Әдеби шығармаларды оқыту арқылы болашақ ұрпақты қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

Жармухамбетова А.А.,

Казац mini жэне 3de6uemi

пэшнщ оцытушысы, «Костанай педагогикалыц колледжа» КМКК

Os X X

Я

0

1 О

о о w я

О

CL С

ш

-Q

X X

О X

Я

$

О х х

X

Нeгiзгi свздер: «Жаца элем-дeгi жаца Казацстан», патриот, тэрбие, мораль, «Ка-зац хрестоматиясы».

Ключевые слова: «Новый Казахстан в Новым мире» патриот, воспитание, мораль, «Казахская хрестоматия».

Keywords: «New Kazakhstan in the new world», patriot, education, morality, «Kazakh chrestothy».

ЭДЕБИ ШЫГАРМАЛАРДЫ ОЦЫТУ АРЦЫЛЫ БОЛАШАЦ УРПАЦТЫ ЦАЗАЦСТАНДЫЩ ПАТРИОТИЗМГЕ ТЭРБИЕЛЕУ

Ацдатпа

Б^л макала КР президентi Н.Э. Назарбаевтьщ жолда-уындагы ^рпакты тэрбиелеу niKipiH белюуге арналган. Сонымен катар, Абай Кунанбаев, Ы.Алтынсарин си-якты казактыц ^лы акын-жазушыларыньщ ecin келе жаткан ^рпакты отаншылдыкка тэрбиелеу туралы ай-тылган ойлары болашак бастауыш сынып м^г^мдерь не Yлгi ретiнде берiлiп отыр.

Аннотация

В статье показана реализация и перспектива, намеченных задач в Послании Президента РК Н.А.Назарбаева. Приведены достойные примеры великих казахских авторов Абая, Ы.Алтынсарина для использования в работе будущих специалистов - учителей начального образования.

Annotation

This article's aim was to show implementation and the perspective of the tasks set by President Nazarbaev N. A. There are also worthy examples of such great Kazakh writers as Abay, Altynsarin for future work of specialists -primary school teachers.

Адам баласыныц жаман цулцы жаратылысынан емес,вскен орта, алган Yлгi, внеге быетшдшнен жэне тYзелу,бYЗылу жас уацытта болады.

М.Эуезов

^азакстан Республикасы Президентшщ «Жаца элемдеп жаца ^азакстан» атты 2007 жылгы Жол-дауында ^азакстандык патриотизм мен саяси ерш-ждар таскыны еркениетп когамды к¥рудыц аса мацызды факторлары ретшде атап керсетшд^ ^огамымыздыц бiрден-бiр козгаушы кYшi ретш-де танылган жастардыц бойында патриоттык к¥н-дылыктарды калыптастыру казiргi тацда аса езектi мэселеге айналып отыр. ©з бойымызда жэне бала-ларымыздыц бойында жаца казакстандык патрио-тизмдi тэрбиелеуiмiз керек. ¥рпагын ез халкыныц патриоты етiп тэрбиелеу - кай халыктыц болса да

тэрбиелеу жYЙесiнiц непзп талаптары-нын бiрi. Ал, бiздщ халкымызда б^л та-лап эрдайым жогары болган. Ата - бабала-рымыз кец далада eмiр CYрген, сондыктан оларга «Атамекен, туган жер, ^лтжан-дылык» ¥гымы - эрдайым кастерлi де ка-сиеттi ^ым. Б^л касиеттер ^рпак бойына окумен, бiлiммен, Yйренумен, талпыну-мен бггедь

Патриоттык тэрбие жастардыц ко-гамга, отбасына, бiлiмге, Отанга, жер бетшдеп бейбiтшiлiкке катынасын ка-лыптастырады. Патриоттык тэрбиенщ те-ориялык мэселелерi Эл-Фараби, Ыбырай, Абай т.б. ецбектершде кещнен колданыс тапкан. Эл-Фараби «Адам ез eмiрiнщ ко-жасы, сондыктан ез багытын eзi жасауы керек. Ол не нерсеге де ^кыптыльщпен карап, жиFан-тергенiн орынсыз шашпай, кез келген адамFа сырын ашпай, eзiшц максат мYДделерi жeнiнде достарымен Fана бeлiсiп отыруы керек. Осылайша eмiр сYрген адамныц Fана ар-ожданы таза болады» деген.

