CC BY
25
Vestnik KazNMU №4-2018
УДК 433
C.A. Жолдыбаева, Н.К. Дюсенова, С.М. Илгидаева
С.Ж. Асфендияров атындагы К,азац ¥лттыц медицина уныверситет1
AFАРТУШЫЛЫЩ ФИЛОCОФИЯCЫНДAFЫ КАЗАК; ХАЛКЫНЫН ОЙ-САНАСЫНЫН
ЖАН^ЫРУЫНЫН, 6ЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1
Аталган мацалада цазац халцыныц агартушылыц философиясындагы ой-санасыныц жацгыруынъщ e3eKmi мэселелерi свз етмген.
XIXгасырдыц eкiншi жартысынан бастап Цазацстанга капиталиста цатынастардыц ене бастауы, орыс мэдениеmiмен жэне батыс мэдениеmiмен танысуы рухани eмiрге де сыктс алып келдь Осы кезден бастап цазац агартушылыгы цалыптаса бастады. Шоцан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Цунанбайулы алгашцы цазац агартушылары edi. Ягни мацалада цазац агартушыларыныц цазац халцыныц сана-сезiмiн ояту, рухани мэдениетт арттыру, внер, бшм, гылымга тарту жолындагы цызмеmmерi жвннде айтылган.
Tyürndi свздер: философия, агартушылыц, вркениет, рухани, жацгыру, дуниетаным, патриотизм, экспедиция, менталитет, этика, эстетика, мэдениет, капиталиста, зиялылар
Х1Х гасырдыц eкiншi жартысында Каза;станда капиталистж ;атынастардыц орын ала бастауы мен орыс мэдениет жэне сол ар;ылы батыс еркение^мен танысу жаца ;огамга Yндeгeн ;аза; агартушыларыныц тобын тугызды. Шо;ан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Кунанбайулы алгаш;ы ;аза; агартушылары едь Бул Yш тулганыц шыгармашылы;тары мен агартушылык; философиялары жeткiлiктi зepттeлiндi. Бipa; Кецес Одагы тусында олардыц кез;арастарындагы дш мэceлeciнe жeткiлiктi кeцiл аудармады, Абай мен Ыбырай дYниeтaнымдapындaFы агартушылы; пен дши мэceлeciнe тepic бага берыш жо;;а шыгарылды, жагымсыз тYPдe керсетыдь Ш.Уэлиханов eцбeктepiндeгi ислам дiнiнe байланысты айтылган ойларды ез ма;саттарына пайдаланып, ойшыл агартушыдан атеист шыгаруга тырысты. Эр eлдiц
агартушылыгыныц езiндiк epeкшeлiктepi барлыгы ceкiлдi, ;азак; агартушылыгы да сол кездеп ;азак; ;огамыныц элеуметтж-тарихи шарттары мен мэдени рухани ортасына байланысты ;алыптасты. ^огам санасын езгертумен оган бетбурыс жасауга талпынган. Казак; агартушыларыныц улттыц мэдeниeтiмeн, рухани сураныстарымен санаспауы мYмкiн емес. Ыбырай мен Абай дYниeтaнымдapындaFы ислам факторы туралы оц бaFыттa ецбектер eлiмiз тэуелаздж aлFaлы бepi жары; кере бастады. Каза; aFapтyшылыFы Шо;ан, Ыбырай, Абаймен шектелш келсе, бул тiзiмдi бас;а да арда;ты улдарымызбен толы;тыра бастады;. Буныц e3i ;аза; aFapтyшылыFыныц толы; жэне жан-жа;ты aшылмaFaнын, оныц epeкшeлiк сипаттарымен, сол тарихи реалды; жaFдaйлapындaFы даму жолдарына кецiл белмeгeнiмiздi кеpceтeдi.
