к «чуди»);

- в советский период в результате развития профессиональной археологии были совершены прорывные исследования ранее неизвестного наследия, что способствовало определению этнической принадлежности оставивших его народов. В это время были переведены и введены в историческую науку источники на арабском и персидском языке, свидетельствовашие о средневековой истории Казахстана. Это положило начало системному исследованию сведений и исторических данных о племенах кимаков. В результате анализа и сравнительных исследований этих сведений было получено много новых данных относительно происхождения, материальной и духовной культуры кимаков.

- на современном этапе актуально рассмотрение вопросов в сфере топонимики кимакского периода. Проводимые исследования подтверждают, что даже если большинство названия местностей, географических объектов стираются из памяти, все же какая -то их часть может сохранится. Одним из таких слов, согласно видению автора статьи, является слово «семей». Это слово до сих пор сохранено у потомков тюркских племен, населяющих, после распада Уйгурс-кого каганата, зону Китая - Ганьсу. В настоящее время у так называемых «желтых уйгуров» сохранилось слово «семей», которое обозначает «храм».

Ключевые слова: археология; Иртыш; Прииртышье; миграция; кимаки; Кимакский каганат; культура; история; тюрки; Средневековье; Семей; могильник.

ееж/ УДК 94(574.42)

Семей eKipiHAeri кимак gayipi ескерткштершщ зерттелу1 жэне «семей» сезшщ этимологиясы хакында

Жунюханов А.

Араб, парсы жиhанreздерi мен тарихшыларынык IX- Х гасырлардагы жаз-баларында Аббасия мемлекетiнен шалгайда жат^ан, Азиянык далалыщ бeлiгiн мекен еткен ^има^-^ыпша^ тайпалары туралы жэне олардык мемлекет туралы бiршама мэлiметтер бар. Араб географтары ибн Хордадбех, Ибн Хаукал эл-Масуди жэне т.б. жи1пангездер ^има^тардык мекен еткен айма^тары, олардык шаруашылыгы мен дiни-наным сенiмдерi туралы алгаш^ылардыц бiрi болып жаза бастады. Осылайша бiртiндеп, ортагасырларда Ертiс бойында кeшпелi мемлекет курган ^има^тар туралы деректк ^ор ^алыптаса бастайды.

Кима^ тайпаларынык одагы ^уатты мемлекеттiк ^урылым болды, олар курган мемлекет тарихи деректерде «Кима^ каганаты» атауымен белгiлi. Каганат -тык непзЫ Гардизидщ «Зайн Эль-Ахбар» ецбепнде кездесетiн Ими, Имек, Татар, Баяндур, Кыпча^, Ланиказ жэне Адлажд сия^ты кeшпелi тайпалар ^урагандыгын Отанды^ галымдар ез екбектерiнде кeрсетедi (Ахинжанов 1995, Б.101-102; Кумеков 1972). Ортагасырлыщ кешпелтердщ археологиясы, тарихы жэне мэдениетi бойынша кeрнектi маман С.А. Плетневанык тфЫше Ертiс бойын мекендеген ^има^тар, e3re айма^тарындагы ^има^ тайпаларына Караганда о^ бойы озыщ турган жэне ^има^ конфедерациясынык орталыгы осы Ертiстiк бойында болган (Плетнева 2010, С.34).

Сiбiрдi игерумен ^атар басталган, Сiбiрдi зерттеу id eзiнiк 300 жылдыщ та -рихында Ертiс бойын мекендеген ортагасырлы^ кeшпелi тайпалар туралы ^а -лыптас^ан деректiк ^орды улгайтып ^ана поймай, терек тарихи сараптамалыщ зерттеулер жасау ар^ылы осы кезекге ^атысты бiраз eзектi мэселелердiк шешь мiн тауып, ары ^арайгы зерттеулердщ негiзгi багыттарын ай^ындап бердi.

Ма^аламыздык eзегi - Семей eкiрiндегi ^има^ кезекi ескерткiштерi мен жэ-д^ерлерЫ зерттеу iсi Патшалы Ресейдiк бiрiншi жэне екiншi академиялы^ экс -педициясынык жумыстарымен басталганымен, бYгiнгi ^нге дейiн сол XVIII -XIX гасырларда жасалынган дYниелердiк шекберiнде ^алып отыр. Элбетте, орыс саяхатшылары мен кейЫп жылдары эуес^ой ^азба жумыстарын журпзген зерттеушiлер на^ осы ^има^ кезек ескерткiштерiн жYйелi зерттеу ма^сатын алдарына ^оймады, тiптен сол кездiк гылыми дамуында бул угым болмады да. Алгаш^ы «зерттеуштер» Сiбiр мен Каза^ даласында кездескен кeне заман ескерткiштерi мен жэдiгерлерiн ^алдырган тайпалар мен халы^тарды есiмдерi акызга айналган «чудь» (мы^) - тарга телiсе (Коншин 1903, Б. 14), ^алма^тар-дан калган дYниелер деп багалагандыгы (Армстронг 1861) сол заманнык тарихи екбектерЫде кездеседi.

Семей eкiрiнде шогырланган ортагасырлыщ ескерткiштердi зерттеу id пат -шалы Ресей, Кекес заманында да жэне ^¡рп тэуелсiздiктен кейiнгi жылдардан сок да арнайы археологиялы^ экспедиялар жаса^тау ар^ылы журпзтмедк

Ортагасырларда eкiрде журген тарихи-мэдени YPДiстерден аппарат беретЫ жэдiгерлер тобын кездейсо^ табылган олжалар мен арнайы ма^сат ^ойып ^а-зылмаган обалар тобы ^урайды.

Семей e^^ мекендеген ортагасырлы^ кeшпелi тайпалардык муралары туралы алгаш^ы деректi бЬ Г.Ф. Миллердiк «Жетi шатыр» (1 сурет) ^урылысы -

ныц ^ирандылары туралы жазбасынан кере аламыз: «Сообщу все, что видел своими глазами, когда из Семипалатинской крепости отправился к этим раз -валинам.

Лежат они на возвышенной и бесплодной, по природе своей степи, неподалеку от берега реки Иртыш, которая в этом месте с СВЮВ направляется к СЗЮЗ. Самое название показывает, что всех зданий 7, но это следует понимать так, что две комнаты одного и того же здания, разделенные стеною, не будучи соединены между собою дверью, принимаются за два разные строения. Одно из зданий отстоит от прочих почти на полверсты. Большая часть их по -строена из сырцового кирпича, как это делается по всей Бухарии. Только одно строение, бывшее, кажется, главным, на полвысоты (нижний этаж) состоит из плитняка (lapis scissilis), вырытого, по видимому, в той же местности. По край -ней мере, следы его ясно видны местами по обрывам берега. Здания имеют все четырехугольную, некоторые продолговатую форму. Величина зданий раз -лична, но ни одно из них не превышает 15 обыкновенных шагов; стены редко толще 2 футов (1 фут - шамамен 12 дюйм немесе 0,305 м.). Одно здание (ради придания ему большей прочности, как полагаю) по четырем углам поддержи -вается колоннами из того же сырцового кирпича. Одно возвышается на подобие пирамиды, постепенно суживается. Одно разделено на 3 комнаты. Одно, отстоящее, как я сказал, на % версты, меньше остальных, но выше их, почему и называется башней, построенной для караульных. Они уже почти все обрушились или грозят скорым разрушением, что иначе и быть не могло вслед -ствие материала, из которого они возведены. Нужно удивляться, как они при таком способе постройки еще простояли столько времени, т.е. более столетия. ... Кроме того, возле большого здания лежит огромный, продолговатый камень (вроде надгробных), на верхней части которого изваяно человеческое лицо.