Абай адамгершiлiк, эдептiк нормала-ры жайында кeптеген пiкiрлер калдырды. Оныц бiрiншi коятын талабы - мораль жаFынан ^стамды, таза болу, сыпайы мь нездi, жаксы к¥лыкты, эдiлетшiл, шын-шыл, ^лтжанды патриот болу. Эдепшз, арсыз, байлаусыз, с^рамсац, eсекшi, eтiрiкшi, алдамшы, кеселдi сиякты жа-ман мiнездер мен эдеттерден, жарамсыз кылыктардан сактанып, eзiн одан жоFа-ры санап, ондай кылыктарды бойына лайыксыз кeрсе Fана, адам парасатты болады . Абайдыц коятын екiншi талабы - т^рактылык, «Кылам дегенiн кылар-лык, т^рам дегенiне т^рарлык, мiнезде азFырылмайтын акылды, арды сактар-лык берiктiгi, кайраты бар болсын»дей-дi. Yшiншi талабы - эдшетшшдш. Элеу-меттiк мшдел - дYниенi белсене к¥рушы адамныц бiрi болып, халкы, Отаны Yшiн кызмет iстеуi. Акын мейiрiмдiлiк касиет-ке терец мэн бередi (тeртiншi кара сeзi).

Казак эдебиетiнде осындай жас ^рпакка патриоттык тэрбие беретш шыFармалар жеткiлiктi деп ауыз толтырып айта ала-мыз.

Казак халкы - мэдени бай м^расы, eзiне б^кен табиFи ерекшелiгi бар, сер-гек ой, сезiмтал жYрек, дэстYрлi тэрбие, эдю-тэсшдер^ патритизмге тэрбиелейтiн асыл м^ра-шы^армалары бар халык. Казак топыраFында туып, бiлiм алFан, кей-шп ^рпакка eшпес м^ра калдырFан ^лы т¥ЛFалар: Эбу Насыр эл-Фараби, ЖYсiп БаласаFYн, Махм^т Кашкари, Ш.Уэли-ханов, Ы.Алтынсарин, А.К¥нанбаев, А. Байт^рсынов, С.ТораЙFыров, М.Сералин, М.Эуезов, С.М^канов, С.Кeбеев, Б.Мо-мыш^лы, М.Fабдуллин, таFы баска ой-шыл Fалымдар мен акындар Fылымныц эр саласы мен эдебиеттiц, мэдениеттщ дамуына игi ыкпал жасай отырып, эдеби шыFармалар аркылы жас ^рпакты патри-отизмге тэрбиеледi. Б^л ^лы тYЛFалар болашак ^рпактык елiн CYЙгiш, патриот азамат болып eсулерiн eз шыFармалары аркылы жеткiзе бiлдi.

Патриоттык тэрбие берудщ басты са-ласыныц бiрi - ^лтжандылык, халкы Yшiн адал кызмет ету. ¥лтжандылыктыц, елш CYЮдiц Fажайып кYш екендiгiн терец сезшген ежелгi казак акын-жыраулары, ойшылдары eз шыFармаларына осы такы-рыпты Yнемi аркау еттi, кeп ^цш бeлiп, ^ халыкты елi Yшiн жанын пида етуге, 5 жастарды елжандылык рухта тэрбиеле- вд уге баса ^цш бeлдi. Мысалы, жастарды ^ ^лтжандылык рухта тэрбиелеу XIX Fасы- й рдаFы казактыц акиык акыны, жауынгер ^ жыршысы Махамбет Этемю^лыныц eлец- ^ дерiнде eзектi орын алады. Ол жастарды ^ ерлiкке, отан CYЮшiлiкке, ар-намысты ^ KорFауFа, адамгершiлiкке уаFыздайды. щ

Акынныц кай eлецiн алсак та, халыкка д

д

адал кызмет ет, елщд^ жерiцдi жаудан ка- О сык каныц калFанша корFа, эдшет Yшiн, ^ халык Yшiн eкiнбей eлу азамат ердiц iсi ^ деген аталы сeздер eрнектеледi. Махам- й

бет, Актамберд^ Шал т.б. акын-жырау-лар шыFармасында ерекше сeз болатын ерлiк, Отанын, елш, жерiн жаудан корFай бiлушiлiк патриотизмi отбасы, ауыл-ай-мак, ел намысын корFау жолында жан аямаушылык сиякты iзгi касиеттердi дэрiптей отырып, жастардыц бойына ^л-тжандылык, патриоттык жэне гуманистш касиеттердi сiцiре аламыз.