<^з Х1Х Facыp мен ХХ Facыp бacындaFы Каза; AFapтyшылыFын сез еткенде, мына мэлeлeлepдiц естен шыгеармауымыз керек:
бipiншi, iштe боданды;;а мойынсунбаушылы; кYшi бyыpкaнFaнмeн, улт зиялылары eлiнiц болаша; дамуын Ресей шындыгеымен байланыста eлecтeттi; eкiншi, рухани мэселеде империяныц мусылман милэттepiнeн шы;;ан ;айраткерлер сол шындык;к;a сэйкес «орыс мусылмандыгеы» идеясын кетepдi, Yшiншi, aFapтyшылык;тыц ^ретамыры болып eceптeлeтiн эдебиет пен мэдениетте приоритет орыс руханияты ар;ылы Батыс;а ауды, алайда Шы^ысты; тамыр умытылмады» [1]. Каза; аFартyшылыFыныц нeгiзiн салушы Шо;ан ШыцFысулы Уэлиханов (1835-1866)
демократиялы; ултты; мэдeниeтiмiздiц кернeктi екiлi. Энциклопедист^алым, шыFыстанyшы, саяхатшы, публицист жэне KOFамдык ;айраткер Шо;ан Yэлиханов ез бойында шын мэнiндe еуропалы; бiлiмдiлiк пен Шыгеыс халы;тарыныц мэдeниeтi жайлы терец тYсiнiктi Yйлeстiрдi жэне ;ыс;а Fумырында мол да жан-жа;ты шыFармашылык; мура ;алдырды. Ш.Уэлихановтыц азамат, Fалым жэне ойшыл ретшде ;алыптасуына орыстыц озы; мэдeниeтi мен Fылым ;айраткерлершщ мацызды рел атк;арFанын атап етyiмiз ;ажет. Шо;ан В.Г. Бeлинскийдiц, Н.Г. Чернышевскийдщ, А.И. Гeрцeннiц, Н.А. Добролюбовтыц ецбектерш о^п^йренд^ олардыц кeйбiр кез;арастары мен идеяларын ;уаттады [2]. Ш.Уэлиханов шыFармашылыFын 1) ;алыптасу кeзeцi (ПeтeрборFа барFанFа дeйiнгi уа;ыт, яFни 1855-1859 жылдар аралыFы) жэне 2) кемелдену кезец (1859-1865) деп eкiгe белуге болады. Петербордан басталатын да мазмунды
соцFы кeзeцi Шо;анныц тyFан жерге ;айтып оралFаннан, емiрiнiц соцына дешнп жылдарды ;амтиды. Омбыда кадет корпусын бiтiргeн Шо;ан 30 жылды; аз емiрiнiц iшiндe этпография, Каза;стан жэне Орталы; Азия тарихы мен мэдениет саласында кептеген ецбектер к;алдырFан Fалым, аFартyшы,
мэдениеттанушы. ШТэлиханов тiкeлeй философиялык мэселелер жeнiндe ецбектер жазбаган, алайда кептеген шыгармаларынан философиялык пiкiрлeр мен тужырымдарды байкауга болады. Ол «Казактардагы шамандыктыц калдыгы», «Сахарадагы мусылмандык женшде», «Тэщр» (Кудай) деген ецбектершде философияныц басты
мэсeлeлeрiнe катысты пiкiрлeр айтады. Ец алдымен Ш.Уэлихановтыц табигат пен адамныц Yйлeсiмдi езара катынаста болатындыгына шек кeлтiрмeйтiндiгiн айту керек. Казак жeрiндeгi шамандыктыц орын алу сeбeбiн тYсiндiргeндe «сырткы дYниe - ^н, ай, жулдыздар жэне жер -алгашкы кудiрeт болып табылады» деп керсeтeдi. Сонымен бiргe шамандыктыц шыгу тeгiн мукият зерттеулершен жэне баска да ецбектершен Шоканныц сeбeптiлiк
зацдылыгын куптайтындыгы, сeбeпсiз кубылыс болмайтындыгына кэмiл сeнeтiндiгi байкалады. Мысалы, «Тэщр» (Кудай) ма;аласында ;аза;тардыц малды касиет тутатын ырымдарыныц сeбeбiн халыктыц кYн керiсi малга байланысты екендтмен тYсiндiрeдi [3]. Казак агартушысы казак; халкыныц тел мэдeниeтiн коргауга бел шешш кiрiстi жэне дэстYP мен жацаныц Yйлeсiмдi косылуы нэтижeсiндe мэдениеттщ интернационалдануы туралы терец прогрeсшiл идеялар айтты. Ш.Уэлиханов, шын мэнiндe, этникалык туйыктыктан шыгуга жэне элeмдiк мэдениетке косылуга багдарланган жаца казак мэдениетшщ бастамашысы болды. Ол ез халкын тiптi де орыстандыргысы келген жок, ез Отаны, Казак даласыныц, мэдени ерлeyi - кене улттык дэстYрлeрдiц жалпыеуропалык мэдениет элeмeнттeрiмeн Yндeсe косылуы, элемдж еркeниeттi eлдeрдeгi жагымды нэтижeлeрдi сiцiрyi деп тYсiндi. Оныц айтуынша, барлык жацалыктар дэстYPДi ескере отырып, eнгiзiлyi керек. Жаца емiршeц мазмун ала отырып, мэдениет езшщ улттык тел тумалылыгын сактауы керек. Ыбырай (Ибрагим) Алтынсарин 1841 жылы 20 казан казiргi Костанай облысы, Затобол