1 сурет. «Жет шатыр» кирандылары

Прежде, говорят, он стоял прямо, но затем, не знаю по какому случаю, был разломан на две части, из которых каждая была длинною почти в сажень. По близости видна была могильная яма, из которой, по словам наших проводников, несколько лет перед нашим приездом, было вырыто несколько унций золота.

Хоронили здесь калмыцкие жрецы своих покойников, или эта могила соо -ружена более древними обитателями этих мест, трудно решить. Я готов пред -почесть последнее, как потому, что у калмыков не принято хоронить покойни -ков столь близко от жилищ, так и потому, что там повсюду множество древних могильных холмов, которые во всяком случае не новейшего происхождения, а сходны с нашею могилою в том отношении, что часто снабжали раскапыва -телей их массою золота и серебра» (Арты^баев 2013, Б.418-419).

Г.Ф. Миллер «Жет шатыр» кешен туралы жазбасынык бЬдщ зерттеуiмiзге ^ажетт белИ ортасынан емге белЫп, сынган антропоморфты тас мYсiн жэне бiрнеше жыл бурын тоналган мола шущыры мен сол жерден табылган бiрнеше унция алтын туралы жазбасы. Антропоморфты тас мYCiндердi жерлеу-аза туту, ^ою дэстyрi ежелп тYркiлер дэуiрiнен басталып, кешннен ^има^-^ыпша^ зама-нында иконографиялыщ тургыдан езгерiске ушырап, эрмен ^арай езУк функ -ционалды^ ^ызметЫ ат^ара бередi.

Жетi шатыр ^урылысыныц ^ирандыларын сипаттаган Г. Миллер сынды сая-хатшылар мен орыс офицерлерУк жазбаларына CYйене отырып Ж.О. Арты^ -баев жетi шатырдык ^ирандыларынык арасында езгелерден бiршама ^ашы^ -ты^та (цашьщтыгы туралы сан алуан пшрлер бар нег'згс 500-1000 м. аралы-гында) белек турган гимарат^а мэн берт, онык еск замандарда ^арауыл муна-расы болуы мYмкiн деген болжам жасап, Сырдариянык жагасы, К|аратаудык баурайындагы А^мбемен ^андай да бiр байланысы болуы керек деген ой айтады (Арты^баев 2013).

Семей ^аласыныц сауда-сатты^тагы релi арт^анды^тан Х1Х гасырдык 50 жылдары Сiбiр кеден бас^армасын Семейге кешiрiп экелу туралы шешiм ^а -былданады (Семипалатинская область 1901, Б.44). 1857 жылы Семейде Кеден Yйiн салуга берген жер телiмiнде шогырланган обаларды, кеденнщ айма^ты^ басшысы И. Армстронг ^урылыс жумыстарынык алдында ^азуга шешiм шыга -рады. Обалар тобы XVIII гасырдык жазба деректерi непзЫде «тас мешiттер», «Семь палат» деген атаулармен танымал буддалы^ ламалардык путханалары -нык жанында орналас^ан едк Археология гылымында «узын обалар» (Арсла-нова 2013, Б. 299). деген атаумен белг^ обаларда тукгыш рет ^азба жумыс -тары журпзтедк ^азба нэтижесiнде Yйменiк астынан Yш мола шук^ыры аныщ-талады. Аны^талган мола шущырынык екеуiнде эйел адам, калган бiреуiнде жас баланык мYPдесi аны^талады. Бiрiншi мола шущырынан бiрнеше мыс буй -ымдар мен енделп бургыланып тесiлген монша^тар табылады. Мундай мон -ша^ тYрлерiнiк баламасы Павлодар облысынык территориясында 1955 жылы Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова журпзген зерттеулер нэтижеанде табылган едi (Агеева, Максимова 1959). Сонымен ^оса осы сыргаларга у^сас сыргалар Х- XII гасырлармен мерзiмделетiн Батыс Сiбiрдегi Басандай ^орымы материалдары бойынша белгiлi. Екiншi мола шущырынан толы^ ^осылмаган, астыкгы жагына Yшбурыш тектес, шеттерi айшыщталган пластинамен дэнекерленген ею сырга (2 сурет) мен гранит тастан жасалынган таба^ша табылады. Алгаш рет И. Арм-стронгтык ^азбалары нэтижесiнде табылган жэдiгерлердi ^алдырган «халы^ -тардык» тегiн аны^тау ма^сатында жазыган макала 1861 жылы «Известия императорского Русского археологического общества» журналынык II том 1 -6 шыгарылымында жарияланган Лама Галсан-Гомбоевтык ма^аласы. Ол ма^а-ласында: «Объяснение Семипалатинских древностей» атты ма^аласы болды:

2 Сурет. И. Армстронгтыщ щзбасынан табылган жэд1герлер. Сурет «Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья» Т Ill. -

Астана: 2013. - 415 б. ютабынан алынды

«.подробное рассмотрение вещей, найденных в уцелевших насыпях, вероятно, существовавших за долго до построения храма Цорджин Кида, доказывает, что эти насыпи служили могилами шаманской эпохи, тем более, что постройка насыпей, разделенных на две части, верхнюю и нижнюю, служив -шую самою могилою, и найденные в сей последней, кроме человеческих кос -

601

тей без черепов, вещи медные и другие стеклянные принадлежность исключительно обычаям шаманов. Всматриваясь ближе в расположение насыпей и могил, из которых одна находится на глубине 1 аршина (1 аршын - 0,711 м) от поверхности земли, в самом центре насыпи, а другие две уже за чертою насыпи, в расстоянии от нее 5 сажен и на глубине уже 2 аршин от поверхности земли, должно думать, что эти насыпи и могилы построены в разное время.» (Гал-сан-Гомбоев 1861) - деп тужырымдап, бул обалардык жокгарларга дейшп «шамандьщ» заманда тургызылган болуы мYмкiн деген болжам айтып, ескерткштердщ жастарын улгайтады. Семей ^аласынан табылган заттарды Павлодар облысында журпзтген ^азба нэтижелерЫде табылган жэд^ерлер -мен салыстыру ма^сатыцца пайдаланган Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова бул ескерткiштердi еш^андай да, этникалы^ топтармен байланыстырмай, тек б.з. VIII-XII гг аралыгында eмiр CYрген ^шпелтердН жерлеулерi деп кeрсетедi (Агеева, Максимова 1959). Оба материалдардарын толыданды зерттеп, гылыми айна-лымга енпзген еткен гасырдык 60 жылдардык ортасымен 70 жылдардык басында ©скемен педагогикалы^ институтыннда о^ытушылы^ ^ызмет ат^арган Ф. Арсланованык «Женские украшение кимаков и кыпчаков» ма^аласында оба 1Х-Х гг. аралыгында тургызылып, булардык ^има^ тайпала-рына тиесiлi болуы мYмкiн деген болжам айтып, обадан табылган сыргалардыц ^аза^тарда кез-десетiн «сэукеленщ сыргасымен» ^атты у^састыгы бар екендiгiн атап eтедi (Арсланова 2013, Б.94). Жалпы, осы зерттеулердi жYргiзу барысын-да бiздiк бай^аганымыз 1972 жылы шыщ^ан Болат Ешмухамбетулы Кемековтык «Государство кимаков 1Х-Х вв. по арабским источникам» екбеп ортагасырлар-да Ертiс бойын мекендеген кeшпелi тайпаларга ^атысты тYсiнiктердi езгертт, ортагасырлыщ кeшпелi тайпаларды зерттеу iсiне Yлкен серпiлiс берген. Осы екбек жарыда шы^аннан кейiн, б.з. IX-Х гг. мерзiмделетiн ескерткiштердi ^алдырган этникалы^ топтар «^има^тар» екендiгi ашы^ жазыла бастайды. Мы -салга, 1960-1961 жылдар аралыгында Э.Х. Маргулан бас^арган Орталы^ Каза^ -стан археологиялы^ экспедициясынык ^урамында ортагасырлы^ ескерткш-тердi зерттеумен айналыс^ан Ф.Х. Арсланова «^има^ыпша^» атауын ^олдан-са, кейЫп 1970 жылдардан кейiн шыдан ма^алаларында кeбiнекей тек «^има^» атауын гана ^олданады. Болаша^та осы багытта зерттеулердi терекдете жYргi -зу ар^ылы, тарихи жазбаша деректердщ археологиялы^ зерттеулерге жэне керiсiнше археологиялы^ зерттеулердщ тарихи жазба деректерге eзара ы^пал ету дэрежеан аны^тай отырып, тарихи-археологиялы^ зерттеулер нэтижеанде алынатын нэтижелердщ негурлым объективт болуына септесе аламыз.