Профессор М^абдуллин eзiнiц «Ата-а-наларFа тэрбие туралы кецес» ецбегiнде «БYгiнгi жастарды ^лтжандылык рухта тэрбиелеуде акын-жыраулардыц eнеге сeздерiнiц белгiлi мeлшерде пайдасы бар екеш нак. М¥ндаFы тэрбиелiк мэш бар эцгiмелер жастарFа жат емес. Халыкты CYЙ, халык Yшiн ерлш ецбек ет, ел-ж^ртка KорFан бол деушшш казiргi кYнде есюр-ген сeздер емес, кайта маFыналы, мэн-дi сeздер. Сондыктан б^лардыц шшен жастарымызды патриотизмге тэрбиелеуде эсер ететшдерш тацдап алып, ор-нымен пайдалана бiлсек, н^р Yстiне н^р болар едi» дейдi. Осы т¥рFыдан алFанда казактыц ^лы ойшылдарыныц кемецгер-лiк ой-пiкiрлерiн оку-тэрбие iсiнде орын-ды пайдалана отырып, окушы-жастарды патриотизмге тэрбиелеу - эрбiр тэрбиешi ^стаздыц басты парызы.

Эскери ^лтжандылык такырыптарына ой толFаFан жауынгер жазушы, тэлiмгер ^ педагог Б.Момыш^лы жас жауынгер-

5 лердi ерлiк, ^лтжандылык, Отанын, елш, и жерiн CYЮ, ^лттар достыFына тэрбиелеу ^ кажеттiлiгiн eз шыFармаларыныц аркауы й еттi. Ол ^лттыц дэстYPдi, елжандылыкты ^ жастардыц канына сiцiруде макал-мэ-о телдердщ, батырлар жырларыныц, тер-

6 ме-толFаулардыц мэнiне токталады. Ал, ^ жауынгер жазушы, фольклорист Fалым, Щ Кецестер ОдаFыныц Батыры Мэлiк Fаб-

ьР

К дуллин eзiнiц «Менiц майдандас доста-

д

О рым» ецбегшде с^рапыл соFыстыц бiр то-

ч ластаFан кезiнде тар окопта Ер Сайын, Ер

§ Косай, Кобыланды жырларын eзiнiц май-

В дандас достарына эцгiмелеп беру аркылы

казак жастарын ерлiкке, патриотизмге ка-лай рухтандырFанын баяндайды.

«Ерлiк тэрбиеден туады» деп Бауыр-жан атамыз айткандай, eзiнiц бар саналы eмiрiн жас ^рпакты окыту-тэрбиелеу iсiне жYмсаFан, казак халкыныц прогрессивтi, педагогикалык ой-пiкiрлерiн калыптасты-рып, ^лт мектебiнiц iргетасын калаушы-лардыц бiрi - коFам кайраткер^ белгiлi жазушы, аудармашы, аFартушы-демократ С.^беевтщ eмiрi мен педагогикалык м^расын саралап карастырсак, оныц жас ^рпактыц бойына отансYЙгiштiк касиет-тердi калыптастырып, оларды ^лтжан-дылыкка баулуда еткен ецбепнщ мол екенiн байкаймыз.

Жеткiншек ^рпакты тэрбиелеуге ка-жеттi негiзгi адамгершшк касиет, С.^-беевтiц пiкiрiнше, ^лтжандылык болып табылады. «ТуFан елiн CYЮ сезiмi туа бiткен сезiм болып табылмайды, оны адамFа табиFат тарту етпейдi. Елжандылыкты коFам мен жекелеген адамдар бойына ащрш, дамытып, тиiстi децгейге кeтередi. Отбасы мен мектеп жастарды аскак ^лжандылык сезiмге тэрбиелеуге тиiс» - дейдi ол. С.^беев жастарды ел-жандылыкка тэрбиелеуде география, жа-ратылыстану, тарих пэндершщ мацызын атай келiп, окушыларды елжандылык пен ерлiкке тэрбиелеуде алуан тYрлi коFам-дык iстердi пайдалану керекппн, эшре-се, eлкетану м^ражайларына жэне туFан eлкедегi тарихи жерлерге саяхатка апару, ецбек жэне соFыс ардагерлерiмен кезде-су кештерiн eткiзiп отыру iстерiмен бiрге мэдени-эдеби м^раларды да тиiмдi пайдалану керек дейдь С.Кeбеев баланыц eз Отаны Yшiн кажеттi азамат болып калып-тасуында ата-ананыц алатын орны мен аткаратын мэнiн зор баFалап, отансYЙ-пштш тэрбие негiзi ана тiлi екенш терец тYсiндiре бiлдi. Оныц шюршше, жас ^р-пакка бiлiм беру eз ана тiлiнде жYргiзiлуi керек. Барлык акыл-ойын, кYш-жiгерiн аянбай ж^мсап, eз eмiрiнiц жарты Fасы-

