Poem akyt Ulimzhi-uly "zhigan Shah - the son of Tamuz Shah" (1891) Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

Аннотация. А;ыт ;ажы Yлiмжiулы Ка-рымсацов Алтайский (1868 - 1939) - дархан аумацта кэсiлiп жат;ан ;аза; деген улт-тын улы да кен шанырагынан шет цалган улы философ - ойшылы.

0з'1 гумыр кешкен Кытай Халы; Респу-бликасы мен Монголия ;аза;тарына гана емес, кYллi ;аза; халцына орта; дYлдYл а;ын, сонына гасырдан-гасырга жалгасып гибрат боларлыцтай элмес мура ;алды-рган халцымыздын б'ртуар перзентi, ке-менгер, ултшыл цайраткер, бостанды; жолындагы жар;ын ку_рест'щ кэш басшысы, имани сен'шдег'! '¡зг'т'к таылымдарын элен -жырларына ар;ау еткен а;ын.

Клт сездер: ктап, поэзия, Ислам ;ун-дылы;тары.

Поэма Акыта Улимжи-улы «Жихан Шах -сын Тамуз Шаха» (1891)

Аннотация. Акыт хажы является великим мыслителем-философом, жившим вне необъятных просторов великой казахской земли. Легендарный поэт своего времени не только для монгольских и китайских казахов, но и для всех казахов мира, оставивший богатое неповторимое поэтическое наследие. В истории казахской литературы личность Акыт хажы идентифицируется, как выдающийся поэт-просветитель, лидер культурного национально-освободи-тельского движения.

Ключевые слова: книга, поэма, исламские ценности.

Еркегул Шаймардан Арыккаракызы1 E-mail: shaymardan.gul@mail.ru

Акыт Yлiмжiyлыныh «Кисса-и жиhан шаh - Тамуз Шаh угылы» штабы жэне акын жырлары (1891)

УДК: 82-16+821.512.122

Poem Akyt Ulimzhi-uly "Zhigan Shah - the son of Tamuz Shah" (1891)

Summary. Akyt Khazhy is a great philosopher-thinker who lived outside the vast expanses of the great Kazakh land. He was a legendary poet of his time, not only for the Mongolian and Chinese Kazakhs, but also for all the Kazakhs in the world, leaving a rich and unique poetic heritage. And he was a rare person, was not only an outstanding poet, but also a leader, a great leader, a leader of the national defense movement, a poet-educator who wrote many instructive poems about faith and morality.

Keywords: book, poem, Islamic values.

Х1Х гасырдыц соцы, ХХ гасырдыц басында eMip CYpreH казак поэзиясыныц кэрнект eKmi, акын Акыт кажы Yлiмжiyлы ^арымсафв Алтайский казак сэз зергерлерi тарихында алгашкылардыц 6ipi болып 1891 жылы Татарстанныц ^азан каласында «^исса-и Жиhан шаh - Тамуз Шаh угылы» кiтабын туцгыш рет бастырып, эдебиетте алып кадам жасаган акын [1].

Элем эдебиетЫН алтын корына косылган мусылман шыгыс сэз энерУц

1 Еркегул Шаймардан Арыккаракызы, к.

филол.н., главный научный сотрудник отдела «Источник и фонд рукописное наследие», Научный центр «Библиотека Отирара», Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева (Нур-Султан, Казакстан).

асыл жауhарлары имани сенiм - Ислам дЫнН ыкпалында дYниеге келгенi аян. Мусылмандыкты кабылдаган тYркi халыктарыныц эдебиетiнде Махмуд Кашкаридыц «Диуани лугат ат^рк», ЖYсiп Баласагунныц «Кутты бтк», Ахмет ИассауидН «Диуани хикмет», СYлеймен Бакырганидыц «Акыр заман ютабы», Ахмет ЙугнекидН «Акикат сыйы», Бурхануддин Рабгузидыц «Кисса сул энбия», Сайф Сараидыц «Гулистан бит^рки», Кутбтыц «Кусрау уа Шырын» секiлдi эдеби жэдiгерлерi пайда болды.

ХХ гасырдыц алгашкы ширегiне дейiн eмiр CYрген акындардыц жырлайтын басты такырыптарыныц бiрi - дiни мазмундагы шыгармалар едi.