Обадан жотарыда кeрсетiлген заттардан eзге «^има^ типЫдеп» сом сырга -лар, «этеш феникс» деп аталатын ^устык ^уйма фигурасы, тYйреуiштер, сыл-дырма^тар, монша^тар, iлгектер жэне т.б. заттар табылады. «Этеш феникс» деп аталатын заттык ек жа^ын баламасы Шыгыс Казахстан облысы Пролетарка ауылынык iргесiндегi Карашат I ^орымынык №23 обасынан табылган, кYмiс -тен ^уйылып жасалган ^устык мYCiнi (Арсланова 2013, Б. 114-115).

Корыта айт^анда Семей ^аласынан И. Армстронг ^азбасы нэтижесiнде табылган жэдiгерлердi eзгеде буйымдармен салыстырмалы талдау жасаган зерт -теуштер оба ^има^ заманында тургызылгандыгын айтады.

Ресей Императорлыщ географиялы^ ^огамынык (РИГК) Сiбiр бeлiмiнiк Се -мей бeлiмшесiнiк мYшесi, eлкетанушы галым Ф. Педашенко Семей ^аласынык макындагы ^умшагылдардан кeне замандармен мерзiмделетiн жэдiгерлер топ -тамасын жинайды. Кейiннен бул топтама Семей облысты^ eлкетану музейУк «Алтын ^орына» айналады. Топтамадагы жэд^ерлер арасынан ^оладан жасалган пыша^тарды, тас дэуiрiнiк ^ыргыштары жэне ортагасырлармен мерзiмделе-

™ ^ола салпынша^ты (3 сурет) ерек -ше атап етуге болады. Табылган зат-тарды археологиялыщ комиссиянык хабарларына А. Спицын жариялап, гылыми айналымга енгiзедi (Спицын 1904, Б.76-77). Дэл осыган у^сас салпынша^тар Кулынды даласы мен Сiбiрдегi Туба езенУк жагасынан та-былган кездейсо^ олжалардык ара-сында да кездеседi. 1980 жылдардык сокгы жылдары Шыгыс Казахстан облысынык Бородулиха ауданынык Кондратевька ауылынык iргесiндегi ^има^ дэуiрi а^йектерУк обасында Кемерово университетiнiк Семей археологиялы^ экспедициясынык ж -рпзген зерттеу жумыстарынык нэти-жесiнде осы салпынша^тарга у^сас екi салпынша^ табылады (Археологические памятники 1987, Б.201-203).

Сокгы аталган ^орымда зерттеу журпзген Ю. Алехин бул салпынша^тарга «жауынгер будда» деген атау берт, ^има^ элитасына буддалы^-манихейлк идеалогиянык дендеп ене бастагандыгынык керiнiсi деп багалайды (Алехин 1998, Б. 203). Кейбiр зерттеушi мамандар тарапынан осы типтегi салпынша^ -тарды ересектер мен балалар сэндк Yшiн жэне тумар ретЫде пайдалануы мYмкiн деген пiкiр айтылады (Борисенко 2007, Б.82).

Археологиялыщ комиссия тап-сырмасымен 1898 жылы Семей уезУк Борас (Большая Владимировка) ауылынык iргесiнде жергiлiктi священник Георгий Васильев ^азба жумыстарын журпзедк Борас ауылынык макынан 13 архитек -туралы^ кескУкелбет бiрдей оба аны^талып, ^азба жумыстары уйымдастыры -лады. Оба Yймесiнiк астынан топыра^ты, мелшерлерi 2,85х3,55 м, терекдт 2,15 м. дейiн жететЫ мола шущырлары аныщталды. Мола шущырларынык ^а -быргалары саз балшыщпен сыланып, тебелерi агаш сыры^тармен, ал кей мола шущырларынык Yстiн иУ ^анган сазбен жап^андыгы аны^талды. Мола шук-^ырларынан Б-Ш багыты бойынша жерленген адам CYйектерi, жыл^ы малынык CYйектерi (жыл^ы толы^тай ^осарлана жерленген немесе жерленбеген белгiсiз) табылды. Адамнык ^асынан кYмiс пен мыстан (^ола?) жасалган айылбасылар, ернектелген белдiк бастарынык жиынтыгы, уштары ^осылмаган екi сатина, ^о-ла айнанык сыныгы, жарма сылдыр-ма^тар, CYйектен жасалган белгiсiз заттар, темiр жебе жэне найза уштары та-былды (Эбiлfазы 1991, Б.59-60). ©кУшке орай бул материал толыщтай гылыми айналымга енбедi.

Семей екiрiндегi археологиялы^ ескерткiштер туралы Семейге жер аудары-лып келген Н.Я. Коншин кеп жазады. Онык iшiнде езi тура^таган Семей жэне ^ала макындагы тарихи-мэдени мура ескерткiштерi туралы бiрталай деректер ^алдырады. Семей облысынык мэдени орталыщтардан ^ашы^та орналас^анды -гынан археологиялы^ тургыдан зерттелуi кенжелеп ^алгандыгын ескере оты-рып, 1900 жылы облыс территориясындагы обалар, ескi гимараттар, жартас бетЫдеп суреттер, мы^ ^азбалары, кене гимараттардык орындары туралы де -ректер жина^тау iсiн ^олга алады (Коншин 1903, Б.1). 0зi атап еткендей бул деректер облыс территориясындагы ескертюштер туралы толыданды аппарат бермейдi, алайда болаша^ зерттеушiлердiк зерттеу iсiн жекiлдетуге кеп септiгiн

™ri3yi mymkîh деген принципт устанады. Жина^талган мэлiметтер ^оры Heri3i -нен ^ола мен ерте TeMip дэуiрiне ^атысты маглуматтардан турады. Бiздiк ма^а-ламыздык eзегi болып отырган кезекге ^атысты ^андай да бiр деректер кезк -пейдi. Сондай-а^, А. НикитЫнщ 1902 жылы «Известия Археологической комис -сии» журналында «Памятники древности Семипалатинской области» атауымен шыдан ма^аласыцца да бiзге ^ажетт мэлiметтер кезiкпейдi. Аталымыш автор -лардык екбектерi патшалы замандагы Семей облысынык аумагында шогыр -ланган археологиялыщ ескерткiштерден аппарат беретiн бiрден-бiр археология-лы^ жэне тарихнамалы^ дерек болып, ездерУк eзектiлiктерiн кYнi бYгiнге дешн жогалтпады.