рдан астамын мектепте етюзген С.Кебе-ев халыктар достыгы жолында жалынды жаршы бола бшд^ жастарды тугаи халкын курметтеуге тэрбиеледь

Ыбырай Алтынсарин ес1м1 казак бала-лары ушш мектеп ашкан улы агартушы, орыс эдебиет классиктершщ балаларга арнап жазган шыгармаларын казак тшше аударган аудармашы ретшде гана емес, казак эдебиет тарихында патриотизмге багыттайтын тэрбиеш1 ретшде де бел-гшь Мазмуны жагынан Ыбырай эцпме-лер1 ез заманыныц келел1 мэселелерш, ягни балаларды патриоттык тэрбеге бау-литыны камтылады. Оныц шыгармалары жас урпакты мешр1мдЫкке, адалдыкка, 1зеттшшке, акылдылык пен бшмдшкке т.б. 1зг1 касиеттерд1 уйретуге шакырады. Ыбырай «^азак хрестоматиясына» ^ара батыр, Байулы, Жиренше шешен, Таз-ша бала туралы ертеп, Бай баласы мен жарлы баласы, Таза булак, Эке мен бала т.б. тэл1мдш мэш зор эцпмелерш енпздь ^азак хрестоматиясына енген Ыбырай-дыц керкем шыгармалары езшщ агар-тушылык идеясы мен балаларды ез елшщ патриоты болуга багындырылган. Ыбы-райдыц шыгармаларын оки отырып, ол ез заманыныц беталысын, болашак патриот жастар колында екенш анык ацгарганын, халык ем1рш жаца арнага салуда бЫм мен тэрбие мэселес катар журу керектшь не назар аударганын керуге болады. Ыбырай эцпмелершщ непзп кайнары халык турмысынан алынган. ©м1рд1, адам эре-кеттерш ешкашан дагдыдан тыс эарелеп суреттеп, шындыктан алшактамаган. Кей-шкерлерд1 шынайы ем1рге тэн эрекеттер1 аркылы бейнелеуд1 максат тутты. Оныц эцпмелерш такырып жагынан ецбек пен енерге баулитын жэне патриотизмге тэрбиелейтш шыгармалар деп ем топка белш карастыруга болады. Ана мешрь не канып, эке есиетш тыцдап ескен бала гана тубшде жылы журект азамат болары

сезаз, олай болса, Ыбырай эцпмелершде жасынан отбасы тэрбиесш керген бала улкен азамат болганда, ез мэншде ем1р суруге бешм, ултжанды, патриот болады деген накты тужырымдар бершедь

Ел1м1з егемендш алып, мемлекет ретшде калыптасты. Экономикадагы, саяси-элеуметтш, эдебиет, гылым са-лаларындагы жет1слпм1з мактануга турарлык. Осы жет1епктер аясында жас урпакты Отанын суюге, ол ушш аянбай кызмет етуге тэрбиелеу - эр педагогтыц басты мшдеттершщ б1рь Адамгершшш тэрбиесшщ курамды белт - ултжан-дылык, отаншылдык (патриоттык) каси-еттер. Патриоттык сез1м жэне улттык кун-дылыктарды курметтеу аркылы Отанга деген сушспеншшш артып, оныц куат-ты, тэуелд1 болуы ушш жауапкершшшт сезшу пайда болады. Жас урпакты патриотизмге тэрбиелеуде улттык сана мен мь нез ерекшелштершщ орны ерекше.

Патриотизм непз1 ретшде Мухтар Ша-хановтыц терт ана, терт кундылык, терт непз атты елещн алуга болады Бул елец-де улттык патриотизм мен эдет-гурыптар урпактан-урпакка жалгасып, б1здщ зама-нымызга дешн жетш отыр.

Дорыта айтканда, кептеген казак акын-жазушыларыныц елец-жырлары мен эцпмелер1 жас урпакты ез елш суй-етш, курметтейтш, коргайтын, б1р сезбен айтканда ез елшщ патриоты болуына зор ыкпалын типзедь Эдеби шыгармалар ды негурлым кеп окысак, согурлым патриот жастар, жас урпак кебейе бермек.

ЭДЕБИЕТ

1. И.АДайров. АдамгершЫкке тэрбиелеу элшпесь Алматы, 1980.

2. ^.Жарыкбаев. Аталар сез1, акыл-дык-кез1. - А., 1980.

3. Ыбырай тагылымы. - Алматы, 1955.

4. Тэл1м-тэрбие тужырымдамасы/^а-закстан мугал1мь 5 акпан,1993.

т

о

Рч РЧ

О

О

о &

Й -а X X О

к

т

о

X