ауданында туылды. Ыбырайдын терт жасында экeсi Алтынсары ДYниeдeн еткенджтен, атасы Балгожа бидiц колында еседь Балгожа би Ыбырайды езiнiц орнына ел билеу iсiнe даярлау максатында 1850 жылы Орынборда жацадан ашылган жeтi жылдык орыс-казак мeктeбiнe окуга бeрдi. Ыбырай 1857 жылы осы мектепт Yздiк багамен окып бтрдь 1857-1859 жылдары ол езiнiц атасы Балгожаныц карамагында iс жYргiзyшi болып кызмет аткарады. 1859 жылы Балгожа би езiнiц досы генерал-лейтенант, профессор Василий Васильевич Григорьевтщ кемeгiмeн Ыбырайды Орынбор облыстык шекара баскармасына тымаштыкка орналастырады. Осы кезде
Ыбырай В.В. Григорьевтщ Yйiндe жиi болып, оныц аса бай ютапханасын пайдаланып, орыс, батыс классик жазушыларыныц, агартушы-педагогтарыныц eцбeктeрiмeн eркiн танысуга мYмкiндiк алады.
Осы жылдары Ыбырай В. В. Григорьевтщ Yйiндe Казан yнивeрситeтiнiц профессоры Н.И. Ильминскиймен танысып, онымен кадiрлeс достык катынаста болады. Осылайша ез безмен окып, бiлiмiн молайтудыц нэтижесшде Ыбырай тiлмаш болудан герi, халыкка пайдалы кызметке карай ойысуды ниет етедь 1860 жылы Орынбор елкесшщ баскару комиссиясыныц уйгаруымен Батыс Казакстан елкeсiнeн казак балалары Yшiн терт бастауыш мектеп (Троицк, Торгай, Ыргыз, Казалы калаларында) ашылады
[4].
Ыбырай езшщ агартушылык, улы пeдагогтiк iсiн Yш тYрлi багытта жYргiздi. Бiрiншiдeн, Батыс Казакстан - Торгай елкесшде эр салалы мектептер ашып жастарга бiлiм берумен коса, оларды ецбекке, кэсшкерлжке баулуды кездeдi. Eкiншiдeн, езi ашкан мектептерге муFалiм мамандарын даярлап, оларды эдккерлж шeбeрлiккe Yйрeттi, Yшiншiдeн, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой сиякты орыстыц улы пeдагогтeрiнiц гyманистiк идеяларын туцгыш казак мeктeптeрiнe таратты. Ыбырайдыц философиялык ДYниeтанымыныц калыптасуына туган ел, халык ауыз эдeбиeтi, прогрeссивтi орыс эдебиет мен Еуропа ойшылдарыныц eцбeктeрi ез эсeрiн тигiздi. Ш. Уэлиханов сeкiлдi Алтынсарин да ез халкыныц артта калушылыгын жоюдыц бiрдeн-бiр жолы агартушылыкта деп сeндi жэне Казакстандагы халык агарту iсiнiц уйымдастырылуы мен дамуына белсене араласты. Ы.Алтынсарин арнайы философиялык такырыпта ецбек жазбаган, дегенмен агарту жэне когам мэсeлeлeрiн талдауга арналган шыгармаларында ДYниeгe кезкарастык шюрлер калыптастырган. Ыбырайдыц кептеген елeцдeрi мен эцпмелершен оныц коршаган ДYниeнiц сан алуандылыгына назар аударылган. «Жаз», «бзен» сиякты елeцдeрiндe табигатты езiншe тамашалау гана емес, сонымен бiргe оныц адам Yшiн мацызды eкeндiгi сезыедь Бул - улы агартушыныц ДYниe туралы кезкарасыныц бiр жагы. Екшш^ Ыбырай ДYниeнi жаратушы Кудай деп быедь Бул ойды ол кептеген шыгармаларында кайталап отырады.