©ткен ХХ гасырдык 80 жылдары ШYлбi су электр станциясын салу бары -сында уйымдастырылган археологиялы^ зерттеу жумыстары нэтижесiнде орта -гасырлармен мерзiмделетiн зерттелген ескерткштердщ саны арта тYCтi. Каз КСР FA Тарих, археология жэне этнография институтынык ШYлбi археоло-гиялыщ экспедициясынык бiр тобы бурынгы Семей облысынык Жака ШYлбi ауданынык Пролетарка ауылынык iргесiндегi Карашат I жэне II ^орымдарында ^азба жумыстарын журпздк Зерттеу барысында б.з. 1Х-Х ff мерзiмделетiн 30 жуы^ оба зерттелЫдк Зерттеу нэтижесi керсеткендей, обалар Зевакино ескерт -кiштерiмен eзiнiк жерлеу рэамЫдеп (кiшiгiрiм тас Yйiндiнiк астына сопа^ша не -месе тертбурышты мола шущырында, сондай-а^ а^ымдар да жерлеген, мар-rçумFа арналFан «ас» ^ойылатын болFан, мэйiттiк тек шы^ыс баFытта жерленуi) у^састы^тарымен жа^ындай тус^Ф (Арсланова, Самашев Б.310, 314).

Семей е^нде ортаFасырлыrç ескерткiштердi археологиялы^ турFыдан жу -йелi зерттеу id Семей ^аласында ^ызмет жасаFан географиялыщ ^амнык эуес^ой зерттеулерiмен жэне ШYлбi археологиялы^ экспедциясынык ^ут^ару жумыстарынык ая^талуымен то^тап ^алды десекте болады. Кекеспк кезекде ^андай да бiр археологиялы^ зерттеу жумыстары жургiзiлмедi. Тек, еткен Fа -сырдык 80 жылдары Кемерова университетУк мамандары тарапынан Шы^ыс Казахстан облысынык БесrçараFай жэне Бородулиха аудандарында тYрлi кезек ескерткiштерiнде зерттеу жумыстары ж/рпзтдк Зерттеу жумыстарынык бары -сында ^ола Fасырынык ^оныстары, ерте темiр дэуiрiнiк жэне ортаFасырлыrç кeшпелi тайпалардык обалары (табылFан олжалар туралы ма^аламыздык бас жаFында айтылып кеттi) зерттелiндi.

Семей rçаласындаFы елкетанушылардык «Прииртышье» уйымы Семей ^а -ласынан о^сш-батыс^а ^арай 40 ша^ырым ^ашыщты^та орналас^ан Семей-тау тауынык орталы^ бeлiгiнен, eздерi «Семейтау геоглифтерЬ> деп атаFан ке -шендi тап^анды^ы туралы Семей rçаласындаFы облысты^ елкетану музейiнде арнайы презентация жасады (Кумеков 1972). Кешен орталыщ Yлкен обадан жэне сол обаны солтYCтiк жаFынан батыстан шы^ыс^а ^арай созыла орналас^ан 16 кiшi обадан турады. Кешен езУк планиграфиясы бойынша КараFанды облы -сы аумаFындаFы «37 жауынгер» кешенiнiк кiшiгiрiм кeшiрмесi iспеттi. Кешеннiк бiр обасынан ^оладан жасалFан айылбасы (4 сурет) табылады. Бундай айылба-сылардык ек жа^ын баламалары ШYлбi СЭС салу барысында ж/рпзтген археологиялыщ зерттеу жумыстары нэтижеанде Карашат I ^орымынык №22 обасынан табылFан едi (Археологические памятники 1987, Б.202, рис. 102.3). Мерзiмделуi б.з. VIII- IX ff. шы^пайды.

Семейдщ Ертiс eкiрiнде шоFырланFан ортаFасырлыrç ескерткiштердi зерттеу iсi бай^анымыздай ете баяу дамып келе жатыр. Арнайы баFдарлама, жоба аясында ^андай да бiр зерттеу жумыстары жургiзiлмеген. Бул жаFдай орта -Fасырларда Семей е^нде журген тарихи-мэдени Yрдiстердiк толы^ мозай-касын жасауFа кедергi келтiруде.

4 сурет. Б.з. 1Х-Х ff. мерз1мделе"пн кола айылбасылар. 2 немермен Семейтаудан Ta6bmFaH айылбасы бертген

Осындай ол^ылы^тарга ^арамай, XVIII гасырдан бастап тркелген ескерт -кiштер, табылган жэд^ерлер негiзiнде екiрде журген тарихи-мэдени Yдерiстер-дiк ^ыс-^аша теориялы^ реконструкциясын осы макала аясында жасап кермек -шiмiз. Элбетте, бул б.з. IX-X ет аралыгында Семей екiрiнде журген тарихи-мэдени, саяси-экономикалыщ Yдерiстердi толы^тай ^алпына келтiруге мYмкiндiк бермей-дк Алайда, осы багыттагы зерттеулерсiз Семей е^р^к ежелгi жэне ортагасырлардагы тарихы бойынша ^ордаланган мэселелердi шешуге мYмкiн -дiк болмайды. Сонды^тан да, бул багытта далалы^ зерттеулердi журпзт, жака методологиялы^ мэселелердi жаса^тау ^н тэртiбiнде турган езектi мэселе-лердщ бiрi.

Жалпы, Семей екiрiнен табылган ескерткiштер мен жэдiгерлердiк арасын -да ^има^ кезекiмен (1Х-Х1 гг) мерзiмделетiн жэдiгерлер баршылы^. БYгiнгi бiздiн ^олымызда бар археологиялы^, тарихи жэне лингивистикалы^ деректерге CYйе-не отырып «Семей» сезiнiк ^алыптасуы осы уа^ытта болуы мYмкiн деп болжай-мыз. Енисей ^ыргыздарынык со^юынан 840 жылы ^улаган ¥йгыр ^аганатынык ^урамындагы тайпалардык жылжып, ^оныстануын арнайы зерттеген А.Г. Ма-лявкин олардык IX г. ортасында жылжыган негiзгi бес багытын керсетедi: 1) СолтYCтiк-шыfыс - Yлкен Шивэйлерге Байкал келiнiк макы; 2) Шыгыс - Кидан-дардык ба^ылауындагы территорияларга; 3) ОктYCтiк - Кытайдык солтустк ше-карасы мен Ордостан батыс^а ^арай орналас^ан аудандар; 4) О^стк-батыс -Турфан ^азаншущырына жэне Кучи ауданы; 5) Батыс - Жокгария мен Жеть суга. ¥йгырлардык октYCтiк жэне октYCтiк - батыс багытына жылжуларынык нэ-тижеанде Турфан жэне Ганьчжоу ханды^тары ^урылады. Археологиялы^ жэне тарихи зерттеулер непзЫде Д. Савинов ¥йгыр ^аганатынык ^урамында болган кейбiр тайпалардык солтустк -батыс багытыцца жылжып, Ертiстiк жогары агы -сындагы айма^тарга келiп ^оныстангандыгын жазады (Савинов 1984, Б.86-87). Бул, Рашид ад-Диннщ «Джамигат ат-Тауарих» ютабынан алынып, XVII г жа-рыдан шы^ан Эбiлfазынык ТYрiк шежiресiнде баяндалатын ¥йгырлардык Ертiс бойына келiп ^оныстануы о^игасымен Yндеседi: «¥йгырлар Yш мыц жылга жа;ын осы айтылган журтта отырды. Одан кейн ыдырап, ерюмге олжа бо-лып, жан-жа;;а бытырап кеттi. Б\р бел'1г'1 журтында отырып калды, б'р бел'1-г'1 Ертс езеннщ жагасына келд'1. Булардыц ез1' тагы Yшке белiндi. Б'р белШ Бешбалы; шаhарына барып, егн егп, дэулетт/ ел болды. Енд/' б/'р бел'1г'1 жыл-