Алаш ардактысы А.Байтурсынулы: «Казактыц eлендi сeздi CYЙетiн мiнезiн бтт, дiндi халыкка молдалар елецмен Yйреткен. Дiн шарттарын, шаригат буйрыктарын елецф хикая, eлендi эцпме тYрiнде айтып, халыктыц кулагына сНрт, шцтдерЫе кондырган» [2, с. 316] - деп жазганда осыны мецзеген едi. Осылайша, тeл эдебиетiмiздiц тарихында дiни шыгармалардыц аргы бастаулары бiрнеше гасырлар Yлесiнде жатыр десек, артык айткандык емес.

Халкымыздыц кунды муралары катарына жататын, Х1Х гасырда eмiр CYрген казак поэзиясыныц кeрнектi eкiлi Акыт Yлiмжiулыныц жыр-дастандары мен хикметтерi де казак эдебиетi тарихына, казак халкыныц рухани, мэдени eм¡р¡н¡ц дамуына айтарлыктай Yлесi косты.

«дуелi длiп - Алланын есм заты, Ютапта гаян болар мын бiр аты. Жгтлер, кулак, салып алшы гибрат, Баян гып пахыр Акыт жазган хаты» [1, с. 15]

деп, eлец-жырын Алла атымен бастайтын акындардыц актангер^ Акыт Yлiмжiулы Карымсаков Алтайский 1868 жылы Кытай Халык Республикасы Алтай аймагы, Кeктоfай ауданы, Кайырты жайлауында Абак-КерейдН Молкы

деген Yлкен дiн парсы, шагатай Керей ишаны

руындагы Yлiмжi деген кюнН отбасында дYниеге келген.

Акыт кажы жастайынан зеректiгiмен кeзге тYCкен. Ол тeрт жасынан бастап Садык молладан, кейЫ Гусман имамнан сауат ашып, дiни бiлiм мен тэлiм алады. Алгыр шэкiрт алты жасында Бухарадан жер аударылып келген Махбуболла

гуламасынан араб, тiлдерiн Yйренген. Мухаммед Мумин хазiреттердiц алдын кeрiп, тэрбие-eнегесiн алады, кeзi ашылып кeкiрегi оянады. Дiни киссалармен бiрге ескiлiктi жыр-дастандармен танысып, акындык талантыушталады.Соныменкатар,зерек шэкiрт Казан, Стамбул шаhарларынан шыккан ФирдоусидН, НизамидН, Кожа Хафиздщ, Шайхы, Сагдидыц, Науаидыц, Софы Аллаярдыц парсы, шагатай, огыз тiлдерiндегi шыгармаларын, кiтаптарын окып Yйренген.

Ол араб, парсы, уйгыр, eзбек, монгол ттдерЫ бiлген, орыс тiлiнен де бiраз хабардар болган.

Алтай - Кобда жерiнде акындыгымен дацкы шыккан Акыт 1908 мешiн жылы hижра ай санауыныц рамазан (9-айы) айында Кобда беттегi казактардыц iшiнен парасатты адамдарды кажылык сапарга бастап барады.

Ол к^рп Монголияныц Баян - Элгий аймагы ДэлYYн жерiнен касиетт сапарын бастап, Жайсац, Семей, Омбы, Пенза, Одесса, Измир, Бейрут, Шам, Мекке, Медине, Иерусалим калаларында болып, келесi тауык жылы рабигул-ахыр (4-айы) айыныц соцында елiне оралган.

Меккеге барып келген кажы акын «1910 жылдан бастап Алтай бетЫе турактап, Шэкуiртiдегi мекенiне меш^-медресе салгызып, бала окытады. Будан баска да бiрнеше мешiт-медресе салдырып, дЫи де iлiми де, эдеби де кызме^мен халыкты агартуга, гылым-б^мге, eнерге шакырып, тэлiм-тэрбие таратуга гап ецбек сНредЬ> - деген дерект акын Кэкей Жацжуцулы Акыт кажы Yлiмжiулыныц «Кажыбаян» [3, с. 3] жинагына жазган алгы сeзiнде кел^редк

Акыт ел бiрлiгiн дэрiптеп, халыкты

азаттыкка, оянып жеке ел болуга шакырганы жэне улт-азаттык козгалысты колдаганы Yшiн 1939 жылы туткынга алынады. Эз жырларында эшкереленген баскыншы Шен-Чи-Цай eкiметi мен олардыц колшокпарлары, Алтай eлкесiндегi рухани казынаныц бiрi болган Акыт кажыныц эйг^ Акмешiтiн киратып, ондагы мыцга жуык кiтапты eртеп, куртып жiбередi. Сeйтiп аяулы азамат 1940 жылы Yрiмжi каласында Гоминдан жендеттерЫН колынан азаппен каза табады.