Абай Кунанбайулы (1845-1904) - казактыц улы акыны, казак жазба эдебиетшщ нeгiзiн салушы, улы гуманист, ойшыл, философ, когам кaйpaткepi эpi сазгер. Абай баска философтар ceкiлдi эдeйiлeп философиялык трактаттар жазбаганымен, оныц елeцдepi мен кара cездepi философиялык саликалы ойларга, терец магыналы толгауларга толы. Ол философиялык
ЮенЫИг КохММЖ №4-2018
ойдыц зацгар бшгше арнайы окудан емес, емip мен болмысты току аркылы жеткен табигаттыц езi тудырган гулама.
Абай мурасыныц улагатты зepттeyшici, академик Зэки Ахметов: «Абай ез шыгармашылыгында сол дэyipдeгi элeyмeттiк емipгe, когамдык катынастарга терец, жан-жакты талдау жасайды. Заманныц бeтi, ел жайы, халык тагдыры туралы ой толгап, эpтYpлi топтардыц ic-эpeкeтiн, мiнeз-кулкын сипаттап бередь Осындай елецдер де ойшылдыц сарын да, кeцipeк алып караганда терец философиялык мэн-магына бар деп санау орынды» [5].
Абайдыц ерекше кacиeттepi ХХ гасырдыц басында гумыр кешкен казак зиялылары оны ездepiнe устаз санауына нeгiз болды. Олардыц кеceмi Элихан Бекейханов 1905 жэне 1907 жылдары «Семипалатинский листок» гaзeтiндe жазып, Абай тулгасына халыктыц ерекше назарын аудара бастайды. 1913 жылы «Казак» газетшщ бipнeшe немipiндe Ахмет Байтурсынов «Казактыц бас акыны - Абай (шын ата Ибpahим) Кунанбаев. Одан аскан бурынгы-соцды казак баласында бiз быетш акын болган жок-- Cезi аз, магынасы кеп, терец. Абай cезi заманындагы акындардыц cезiнeн окшау, олардыц сезшен Yздiк артык. Заман бурынгыдай болса, Абай алаштыц атакты билершщ бipi болуы шYбэciз. Бiлiммeн би болып, журт билeйтiн заман етш, таспен би болатын заманга карсы туган. Бiлiмi кептер журт билемей, малы кептер журт билейтш заманга карсы туган. Абайдыц казак баласы тeгic танып тeгic бiлy керек» [6]. ДYниe колын жайып eндi кYтпec» [7], - деп жазган Магжанныц «Жазгытуры», «Жазгы тац», «^з», «Жулдыздарга», «Кыскы жолда», «Жазгы жолда», «КYздi кYнi», «Жыл мeзгiлдepi» атты елeцдepi устазындагыдай табигат, заман, адам туралы ойшылдык сарындарга толы. Егер де казак халкыныц Фарабиден, Майкы би, Кокыттардан бастау алып, дэcтYpлi мэдениет жэне кэciби ойшылдык арналарымен дами кeлiп, Абай, Шэкэpiм, ХХ гасыр басындагы казак рухани элитасыныц ДYниeтaнымдapындa тогысатын философиялык ой-пiкipлepiнiц ерекшелжтерше токталсак, профессор Т. Faбитовтыц сараптамасына ерекше назар аударуымыз кажет. Ол казак философиясыныц эpтYpлi галымдар колдайтын тогыз epeкшeлiгiн атап кеpceтeдi [8].