;ы, ;ой багып, Бешбалы; мацында кeшiп-;онып, квшпендi ем'р CYpdi. Yшiншi белг Ертютщ тоганында балы;, цундыз, тин, сусар аулап, emiH жеп, mepi-ciH кип кYнeлmmi» делiнедi (Эбтгазы 1999, Б.33). Шеж1ренщ жазылу уа^ыты 6epipeKTe болганымен ¥йгырлардын ^a3ipri Монголия территориясынан Ертю бойына жылжыгандыгы туралы аппарат бередi. Сондай-а^, бул дерек Гардизи-дН Кима^тардын пайда болуы туралы анызында. Ими (Эймюр), Татар, Баяндур жэне т.б. тайпалардын ^има^тардын негiзiн ^алаушы Шад^а келт ^осылып, жанга жайлы жер iздеп, Ертiс бойына келiп ^оныстануы (Абу са'ид Гардизи Nd) баяндалатын анызбен уштасып жатыр. VIII гасырмен мерзiмделетiн са^ ^у-жатында уйгырлардын 12 тайпаларынын атауы аталып, тогызыншы болып тi -зiмде «ejabor» тайпасы аталады. Кене тYркi ттЫдеп «т» жэне «Ь» эрттерУн орын алмасып келе беруiн ескерген Б. Кемеков - тайпа атауын «эймур» деп транскрипциялауга толыщ негiз бар екендтн ескередi (Кумеков 1972, Б.38). Тарихи деректерден ¥йгыр каганаты ыдыраганнан кейiн эймур, баяндур, татар атты тайпалардын Кима^ ^агатанын ^урамына келт ^осылгандыгы белгiлi. Ре-сейлiк белг^ археолог, тарихшы маман Д.Г. Савиновтын пiкiрiнше Шыгыс Ка -заметан территориясына келiп орныдан бул тайпалар, ^има^-^ыпша^ этноэлеу-меттiк бiрлестiгiнiн ^алыптасуынын негiзгi уйыт^ысы болган (Савинов 1984).

Аталмыш тайпалардын Ертютщ бойына ^оныстангандыгын ежелден келе жат^ан топонимдерде ^уаттай тYсетiндiгiн, ^има^ дэуiрiне ^атысты жер-су атау-ларына байланысты гылыми зерттеулер жYргiзген Ж.О. Арты^баев жазады. Ертютщ орта агысындагы ^има^ кезе^мен байланысты топонимдер ^атарына Ж.О. Арты^баев Павлодар облысынын А^су ауданынын территориясындагы А^сарай, Казан ^орасы, Сырлы^ала, Калбасун сия^ты жер-су атауларын жат^ы-зады (Артыкбаев 2013). Осы ретте Ертю бойындагы кене жер-су атауларынын ^алыптасу тарихы мен этимологиясын жонгар жэне монгол кезен ^абаттары -нан темен жат^ан тYркiлiк кезенмен байланыстырып зерттеудiн манызы зор. Себебi бул кезеннiн топонимикалы^ мурасы толы^анды зерттелмеген, алайда жер-су атауларында ^^^пнге дейiн сар^ынша^тары са^талып отыр. Олар-дын жангыртпасын жасауда ауызша тарих мэлiметтерiнiн релi ерекше болма^.

ТYркi ^абатынын топонимиясын аны^тауда «Семей» мен «Семейтау» атауларынын этимологиясын аныщтаудын маныздылыгыда арта тYCпек. БYгiнгi ^а -лыптас^ан угым бойынша бул атаулар орыстын «Семипалат» сезiнiн ^аза^ша ы^шамдалган нус^асы болуы мYмкiн деген пшр басым. ТYркi тiлдерiнiн белт маманы, Ресей тYркiтану мектебiнiн непзЫ салушылардын бiрi В.В. Радловтын шэфт С. Маловтын 1957 жылы Алматы ^аласындагы Каза^ССР-нщ Гылым академиясынын баспасынан шы^ан «Язык желтых уйгуров: словарь и грамматика» енбепнде «Семей», «семе», «сем» сездерi «гибадатхана» магына-сында берiлген (Малов 1957, Б. 101-102). Ал, 1967 жылы жары^ керген аталмыш галымнын «Язык желтых уйгуров: тексты и переводы» атты енбепнде «Семей» сезi на^ты фольклор деректерi негiзiнде жина^талган энгiмелерiнде кездеседi (мыс.: Буддийская легенда: «О пожаре и буром воле») (Малов 1967) Сондай-а^, «Семей» сезУн сары уйгырлардын ттдерЫде осындай магына бередi екендiгiн «The Western Yugur (Yellow Uygur) Language. Grammar, Texts, Vocabulary» атты енбектщ авторы Мартина Эрика Росс та атап керсетедi (Roos 2000).

Кейбiр отанды^ галымдар Кытайдын солтYCтiк шекарасы мен Ордостан ба -тыс^а ^арай орналас^ан аудандарга келiп ^оныстанып, уза^ уа^ыт бойы ^ытай, тангут, тибет, монгол тiлдерiнiн «^урсауында» ^алып, тYркiлiк тiлдiк ортамен байланысын жогалт^ан сары уйгырлар тiлiн «консервацияланган лингво^уры -лым» ретiнде ^арастырады (Сагидолла, Ескеева 2015, Б.49). ТYPкiтану гылы-

мынык майталмандары В.М. Насиловтык (Насилов 1970), Э.Р. Тенишев, Б.Х. Тодаеванык (Тенишев, Тодаева 1966) зерттеулерi бойынша сары уйгыр ттУк кене уйгыр тiлiнен айырмашылыгы жо^. Осы ретте 6i3 «Семей» ce3ÎH жогарыда аталмыш тYркiтiлдес тайпалардык бiреуi немесе шагын тобы экелген болуы мYмкiн деп топшылаймыз. Себебi, кeшпелi тайпалардык дэстурлерЫде езде-рiнде ^алыптас^ан топономияны, eздерiмен бiрге алып журу практикасы кек -нен таралган. Ертiс бойын мекендеген ^има^тардык батыс^а жылжулары нэти-жесiнде Каспий текiзiнiк бассейнiне жататын Ембi жэне Жайы^ eзендерi орта-гасырлардагы араб деректерiнде а^ жэне ^ара Ертiс деп берiлгендiгi белг^ (Кумеков 1972, Б.62-63). Мундай дэстYP ХХ гасырдык 50 жылдары Алтайдан Анадолыга ауган ^аза^тар да кездеседк 0здерiнiк атамекендерi болган Алтай атауын олар ТYPкиянык eздерi ^оныстанган ауылдарына берiп, бYгiнде ол Алтай ауылы атауымен танымал (ТYPкия ^аза^тары Nd).