Казак эдебиетi тарихында Казанда (1891) туцгыш кiтап бастырган алып акынныц бiрi Акыт Yлiмжiулыныц кажылык сапарында жазган «Кажыбаян» дастаны акынныц шоктыгы биiк, eрелi туындыларыныц бiрi.

«<Бисмилла сез бастайын калам алып,

Сансыз хамид, езiне жаббар халык. Салауат расулне болсын Алла, Сыйынган бiр езiне мен бiр гарып.

Аллаьи саган жылап калам алдым, Тэуекел бiр iсiмдi саган салдым. Жаранлар, атым - Акыт молла тейп,

Жасымда отыз тогыз Мекке бардым» [3, с. 11].

дей келе, акын кажыга бара жаткан жол сапарды ^збелей: «Аттанып дYЙсенбi ^н Бисан бардык» [3, 14], «Семейден тогыз сeтке Омбы бардык» [3, с. 20], «Онан ары бiз eттiк Уфа, Самар, Ортасында Едiл мен Жайык калар» [3, с. 22], «Онан ары пойызбен Харьков бардык, Кайта ауысып пойызга мiнiп алдык, Омбыдан шыккан бойы екi арасы, Тогыз сeтке Эдеске (Одесса каласы) барып калдык» [3, с. 22], «Он тeртiншi Шэуелде сэрсенбi кYн, Барып кiрiп бiз турдык ендi екi тYн» [3, с. 23], «Кара тецз, Азов те^з, Ак тецiз бар, Ак те^здН ар жагы казган канал» [3, с. 24] деп баяндайды.

Кажылык сапар баяны бiрiнен кейЫ бiрi eрбiп отыратын шытырманды окигалардыц жиынтыгы сиякты кeрiнгенмен, акын жол сапар барысындагы бастан кешкен барлык

окигаларды кeркем сeзбен суреттеген:

«<Шайкалып кеме кеттi катты толкып,

Кисайып, болып кеттi олпык-солпык. Адамзат койдай шулап иман айтып, Бишара темам жандар кеттi коркып» [3, с. 25].

Сауд Арабиясыныц кажылык жолындагы каласы Жиддада кеме кайырлап: «Канша жан дYние салды калыц топтан, Турады кашар жер жок шара жоктан» [3, с. 23], «Ауру, аштык екеуi бiрдей келдЬ> [3, с. 23], «Жиырма Yш кYн дегенде кеме жYPдi, Элген eлiп, кемеге тiрi - мЫдЬ> [3, с. 24].

Адам баласыныц басына

ауыртпашылык тYсiп, киыншылыкка ушыраганда шын ниетiмен Алла-тагалага жалбарынып медет тiлеп, мiнажат еткен акынныц «МYнаджат хази эл-хажат» жыры казак поэзиясындагы Кудайга жалбарыну eлецiнiц ец озык Yлгiсi деп атауга болады.

«<Бисмиллаьи я Алла, Алла саган жылайын. ...Мын бiр атын курметi, Qзiннен куат сурайын. Жалгыздын жары бiр кудай,

Пеледен сакта, кудайым!».

***

«<Сапар жYрдiм, я Алла, Мухаммед достын хакы Yшiн, Медине^н iшiнде, Жаткан улык заты Yшiн. Арманым бар е^^ш, Руксатсыз Ата Yшiн. ...Курмет'не хабибiн, Кулынды Алла кор кылма! ... «<Теуекелту-гала Алла», Тапсырдым iсiм Аллага. СYйер достын хабибiн, Реузасына бармага. ...Я иллаьи жердем бер, Я иллаьи куат бер, Я иллаьи медет бер, Имамагзам курмет'1. СYйер достын Мухаммед. Мустафанын курметi. Елден бурын жаралган, ДYниеге таралган, Атамыз Адам курмет'!» [3, с. 33].