«Абайдыц шыгармашылыгында философиялык, этикалык, эстетикалык, танымдык жэне эзы-сыкак, кецес беру тYpiндe жазылган «кара сездер» мацызды орын алады. Онда ойшылдыц мэш мен максаты, адам тipшiлiгiнiц нeгiзi туралы тYciнiктepi шеттей кабыскан. Мундай философия адамдардыц рухани толысуын, адамдык касиеттер жYЙeciн, элeyмeттiк этика
мен когамды кеpкeйтyдiц жолдарын кеpceтпeкшi болды. Таза философиялык терминдерге бой урмай эр алуан элеуметтж топтагы жeтiлyдi тYciнiктi тYPДe угындырып, когамдык сананыц дepтiн айкындайды да, бeйнeлi тYPДe жeткiзeдi. Оныц cездepi казактыц жYpeгiнe етiмдi, ейткeнi ол улттык психологияныц нeгiзiнe, барлыгын да тарихи жадында сактап калган халыктыц ойына багытталган. Абай ойы казак арасында зор мэнге ие болып, ^нделжт емipдe колданылатын макал-мэтел дэpeжeciнe кетерыдЬ [9].
Бipiншi сез, мазмуны бойынша, езге сездерге кipicпe peтiндe жазылган. Абай жазуга калай кipicкeнi туралы сейлейдь Абай ойына келген нэрселерш epкiн айту Yшiн арнайы форма ойлап тапкан. Ол - сез жанры. Акынныц кара cездepi нагыз epкiн ойдыц жанры. Онда ешкандай бip дэcтYpгe, тэciлгe багынушылык жок. Ой -epкiн айтылган, мазмуны езше лайыкты форма тапкан. Абай ашкан «сез» екiнiшкe орай казак мэдениетшде еpic алмады. Абай ез заманыныц адамыныц аткарган нeгiзгi кapeкeттepiнe: ел багу, мал багу, гылым багу, дш багу жэне бала багуга талдау жасай кeлiп, ол icтepдi езiнiц нeлiктeн колга алып, аткармаганын накты дэлелдермен кеpceтeдi. Бул акынныц емipдeн тYЦiлyi емес, адамныц мшезше, емipiнe кeцicтiк бола алмай тар капаска айналган когамдык болмыска наразылыгы. Осыдан барып: «Акыры ойладым: осы ойыма келген нэpceлepдi кагазга жаза берешн, ак кагаз бен кара сияны ермек кылайын, кiмдe гам iшiнeн сез тапса, жазып алсын, иэ окысын, керек жок десе, ез cезiм езiмдiкi дeдiм де, акыры осыган байладым, eндi мунан баска eшбip жумысым жок»,[10] - деген токтамга кeлeдi.
Абай казактардыц кeшeгici мен бYгiнiн, болашагын, олардыц мшез-кулкын, салт-дэcтYpлepi мен рухани мэдениетш, окy-бiлiмiн, жастарга aдaмгepшiлiк тэрбие беру жолдарын тынымсыз ойлаумен етл. Бip сезбен айтканда, бYгiнгi уакыттыц тYciнiктepiмeн зерделеп айтканда, хaкiмнiц ой барысы казактыц мeнтaлитeтi кандай, оган тэн кeмшiлiктepдi калай жоюга болады, не icтey керек. Ол Yшiн, эcipece емipiнiц соцында ДYниeгe келген «кара сездершдеп» ой жeлici осы мэселелер мацында тYЙiндeлeдi. Тэрбие, адамгершыж, толык адам туралы ойлары барлык cездepiндe жан-жакты сарапталады.
FaлaмFa бeлгiлi данышпандар байкаган деген сездерге назар аударган жен. Кeйбip зepттeyшiлep айтатындай бул тек казак ултына тэн жугымсыз касиеттер емес, кез келген адамныц моральдык тозу эдici. Булар баска улттарга да тэн. Бipaк Абай ез отандастарыныц жайын, болашагын ойлаган соц, бул cездepдi соларга арнагандай болып отыр.