Ойларымызды ^ортындылай келе, Семей e^P^^ ортагасырлы^ ^има^ кезекiне ^атысты ^ордаланган мэселелердi шешу Отанды^ археология жэне тарих гылымынык алдында турган eзектi мэселелердiк бiр деп айтса^ ^ателеспеймЬ. КYнi бYгiнге дейiн, араб деректершде кездесетiн Кима^ ^ала -ларына ^атысты iздестiру жумыстары жYргiзiлмедi. Кима^тардык дiни-наным сенiмдерiне ^атысты бiрiздiлiк жо^, кейбiр зерттеушiлердiк пайым-дауларын-ша Кима^ элитасы буддалы^ дiннiк эсерiне ушырап, будда дiнiк ^абылдады десе, бас^а зерттеушiлер тобы ^има^ мемлекетiнiк ^урамындагы тайпалар -дык тYPлi дши-наным сенiмде болгандыгын, ^арапайым халы^тык басым бe-лiгiнiк тэ^рш^к сенiмде болгандыгын кeрсетедi. Осындай, дискуссия-лардык арасынан кезекге ^атысты, сол кезекде eмiр CYPген кeшпелi халыщ -тардык турмыс-тiршiлiктерiн олардык ^огамды^ ^атынастарын кешендi зерт -теу id кенжелеп тур. Кима^ кезек ескерткiштерiн зерттеуге кедергi келтре-™ факторлар санатына eкiрде шогырланган археологиялы^ ескерткiштер-дiк толыщ тамдемеа жасалынбаган. Сонык салдарынан металл iздегiштер -мен ^аруланган «^ара археологтар» тарапынан археологиялы^ ескертюш-тердi бузып, iшiндегi заттарын музейлерге «тапсыру» фактiлерi тiркелiп отыр. Бес^арагай ауданы территориясындагы Белокаменка ауылынык iрге -андеп Ертiске жа^ын орналас^ан обаларды eзен суынык шаюы нэтижесiнде кeптеген жэд^ерлердщ суга кетiп, ескерткiштердiк бузылуы орын алып отыр.

Сондай-а^, Ертс бойыццагы ^има^ кезекi ескерткiштерiн зерттеу id жалгыз археологтар мен тарихшылар ат^ара алмасы аныщ. Бул iсi гуманитарлыщ гы -лымынык лингвистика, этнология сия^ты салаларымен ^атар, жаратылыстану гылымдарынык Yздiк жетiстiктерiн тарихи-археологиялы^ зерттеулерге фктре отыра зерттеу ^ажет деп бiлемiз.

Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы

1. Абу са'ид Гардизи. Украшение известий (Зайн ал-ахбар) // Восточная литература. Средневековые исторические источники Востока и Запада. - URL: www.vostlit.narod.ru/Texts/rus7/Gardizi/red.htm (дата обращения: 11.11.2017).

2. Агеева Е.И., Максимова АГ. Отчёт Павлодарской экспедиции 1955 года // Известия института археологии и этнографии КазССР. - Т.7. Археология. - Алма-Ата: 1959. - С. 32-58.

3. Алехин Ю. Курган кимакской знати на Рудном Алтае // Сохранение и изучение культурного наследия Алтайского края. - Вып. IX - Барнаул, 1998.

4. Армстронг И.А Семипалатинские древности // ИАО. - Т.2. - Вып.4. - СПб., 1861.

5. Арсланова Ф.Х Женские украшения кимаков и кыпчаков // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья Т III. - Астана: Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты Астана ^аласындагы филиалыньщ баспа тобы, 2013. - 415 б.

6. Арсланова Ф.Х. Длинные курганы Прииртышья // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья. - Till. - Астана: Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты Астана каласындагы филиалынын баспа тобы, 2013. - 415 б.

7. Арсланова Ф.Х, Самашев З.С. Курганы кимаков в Семипалатинском Прииртышье // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья Т ill. - Астана: Э.Х Маргулан атындагы Археология институты Астана каласындагы филиалынын баспа тобы, 2013. - 415 б.

8. Артыкбаев Ж.О. «Ертю сумбе» (Эрчисын сумэ) - Семейдн кимак дэуршдеп атауы // «Еуразия кыпшактары: тарих, тт жэне жазба ескертк1штер1»: халыкаралык гылыми конференция. 29-30 мамыр 2013 жыл. Жалпы редакциясын баскарган академик Кемеков Болат Ешмухамбетулы. - Астана, 2013. - Б. 418-426.

9. Артыкбаев Ж.О. Аксарай на иртыше - памятник Кимакской эпохи (Из опыта изучения топонимических памятников Среднего Прииртышья) // «Еуразия кыпшактары: тарих, тт жэне жазба ескерташтерЬ: халыкаралык гылыми конференция. 29-30 мамыр 2013 жыл. Жалпы редакциясын баскарган академик Кемеков Болат Ешмухамбетулы. Астана, 2013. - Б. 418-426.

10. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. - Алма-Ата, 1987. - 278 с.

11. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана / Под ред. К.М. Байпаков. -Алматы: Гылым, 1995. - 296 с.

12. Баhадур Э. Tурiк шеж1рес1. - Алматы: Ана-т1л1, 1991. - 208 б.

13. Борисенко АЮ., Худяков Ю.С. Типология бронзовых бляшек с изображением всадников и лошадей на торевтике тюркских кочевников Центральной Азии раннего средневековья // Изучение историко-культурного наследия народов Южной Сибири. - Горно-Алтайск, 2007. - Вып. 6. -С. 75-98.

14. Галсан-Гомбоев Л. Объяснение Семипалатинских древностей // ИАО. - Т.2. - Вып. 4. - СПб, 1861.

15. Гуляева Е. О чем молчит геоглиф? // Медиа-портал общественно-политической газеты «Литер». - URL: www.liter.kz/ru/articles/show/31338-o_chem_molchit_geoglif (дата обращения: 11.11.2017).

16. Коншин Н.Я. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Зап-Сиб. отдела ИРГО. - Вып. I. - Семипалатинск, 1903. - С.1-32.

17. Кумеков Б. Государство Кимаков IX- XI вв. по арабским источникам. - Алма-Ата: Изд. «Наука» КазССР, 1972.

18. Малов С.Е. Язык желтых уйгуров: Словарь и грамматика. - Алма-Ата, 1957. - 197 с.

19. Малов С.Е. Язык желтых уйгуров: Тексты и переводы. - М.: Наука, 1967. - 220 с.

20. Насилов Д.М. Изучение памятников древнеуйгурского языка в отечественном востоковедении // Тюркологический сборник. - 1970. - С. 93-110.

21. Педашенко Ф. Реферат об археологических находках в окрестностях г. Семипалатинска // Отчёт Семипалатинского Западно -Сибирского отделения Русского географического общества за 1903 г. - СПб., 1907. - С. 14-28.

22. Плетнева. Половцы. - М.: Ломоносовъ, 2010. - 2016 с.

23. Сагидолла F., Ескеева М. Сары уйгырлар тарихы мен ттЫщ калыптасуы // Тт жэне когам. Альманах - 2015. - №2(40). - Б.49-56.

24. Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1984. - 174 с.

25. Савинов Д.Г. К исторической оценке генеалогической легенды кимаков // Краткое содержание докладов Лавровских (Среднеазиатско-Кавказских) чтений. 1990-1991. - СПб, 1992. - С.27-29.