«Элемдеп кYллi ат-атаулардыц ец жаксысы - Алланыц асыл есiмдерi. Мусылман адам осы есiмдердi айтканда Алладан кeретiн жаксылык шарапат eте кeп. Кдоанныц агырап CYресiнiц 179-шы аятында «Ец жаксы атаулар Аллага тэн, оган сол аттарымен жалбарыныцдар делiнген.

Кeркем еамдердН кереметтерi кeп. «Олармен шын ыкыласпен дуга кылганныц дугасы кабыл болады эрi олардыц адамныц жаны мен тэыне тигiзетiн рухани hэм шипалык пайдалары мол» [4, с. 68] - делЫген.

Акын будан эрi «¥жымактан шыгып зарланган, Eрiн таппай сандалган, Хауананыц курметЬ, «Кенже болып туган ол, Ата жолын куган ол, Шеш нэби Алла курметЬ, «Хакты танып бiлген ол Ерш^рт рисалат ^аумымен кеме мiнген ол, Нук нэби Алла курметЬ, «^рщей жанын берген ол, Хак жолына ерген ол. Тамаша гып тозакты, Эдейi барып кeрген ол, ^ызыгын кeрiп ужымактыц, Шыкпаймын деп тeнген ол, Ыдырыш нэби курметЬ, «Тастан тYЙе шыгарган, CYтiмен елдi суарган, Салих нэби курметЬ, «Faлaмfa haд болган ол, Рисалатка конган ол, hyд пайгамбар курметЬ, «Жамандыкты кылма деп, Залалга мойын бурма деп, Халкына айткан акылды, Лут пайгамбар курметЬ, «Эмiрiмен Алланыц, Байтолланы жасаган. Хак жолына баласын, Кдобандыкка атаган, Жанын пида кылган Ысмайыл», «Эмiр естiп атадан, Сол мурсэлат курметк Хак эмiрiн жYргiзген, Рисалатын бтпзген, Ысхак-нэби курметi», «Баласы Yшiн жылаган, Шынымен тiлеп - сураган. Баласы да зарланып, Тiлегiн алган кудайдан. Тiлегi макул кауышкан: Якуб, Юсуп курметi», «Алламенен сырласкан, Зарын айтып муцдаскан, «Тэурат» берiп колына, Тэжiл нурын хак шашкан Муса нэби курметЬ, «ЮнYC нэби, ол - 1парун, Олардыц кылган муц-зарын. ^абыл кылган кудайым, Сол мурсэллар курметЬ, «Дэyiт нэби пайгамбар, Патшалык мэнсап алгандар, Патша болып CYлеймен, Faлaмfa Yкiм

жайгандар, Бiр Аллага жалынып, Бек жылаган hэм анлар, Сол мYрсэллaр курметi», «ЖYнiс, Жержис, 1лиясы -Алланыц досы баршасы. ЖYнiстi жутып бiр балык, Шыгарган аман патшасы. Жетi eлiп Жержис ^ртт, Мехнат кeрген каншасы Сол мYрсaллaр курметi», «ДYние кезген Ескен^р Алласыныц жэрдемi. Мыц жасаган ¥лыкпан Жазган соц eзiн су дэмЫ, Сол нэбилер курметi» [3, с. 33 - 34] деп, пайгамбарларды атап кетедк

«<Галамды Алла бар етiп, Достыц Yшiн жараттыц,

Жер жYзiне жiберiп, Эр мекенге тараттыц.

Тэуба ¡¡ылып достыца, ЖYзiмдi Алла ¡араттым.

Мацсутыма жеткiзiп, А;ырын H¡bmFbm ¡¡айырлы,

... Хабибыцажетшзгт, Зиярат сэлем етшзгт.

Курмет'1 Yшiн солардыц, Катерлерден втюзгт.