Бес кашатын касиетт керсе^амен, кепке созбай, осы жерде бес асыл касиетке де токталады. Олар тек ;ана адамныц адамшылыгыныц бeлгici емес, жацагы айтылган кемшыжтерден арылу Yшiн де кажет. Адам бес нэрсеге - талап, ецбек, терец ой, канагат, рахымга умтылганы жен. Сонда гана эpбip жеке тулга мурат-ма;сатына жете алады, сонда гана халы;тыц болашак;тан Yмiтi бар. Ойшыл-устаз талап, ецбек, терец ойды к;айда жумсау кажетлпн де айшык;тап кеpceтeдi. Ец бастысы енер, гылым, бiлiмгe ынталы болып бар ^шД к;айратты, жiгepдi, колдагы дYниeнi соган жумсау кажет дeйдi. Ал кеп ;аза;тыц ойы неде? «Муныц бэpi терт аякты малды кебейтемшнен бас;а ойы жо;тыгынан. бзге: епн, сауда, енер, гылым - солар ceкiлдi нэрселерге салынса, булай болмас едь Эpбip мал iздeгeн малым кеп болса, езiмдiкi де, балаларым да малды болса екен дейдь Ол мал кебейсе, малшыларга ба;тырма;, ездepi етке, кымызга тойып, сулуды жайлап, жYЙpiктi байлап отырмак;... Эр ;аза;тыц ойы осы», - [11] дeйдi Абай.
Шо;ан мен Абай бурынгы кeзeцдeгi халыкты баск;арган, билж жYpгiзгeн ел басы, топ басылар бэpi де ез бауыры, бэpi ез малы болган соц, елдщ ;амын жeйтiн деген уэж кел^редь Eндiгiдe сол кезде ел бас;аратын хан, а;ыл айтушы би, жырауларыныц когамдагы кызмет жойылады. Олардыц орнын дiнi, тiлi, тYciнiгi жат орыс шенеушп басты, ;аза;;а калганы болысты;, оныц езiн Yш жылга гана сайлайды. Бipiншi жылы «ceнi 6î3 сайлады;--» - деп булданганымен етед^ eкiншi жылы кандидатпен ацдысумен, ал соцгы жылы сайлау жа;ындап, тагы болыс болсам деген тipшiлiкпeн етедь Абай орыс патшасыныц осы бip «кeciмдi билт» туралы ашына шюр айтты. Жагдай осындай болганда, болысты;;а орысша бiлiмi бар адамды уезный начальникпен бipгe военный губернатордыц езi тагайындаганы жен дeйдi. Ceбeбi, итке тастаган cYЙeктeй «болыстыц» езi тозып отырган халыктыц арасындагы ipiткi.
Казак халкыныц сайлау кeзeцiндe ру-руга, партияларга, жiктepгe белiнiп кeтeтiн ауруын Абай дэcтYpiмeн Ахмет Байтурсынов та аямай сынга алды.
«Сайлау кеп Yшiн берген нэрсе, кеп пайдасын кездеп сайланса, ягни «мунау халыкка тынышты, пайдалы, зарарсыз адам, анау-бузы; зарарлы, зорлыкшыл, киянатшы» адам деп, тексерш, тацдап сайласа, сайлау дурыс ез магынасында болганы. Халыктыц пайдасы, зарары каралмай, «мынау туганым-туысканым я куда-курмаласым» деп, яки «мынау анадан пэлендей сомын арты; бepiп тур той» деп сайланса, ол сайлау емес, кур талас, я сауда» [12]. Елбасы Нурсултан Назарбаевтыц «Абай кeлeшeгiмiздeн де бYгiнгiмiз Yшiн кажет» деген
пiкipi осы жерде epiкciз тагы да ойга оралады. Eгeмeндiк алгалы бepгi уакытта кукыктык, халыктыц болашагын ойлайтын мемлекет куру жолында, сайлаушылар мYДдeciн ез мYДдeciнeн жогары коятын жаца типтeгi халык калаулыларын-депутаттар сайлау жолында, есю кeceлдepдiц бэpiн еске салган каншама наукан еттi. Аты да, заты да, бiлiмi де сай келмейтш кiciлepдiц тек ;ана Абай, Элихан, Ахмет айт;ан ауылдас, рулас, елдес, туыстас деген желеулермен, eлдi жиып ас бepiп, а;ша таратып, сатып алып, каншама кенеттен байыган пысыктар мэжiлicтeн шыгып жатты. Кeйбip баска улт депутаттарыныц мемлекеттщ, тiлдiц мэpтeбeciнe байланысты жасаган
арандатушылык cездepi, кимыл-эpeкeттepi ондай бiлiмciз жандар тарапынан ешкандай тойтарыссыз етiп жатты. Кеп жагдайда Елбасыныц саяси ертне нeгiздeлгeн, салмакты да елшeyлi шeшiмдepiнiц аркасында гана мэселелер дурыс шешыш отырды. Ол нэрселер eндi гана тYciнiктi болып отыр [13]. Ахметтер аскан кеpeгeндiкпeн мундай кимылдар туралы еткен гасырдыц басында айткан болатын. Казактыц дYниeдe болган-болмаганымен жумысы жок депутаттар, казак мYДдeci Yшiн бастарын ауыртпак емес, сондыктан баска ел азаматтарынан калыспау Yшiн, есесш жiбepмey Yшiн, казак мэдeниeтiн, бЫмш, ултжандылыгын кетepyi тиic. Эрине, казак халкыныц элеуметтж орта, табигат ерекшелжтершен туындаган кептеген жаксы кacиeттepi жаца дэyipдe сураусыз калуы, артта калгандык болып eceптeлyi мYмкiн. Ендеше, заманга сай болу Yшiн улт олардан ажырауы кажет.