26. Семипалатинская область // Отчёт Императорской археологической комиссии за 1 898 г. -Санкт-Петербург, 1901.

27. Семипалатинск. - Алма-Ата: Наука, 1984. - 224 с.

28. Спицын А Случайные находки близ Семипалатинска // Известия Императорской Археологической коммиссий. - Выпуск 18. - 1904.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

29. Тенишев Э.Р., Тодаева Б.Х. Язык желтых уйгуров. - Москва: Наука, 1966. - 84 с.

30. Tуркия казактары // qazaq-alemi.kz. - URL: www.qazaq-alemi.kz/more?page_id=25&id=150 (дата обращения: 11.11.2017).

31. Roos M.E.The Western Yugur (Yellow Uygur) language: Grammar, texts, vocabulary. - Leiden: Universiteit Leiden. 2000.

Reference

Abu sa'id Gardizi 2017 - Abu sa'id Gardizi. Ukrashenie izvestij (Zajn al-ahbar), Vostochnaya literatura. Srednevekovye istoricheskie istochniki Vostoka i Zapada, retrieved 11 November 2017, <www.vostlit.narod.ru/Texts/rus7/Gardizi/red.htm>. (Abu sa'id Gardizi 2017 - Abu sa'id Gardizi. The decoration of the news (Zayn al-ahbar), Vostochnaya literatura. Medieval historical sources of the East and the West, retrieved 11 November 2017, <www.vostlit.narod.ru/Texts/rus7/Gardizi/red.htm>). (in Rus).

Ageeva, Maksimova 1959 - Ageeva, EI, Maksimova, AG 1959, Otchyot Pavlodarskoj ehkspedicii 1955 goda, Izvestiya instituta arheologii i ehtnografii KazSSR, T.7 Arheologiya, Alma-Ata, S.32-58. (Ageeva, EI, Maksimova, AG 1959, Report of the Pavlodar Expedition of 1955, Izvestiya of the Institute of Archeology and Ethnography of the Kazakh SSR, Vol. 7, Archeology, Alma-Ata, P.32-58). (in Rus).

Alekhin 1998 - Alekhin, YU 1998, Kurgan kimakskoj znati na Rudnom Altae, Sohranenie i izuchenie kul'turnogo nasledya Altajskogo kraya, Vyp. IX, Barnaul. (Alekhin, YU 1998, Mound of the Kimak nobility in the Rudny Altai, Preservation and study of the cultural heritage of the Altai Territory, Issue IX, Barnaul). (in Rus).

Armstrong 1861 - Armstrong, IA 1861, Semipalatinskie drevnosti, Izvesija Arheologicheskogo Obshestva, T.2, Vyp.4, Sankt-Peterburg. (Armstrong, IA 1861, Semipalatinsk antiquities, News of the Archaeological Society, T.2, Issue 4, Sankt-Peterburg). (in Rus).

Arslanova 2013 - Arslanova, FH 2013, ZHenskie ukrasheniya kimakov i kypchakov, Ocherki srednevekovoj arheologii Verhnego Priirtysh'ya, T.III, A.H. Margulan atyndagy Arheologiya instituty Astana kalasyndagy filialynyn baspa toby, Astana, 415 b. (Arslanova, FH 2013, Women's decorations of Kimaks and Kypchaks, Sketches of medieval archeology of the Upper Irtysh, T.III, AH. Margulan atyndagy Arheologiya instituty Astana kalasyndagy filialynyn baspa toby, Astana, 415 p). (in Rus).

Arslanova 2013 - Arslanova, FH 2013, Dlinnye kurgany Priirtysh'ya, Ocherki srednevekovoj arheologii Verhnego Priirtysh'ya, T.III, AH. Margulan atyndagy Arheologiya instituty Astana kalasyndagy filialynyn baspa toby, Astana, 415 b. (Arslanova, FH 2013, The long burial mounds of Priirtyshye, Essays on medieval archeology of the Upper Irtysh region, TIII, AH Margulan Astana Institute of Archeology Branch Publishing Group, Astana, 415 p). (in Rus).

Arslanova, Samashev 2013 - Arslanova, FH, Samashev, ZS 2013, Kurgany kimakov v Semipalatinskom Priirtysh'e, Ocherki srednevekovoj arheologii Verhnego Priirtysh'ya, T.III, AH. Margulan atyndagy Arheologiya instituty Astana kalasyndagy filialynyn baspa toby, Astana, 415 b. (Arslanova, FH, Samashev, ZS 2013, Mounds of Kimaks in Semipalatinsk Priirtyshye, Essays on medieval archeology of the Upper Irtysh region, T.III, AH. Margulan Astana Institute of Archeology Branch Publishing Group, Astana, 415 p). (in Rus).

Artykbaev 2013 - Artykbaev, ZHO 2013, «Ertis sumbe» (EHrchisyn sumeh) - Semejdin kimak dauirindegi atauy, «Euraziya kypshaktary: tarih, til zhane zhazba eskertkishteri»: halykaralykgylymi konferenciya. 29-30 mamyr 2013 zhyl. ZHalpy redakciyasyn baskargan akademik Komekov Bolat Eshmuhambetuly, Astana, B.418-426. (ArtyKbaev, ZhO 2013, «Irtysh sumbe» - the name of the Semipalatinsk dynasty, "The epics of Eurasia: history, language and monuments": international scientific conference. May 29-30, 2013. Academician Komekov Bolat Eshmukhambetuly, General Director of the Editorial Board, Astana, P. 418-426). (in Kaz).

Artykbaev 2013 - Artykbaev, ZHO 2013, Aksaraj na irtyshe - pamyatnik Kimakskoj ehpohi (Iz opyta izucheniya toponimicheskih pamyatnikov Srednego Priirtysh'ya), «Euraziya kypshaktary: tarih, til zhane zhazba eskertkishteri»: halykaralyk gylymi konferenciya. 29-30 mamyr 2013 zhyl. ZHalpy redakciyasyn baskargan akademik Kemekov Bolat Eshmuhambetuly, Astana, B.418-426. (Artykbaev, ZHO 2013, Aksaray on the Irtysh is a monument of the Kimaki Ehpokha (From the experience of studying the toponymic monuments of the Middle Irtysh), "Eurasia of the Kipshyatari: Tariq, til jane zhazba eskertkishteri": Halykaralyk glymy conference. 29-30 mamyr 20l3 has been going on. Zhalpy editorsatsyn baskargan academician Kemekov Bolat Eshmuhambetuly, Astana, P.418-426). (in Rus).

Arheologicheskie pamyatniki 1987 - Arheologicheskie pamyatniki v zone zatopleniya SHulbinskoj GEHS, Alma-Ata, 278 s. (Archaeological monuments in the flood zone of Shulbinskaya HPP, Alma-Ata, 278 p). (in Rus).

Ahinzhanov 1995 - Ahinzhanov, SM 1995, Kypchaki v istorii srednevekovogo Kazahstana, Pod red. K.M. Bajpakov, Gylym, Almaty, 296 s. (Ahinzhanov, SM 1995, Kypchaks in the history of medieval Kazakhstan, Ed. K.M. Bajpakov, Gylym, Almaty, 296 p). (in Rus).

BahadYr - BahadYr, A 1991,Turik shezhiresi, Ana-tili, Almaty, 208 b. (BahadYr, A 1991, The Turkish Chronicle, Ana-tili, Almaty, 208 p). (in Kaz).