Энбия, эулие ¡¡¡урметi - KайFыны Алла кетк'1зг'1л!» [3, с. 34]

деп, мЫэжат етедк Юмде-юм шын пей^мен Алла Тагалага оныц улы есiмi аркылы дуга кылып, ттепн сураса, иншалла, кабыл етедк

Аллага шын ниетпен жалбарынса, адам баласыныц тiлегi кабыл болады деген байламга келген акын: «Жел согып, дария толкып шыкты кеме, Жасаган жэрдем берсе киын деме» деп парасатты ой тYЙедi.

«<Жвнелдiк, кеме шь^ып тYзу жYрiп, Онан соц тоцтамады; бiр кiдiрiп. Дариядан есен-аман вте шы^ып, Янбудыц шаьарына турды; кiрiп» [3, с. 35].

Акыт акын киссада сепз айга созылган кажылык сапарда басынан кешкен хикаяларды аса шркем тiлмен эсерлi де накты шынайылыкпен сипаттайды. Жырдыц «Мединеге келт салауат-сэлем

бердiм», «Мiнэжат» бeлiмдерiндегi окигалар аса улагатты терец ойга курылган.

«Кажыбаян» жырында сол кездН eмiр суретi мен кажыга барган ел агалары туралы, кажылык сапар хикаялары мен мехнаттары жайлы жырлап, Мекке, Медине, Шам, Бейрут, Измир, Одесса, Пенза, Омбы, Семей, Жайсан секiлдi калалар мен Сауд-Арабиясы, Сирия, ТYркия, Ресей елдерiнiц хал-ахуал жай-кYЙiнен де хабардар етедi.

Талым З.Сей^жанулы бул дастан жайлы: «...Акыт дастанында кeзi кeрiп, кeцiлге тYЙгендерiнiц бэрiн баяндап отырады. Кисса-дастан стилiмен жазылган шыгармада кажылык сапары кезЫде басынан eткен окигаларды жол жазба ретЫде нактылы суреттеген. Сондыктан шыгарманыц сапарнамалык сипаты басым. Акынныц нэзира дэстYрiнде жазган дастандарынан бул шыгармасы окшау турады. Эйткенi, «Кажыбаян» сюжет шындык негiзде eрбидi. Кажылардыц максаты - кYнэдан арылып, мусылмандык парыздарын eтеу. Шыгыстык кисса-дастандарга тэн киял-гажайыптык сарын жок. Туындыда дiнге деген тYзу ыкылас-ниет жаксы кeрiнiс тапкан жэне оны уагыз-насихат ете жазган».

Бул дастанныц басты ерекшелiгi -адам баласы басынан eткiзген киын сэттердi кeркемдiкпен кeмкере отырып шындыкка айналдырып, сeз куатымен сэулелендiрiп сезiмге, ойга, адамзаттыц болмысына, ец эуелi Жаратушы Иенiц кудiреттi тылсымына тацдандырып, терец ойлардыц туцгиыгына жетелейдi.

Акыт кажыныц эдеби мурасыныц кундылыгы - оныц рухани бастау кeздерiнiц кYPделiлiгiнде. Ец алдымен ол eзi eсiп-eнген казак журтыныц халыктык мурасын терец мецгерт, асылын бойына жинактай отырып, Шыгыстыц ой алыптарынан даналык iздеп, Арабтыц Ислам кундылыктарымен суарылган eркендi эдебиетiнен eзгеше eрнек тапкан, хаюм Абай поэзиясынан рухани нэр алган акын.

Хакiм Абайдыц «Алланыц eзi де рас, сeзi де рас» тагылымын жалгастырган адал шэкiрттерiнiц бiрi, эрбiр eлецiн «Бисмиллаh» деп Алла атынан бастайтын, балац шагынан-ак танымыныц негiзiн, тiнiн мусылман дЫЫН кэусар булагынан уйыта мейiрiн кандырган дiндар ойшыл.

Хакiм Абайды eзiне рухани устаз туткан акын «..Шрюн Абай, адамныц жуырманда есiне тYCпейтiн сeздердi тауып, соны eрнектеген екен...» деп тац калып, тамсанып оныц артыкшылыгын кабылдауды, тiптi Араб эдебиетЫен YЙренудi де Абайдыц шыгармалары аркылы игердi десек артык болмас.