«Аккецыдыж, анайылык ацкаулык табигаттан да болады, ягни мэдениет жоFapы-темeндiгiнeн де болады. Кебшесе мэдeниeтi темен журт аккецы, анайы, ацкау кeлeдi. Сондыктан да мэдeниeтi жоFapы журтпен араласкан жерде алдауына, арбауына тYciп жем болады. Казак жершдеп халык, кебшесе казак пен орыс. Казак мэдениет орыстан кем болFaн соц жем болатыны cезciз. Ол жем болудан мэдениет жeтiлгeншe кутылмайды. Казак жем болудан тYбiндe декрет куатымен кутылмайды, мэдениет куатымен кутылады» [14]. Байтурсынов бул макаласын шын азаттык мэдениетте ал мэдениетт кYшeйтyдiц басты тетт оку мен эдебиетте, тэрбиеде, - деп аяктайды.
Хаюм Абай caлFaн халыктыц санасын, жYpeк ceзiмдepiн оятып, баска елдермен терезес тец жaFдaЙFa жетюзу cокпaFынa, оныц ХХ Facыp бacындaFы рухани шэкipттepi де тYcтi. Эаресе оку, бiлiм-Fылым, тiл, мэдeниeттi кетеру ултты сактаумен тец деген уЙFapымFa сэйкес кызмет-кимыл жacaFaн Ахмет Байтурсыновтыц осы жолда жеткен нэтижeлepi айтарлыктай. 1913
Vestnik KazNMU №4-2018
жылы «Казак» газетшщ туцгыш санында газет редакторы Байтурсынов былай деп жазган: «...eзiмiздiн eлiмiздi сактау Yшiн, 6i3re мэдениетке, окуга умтылу керек. Ол Yшiн ец алдымен эдебиет тыш еркендету керек. ез алдына ел болуга, езшщ тiлi, эдебиет бар ел гана жарай алатындыгын бiз умытпауга тиicпiз. Бул мэселеде бiздiц хaлiмiз оцды емес». Тыше ие бола алмаган халык, ултымен де, улттык намыспен де коштасады. Ахметтщ кepeгeндiгiн соцгы он-он бес жылда кез алдымызда eтiп жаткан тiл Yшiн кYpec кepceтiп жатыр. Тiл болашагы деген мэселе улт намысына кeлiп тipeлiп тур. Ал улт намысын бетке устап, улт Yшiн жанын киюга даяр Абай шэкipттepi -Элихан, Ахмет, Сэкен, Мipжaкып, Магжан, Мустафа, Турар сынды азаматтар кaзip сиректщ cиpeгi. Бipey ез казагын eзi жамандап, ал eндi бipeyлep эcipeлeп мактап саяси упай жинап ^н кешуге тырысып багады.