Borisenko, Hudyakov 2007 - Borisenko, AYu, Hudyakov, YuS 2007, Tipologiya bronzovyh blyashek s izobrazheniem vsadnikov i loshadej na torevtike tyurkskih kochevnikov Central'noj Azii rannego srednevekoVya, Izuchenie istoriko-kul'turnogo naslediya narodov YUzhnoj Sibiri, Gorno-Altajsk, Vyp. 6, S.75-98. (Borisenko, AYu, Hudyakov, YuS 2007, Typology of bronze plaques depicting horsemen and horses on the toreutics of the Turkic nomads of Central Asia of the early Middle Ages, Study of the historical and cultural heritage of the peoples of Southern Siberia, Gorno-Altajsk, Issue 6, P.75-98). (in Rus).

Galsan-Gomboev 1861 - Galsan-Gomboev, L 1896, Ob"yasnenieSemipalatinskihdrevnostej, Izvestia Arheologycheskogo Obshestava, T.2, Vyp. 4, Sankt-Peterburg. (Galsan-Gomboev, L 1896,

Explanation of the Semipalatinsk antiquities, News of the Archaeological Society, T.2, Issue 4, Saint-Petersburg). (in Rus).

Gulyaeva 2017 - Gulyaeva,E 2017, O chem molchit geoglif?, Media-portal obshchestvenno-politicheskoj gazety «Liter», retrieved 11 November 2017, <www.liter.kz/ru/articles/show/31338-o_chem_molchit_geoglif>. (Gulyaeva, E 2017, What is geoglyphs silent about?, Media portal of social and political newspaper «Liter», retiredoved 11 November 2017, <www.liter.kz/ru/articles/show/31338-o_chem_molchit_geoglif>). (in Rus).

Konshin 1903 - Konshin, NYA 1903, O pamyatnikah stariny v Semipalatinskoj oblasti,Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zap-Sib. otdela IRGO, Vyp. I, Semipalatinsk, S.1-32. (Konshin, NYA 1903, On the monuments of antiquity in the Semipalatinsk region, Notes of the Semipalatinsk subdepartment Zap-Sib. department IRGO, Issue I, Semipalatinsk, P.1-32). (in Rus).

Kumekov 1972 - Kumekov, B 1972, Gosudarstvo Kimakov IX-X vv. po arabskim istochnikam, Izd. «Nauka» KazSSR, Alma-Ata. (Kumekov, B 1972, State Kimakov IX-X centuries. on Arabic sources, Publishing House «Nauka» KazSSR, Alma-Ata). (in Rus).

Malov 1957 - Malov, SE 1957, YAzyk zheltyh ujgurov: Slovar' i grammatika, Alma-Ata, 197 s. (Malov, SE 1957, Language of yellow Uighurs: Dictionary and grammar, Alma-Ata, 197 p). (in Rus).

Malov 1967 - Malov, SE 1967, YAzyk zheltyh ujgurov: Tekstyi perevody,Nauka, Moskva, 220 s. (Malov, SE 1967, Language of yellow Uighurs: Texts and translations, Nauka, Moscow, 220 p). (in Rus).

Nasilov 1970 - Nasilov, DM 1970, Izuchenie pamyatnikov drevneujgurskogo yazyka v otechestvennom vostokovedenii, Tyuikologicheskij sbornik, S.93-110.(Nasilov, Dm 1970, Studying of monuments of the Old Uigur language in the domestic oriental studies, the Turkic collection, P.93-110). (in Rus).

Otchyot Imperatorskoj arheologicheskoj 1901 - Semipalatinskaya oblast', Otchyot Imperatorskoj arheologicheskoj komissii za 1898 g., Sankt-Peterburg. (Semipalatinsk region, Report of the Imperial Archaeological Commission for 1898, Saint-Petersburg). (in Rus).

Pedashenko 1907 - Pedashenko, F 1907, Referat ob arheologicheskih nahodkah v okrestnostyah g. Semipalatinska, Otchyot Semipalatinskogo Zapadno-Sibirskogo otdeleniya Russkogo geograHcheskogo obshchestva za 1903 g, Sankt-Peterborg, S.14-28. (Pedashenko, F 1907, An abstract about archaeological finds in the vicinity of Semipalatinsk, a report of the Semipalatinsk West Siberian Branch of the Russian Geographical Society for 1903, Saint-Petersburg, P.14-28). (in Rus).

Pletneva 2010 - Pletneva 2010, Polovcy, Lomonosov, Moskva, 2016 s. (Pletneva 2010, The Polovtsi, Lomonosov, Moscow, 2016 p). (in Rus).

Roos 2000 - Roos, ME 2000, The Western Yugur (Yellow Uygur) language: Grammar, texts, vocabulary, Universiteit Leiden, Leiden. (Roos, ME 2000, The Western Yugur (Yellow Uygur) language: Grammar, texts, vocabulary, Universiteit Leiden, Leiden). (in Eng).

Saridolla, Eskeeva 2015 - Sagidolla, G, Eskeeva, M 2015, Sary ujgyrlar tarihy men tilinin kalyptasuy, Til zhane kogam. Al'manah, №2(40), B.49-56. (Sagidolla, G, Eskeeva, M 2015, The history of the Yellow Rainbow, The Language and the Language. Almanac, №2(40), P.49-56). (in Kaz).

Savinov 1984 - Savinov, DG 1984, Narody YUzhnoj Sibiri v drevnetyurkskuyu ehpohu, Izd-vo LGU, Leningrad, 174 s. (Savinov, DG 1984, Peoples of Southern Siberia in the Ancient Turkic era Publishing House LGU, Leningrad, 174 p). (in Rus).

Savinov 1992 - Savinov, DG 1992, K istoricheskoj ocenke genealogicheskoj legendy kimakov, Kratkoe soderzhanie dokladov Lavrovskih (Sredneaziatsko-Kavkazskih) chtenij, 1990-1991, Sankt-Peterburg, S.27-29. (Savinov, DG 1992, To the historical evaluation of the genealogical legend of the Kimaks, The summary of the reports of the Lavrov (Central Asian-Caucasian) readings, 19901991, Saint-Petersburg, P.27-29). (in Rus).

Semipalatinsk 1984 - Semipalatinsk 1984,Nauka, Alma-Ata, 224 s. (Semipalatinsk 1984, Nauka, Alma-Ata, 224 p). (in Rus).

Spicyn 1904 - Spicyn, A 1904, Sluchajnye nahodki bliz Semipalatinska, Izvestiya Imperatorskoj Arheologicheskoj kommissij, Vypusk 18. (Spicyn, A 1904, Random finds near Semipalatinsk, News of the Imperial Archaeological Commission, Issue 18). (in Rus).

Tenishev, Todaeva 1966 - Tenishev, EhR, Todaeva, BH, 1966, YAzyk zheltyh ujgurov, Nauka, Moskva, 84 s. (Tenishev, EhR, Todaeva, BH, 1966, YAzyk zheltyh ujgurov, Nauka, Moskva, 84 s). (in Rus).

Turkiya kazaktary Nd - Turkiya kazaktary Nd, qazaq-alemi.kz. retrieved 11 November 2017 <www.qazaq-alemi.kz/more?page_id=25&id=150>. (Turkiya kazaktary Nd, qazaq-alemikz, retrieved 11 November 2017 <www.qazaq-alemi.kz/more?page_id=25&id=150>). (in Kaz).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.