Акыт пен Абайды ортактастыратын мэселе, ол ею акынныц да казактыц дэстYрлi жырлары, ауыз эдебиетi, жыраулык дэстYPДi молынан игерумен катар, сонау шыгыс акындарыныц булагынан сусындагандыгы. Шыгыстыц элемге эйг^ шайырлары Фердоуси, Хожа Хафиз, Низами, Науаи секiлдi жарык жулдыздарынан Абай да, Акыт та eз халкына керектi бeлшектерiн ала отырып, жацаша поэзияны калыптастырды.

Бiр-бiрiмен ой жYЙесi тец тYсетiн екi акын терец сезiм, идея, мазмун жагынан тYгелiмен шыгыс акындарыныц ыкпалына бертмесе де eлец курау шеберлiгi, TYP жацалыгы жeнiнде кeп нэрсе табады. Осы тургыдан, «Абай eзiне ец жакын устаз етiп классик акын Науаи шыгармаларынан Yлгi iздейдi. Дастан жазган Науаи емес, газалдар жазган Науаига елiктегiсi келедi. Сeйтiп шыгыстыц улы классигiне елiктей отырып, Абай eзiнiц «Элифби» eлецiн жазады. Науаида да сол араб алфавитмен тзтген газалдар бар. Бiрак, ол эр жолдыц басы емес, кайта аягындагы уйкасты сeздердiц ец соцгы дыбысын элифби ретiмен келтiредi» [5, 86].

Науаи мен Абай арасындагы уксастыкты (тYрлiк) сeз етiп отыруымыздыц себеб^ хакiм Абайдыц араб алфавитiн eлецге косуы.

Бул YPДiс А^ыт акында да кездеседi. Оган акынныц «Жиырма тогыз элт» деген елец дэлел бола алады. Акыт акын бул елецд жазу Yлгiсiн Абай Yлгi туткан Науаидан алды деп айтуга эбден болады.

Эйтсе де, акын Акыт кажы «Жиырма тогыз элтте» эуелгi элiптi Алланыц есiмiмен бастап, /Эуелi Элiп - Алланыц еам заты, Кiтапта гаян болар мыц 6îp аты [3, 15], ягни, елецнiц баскы жолдарын араб алфавитiмен тiзбектей келе, эр ею такта жолда есиет, акыл-накылга Yндейдi. Барлыгынан тYЙiндегенде, Имандылык жолынан таймай, мусылмандыктыц бес парызын етеуге шакырып, соцгы эрiп Я-ны сол Аллага кулшылык етуден тэмамдап, езЫше бiр ерекшелiкпен сейлетедi:

«Би-бисмилла Алланыц атыменен, 3iKip айт бар нудайдын затыменен. fbrnbiM онып таныман салып 3iKip, Тагайын парыз болдын затыменен» [3, с. 15].

эсерЫ акынныц елецдерЫ «Бисмиллаh деп бастайын» деп келетЫ тiлдiк колданысынан-ак ацгарылады. Бул тек тYрлiк тургысынан, ал мазмундык-идеялык кырлары ез алдына бiр Yлкен зерттеу жумыска аркау болатын мэселе екендiгiн айтып ету лэзiм.

Акынныц «^ажыбаян» дастаны:

«Бисмиллаь сэз бастайын ;алам

алып,

Сансыз хамид, эзiце жаббар халы;»

[3, с. 11].

«МYнаджат хази эл-хажат» - мЫэжаты:

«<Бисмиллаьи я Алла

Алла саган жылайын» [3, с. 31].

«Акыт Алтай газалы» туындысы:

«<Бисмиллаь кецес сэз басы,

Кызыл т'т'1м сайрашы» -

«<Ти - демек тлмен айтып ихрар нылман,

^удай деп тэспих гып тузу журмек. %ырыц парыз мусылманнын мойнында бар,

Парыз болды тексерiп муны бiлмек» [3, с. 16].

«Си-сэнэ етпек нудайдын б'рл'г'ше, Тэн жон, эм жаны жон т'1рл'1г'1не Субутия сипатын тугел œйтiп, Б'1рл'1г'1н бiр Алланын б^н мiне» [3, с. 16].

Касиетт ^уран-Кэр!мде: «Алла жалгыз. Алла мэцплк. Ол ешюмнен тумаган жэне ешюм одан туган жок» -деп хатка тYCкен.

«<Тiрiде бул сипатын ескермесен Магына жон гумыр жасап журу'нде» [3,15].