«...Журт жумысы, улт намысы деген сез казактыц кебiнe тYciнiкciз нэрсе. Отбасына кeлepлiк бэле болмаса, журт басына кeлepлiк бэлeнi ойлап уайымдамайды. Куанышы, кайгысы отбасынан аспайды. ¥лт намысы дeгeндi казактыц кебi eкi ауылдыц, eкi таптыц я ею рудыц намысы деп угады» [15]. Баска улттан кeмшiлiк керсе, намыстанбайды, кeктeмeйдi, бip-бipiнeн кeмшiлiк керсе кепн жiбepмeйдi. Осылайша ез ултыныц мeнтaлитeтiнiн жагымсыз жактарын аяусыз эшкерлеп, капаланып кайгыру, басканыц артыгын талдап керсету адам табигатын жендеп жаксарту Абайдан келген басты тэлiм. Адам дeгeнiмiз кiм, казак дeгeнiмiз гам, оныц тынысы мен талабы, болмысы мен болашагы сиякты мэceлepдiн шeшiмiн eндiгi жолда ХХ гасыр басындагы алаш зиялылары iздeyгe кipicтi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Нургали Р. Казак эдебиетшщ алтын гасыры. Зерттеу. - Астана: ^лтепн баспасы, 2002. - 528 б.
2 Валиханов Ч. Избранное произведение. - Алма-Ата, 1958. - 643 с.
3 Эбдыдин Ж.М. Тагылым жэне тагзым . - Алматы: Комплекс, 2003. - 176 б.
4 Койгелдиев М. ¥лттык саяси элита кызмет мен тагдыры (XVIII-XX f.f.) -Зерттеулар. - Алматы: Жалын, 2004. - 46 с.
5 Ахметов З. Абайдыц акындык элeмi. - Алматы: Ана тш, 1995. - 275 б.
6 Байтурсынов А. Казактыц басакыны. Шыгармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - Б. 298-304.
7 Жумабаев М. Шыгармалары. -Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б.
8 Fабитов Т.Х. Казак философиясыныц eрeкшeлiктeрi // Эл-Фараби философиялык-саясаттанулык жэне рухани танымдык журналы. - 2005. - №1. - Б. 75-82.
9 Нысанбаев Э. Юркпе / / Абайдыц дYниeтанымы мен философиясы. - Алматы: Fbrnbrn, 1995. - Б. 3-6.
10 Абай Кунанбаев. Шыгармалар. Ею томдык. -Алматы: Жазушы, 1968. - 251 б.
11 езбекулы С. Абай жэне адам кукы. - Алматы: Жет Жаргы, 1995. - 131 б.
12 Байтурсынов А. Акжол. - Алматы: 1991. - 316 б.
13 Назарбаев Н.Э. Абай туралысез // ЕгеменКазакстан, 1995. -10 тамыз
14 Yзeнбаeв В.К. ¥лттыц улы устазы. Байтурсынов А. Калам кайраткерлершщ жайынан. - Алматы: ОТК, 2001. - 316 б.
15 Алтай Ж., Касабек А. Философия жэне мэдениеттану. - Алматы: Жет Жаргы, 1998. - 176 б.
СЛ. Жолдыбаева, Н.К. Дюсенова, С.М. Илгидаева
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИМОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ В ФИЛОСОФИИ ПРОСВЕЩЕНИЯ КАЗАХСКОГО НАРОДА
Резюме: Статья посвящена проблемам становления просветительской философии казахского народа. Во второй половине Х1Х века с началом зарождения капиталистических отношений, а также знакомства с русской и западной культурами, духовное развитие на территории Казахстана испытало серьезные изменения. Этот период стал началом зарождения казахского просветительства. Первыми казахскими просветителями были Шокан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Кунанбаев. Развитие духовной культуры, национального самосознания, искусства и науки стало основной задачей казахской интеллигенции.
Ключевые слова: казахское просветительство, национальное самосознание, казахская интеллигенция.
BecmHUK Ka^MMy №4-2018
S.A. Zholdybayeva, N.K. Duisenova, S.M. Ilgidayeva
ACTUAL PROBLEMS OF MODERNIZATION AND CONSCIOUSNESS IN THE ENLIGHTENMENT
PHILOSOPHY OF THE KAZAKH PEOPLE
Resume: The article is devoted to the problems of formation of enlightening philosophy of the Kazakh people. In the second half of the XIX century, with the beginning of capitalist relations, as well as acquaintance with Russian and Western cultures, spiritual development in Kazakhstan experienced serious changes. This period was the beginning of the Kazakh enlightenment. The first Kazakh educators were Shokan Ualikhanov, Ybrai Altynsarin, Abai Kunanbayev. The development of spiritual culture, national consciousness, art and science turned into the main task of the Kazakh intelligentsia.
Keywords: Kazakh enlightenment, national consciousness, Kazakh intelligentsia.