Акыт кажыныц шыгармашылыгына араб эдебиетЫН жасаган мол ыкпал-

деп басталады.

«Акыт шыгармалары» ютабыныц I том 186 - бетЫде: «Бисмиллаh рахман рахим, ей, момын карындастар, казак ултыныц керей елЫен шыккан мен элсiз бакыр пенде-кажы жэне казы Акыт Yлiмжiулы момындарыныц кезiн ашуды, оларды опык жеуден сактандыруды негiз етiп, софылык эдебиеттен ернек алып, осы гаклиялык, накылдык Yндеулер кiтабын жаздым» [6, 31] дейдк

Акыт кажы дiни жырларды, насихаттык толгауларды тацгаларлык талантпен, соны стильмен, кызык та купия окигалармен айшыктап, эрлеген, журтына тэлiм-тэрбиелiк мэш терец ойларды мирас етin калдырган акын.

Акыт Yлiмжiулы казак эдебиет тарихында алгашкылардыц бiрi болып ютап шыгарган акын, туцгыш кiтабы шагатай тiлiнде жазылган «Жиhаншаh» дастаны Татарстанныц Казан шаhарында 1891 жылы жарык кередi. «Осы тургыдан алып караганда Акыт казак жазба

эдебиетЫН негiзiн салушылардыц бiрi, Шыгыс ТYркiстанда, Абак Керейде бiрiншiсi жэне бiрегейi. Элец-жырмен дЫ таратканы, мешiт-медресеге бас болып, кажыга барып, Куранды тэржiмалаfаны Yшiн ол - гулама дiнбасы».

Акынныц 1891-1914 жылдар аралыгында, ягни, кeзi тiрiсiнде онга тарта кiтабы басылып шыгады.

Казан каласынан «Кисса и СэйфYлмэлiк» 1895 жылы араб тiлiнде, «ТэржYма Ахитибин» 1897 жылы шагатай ттЫде, «Кисса и Fабдулмэлiк» 1902 жылы, «Ахуаль хиямет» 1908 жылы, «Кисса и МЫахт» 1909 жылы, <^ибрат жыры» 1909 жылы, «Эбият Fахилия» (1909), «Керей Ешаны Мухаммед Момин» 1909 жылы, Кусайынныц мурагерлерi баспасынан еларалык саудагер Ногай Fабдул-Хамиттыц жеткiзуiмен жарык кeрiп отырган. Соншама киыр шетте жатканына сол кездегi мYмкiндiк-

болмыстыц киыншылыгына карамастан сонау Казан шаhарында 7-8 кiтабын шыгартты. Бул Акыттыц суцгыла кeрегендiгiнiц жэне тынымсыз ецбегiнiц нэтижесi едi. Эзi Казанга бармаса да, шыгармаларын Алтай, Кобдага келген ногай, казак саудагерлерiнен жалгастырып жiберiп турган.

Акыттыц аскан б^мдарлыгы, заманынан ойы озык кeреген данасы болгандыгы Алтай eцiрiндегi парасатты адамдарды бастап кажыга баруынан да ацгарылады.

Кeпшiлiкке шам-шырак боларлыктай адамзаттыц арда касиет мен тектi мiнез-кулкын бойына жинаган Акыт кажы халкын «карлыгаштыц канатымен су сепкендей» бiлiм нэрiмен сусындаткан рухани устаз, Ислам кундылыктарын насихаттаушы дiни агартушы, гулама ойшыл.

Эдебиет:

1. Акыт кажы Yлiмжiулы. Жиhаншаh. Жыр,толгау, кисса, дастандар. - Элгий, 1994. -150 б.

1. Эуезов М. Эдебиет тарихы. Зерттеулер / М. Эуезов. - Алматы, 1991. - 226 бет.

2. Акыт кажы Yлiмжiулы. Кажыбаян. - Элгий, 1991. - 123 б.

3. Алланыц шркем есiмi / кураст. М. Кадыров. - Алматы, 2008. - 88 б.

4. Эуезов М. Абай Кунанбаев / М. Эуезов. - Алматы: Санат, 1995. - 397 б.

5. Акыт хажы. Fахилия / кураст. Ш. Рахметулы. - Элгий, 1992. - 256 б.