CC BY
40Педагогическая наука
и практика
УДК 373.1.02
«РУХАНИ ЖАЦГЫРУ» - ЖЕКЕ ТУЛГАГА РУХАНИ-АДАМГЕРШ1Л1К ТЭРБИЕ БЕРУДЩ НЕГ131
Ацдатпа
Бугшп курделенген дуниенщ жаИандану уДеР1с1 кезещнде улттык 6ipereitiiiKTi сактап калу ец Heri3ri мэселенщ 6ipi болып отыр. Жас урпактьщ бойында улттык руха-нилыкты дамыту, улттык кундылыктарды сактау жэне oipTe - oipTe жацгырту аркылы когам алдындагы мэселелер он, шеппмш та-бады. Жастардыц бойына адамгершМк кун-ды цасиеттерд1 ciH,ipin тэрбиелеуде рухани жацгырудыц с ар к ыл мае кайнары - улттык мэдениет шешупи рел аткарады.
Аннотация
Статья рассматривает многовековой опыт казахского народа в воспитании подрастающего поколения через приобщение к национально-культурным ценностям. Отмечено, что последовательное и постоянное обращение и сохранение национальных культурных ценностей способствует позитивному решению стоящих перед обществом проблем. Подчеркивается, что важным звеном в общей цепи культурного развития является богатая вековыми традициями национальная культура.
Annotation
The article considers centuries-old experience of the Kazakh people in younger generation education with national cultural values. It is noted that consecutive and constant addressing and keeping national cultural values promotes positive solutions of the problems facing our society. It is emphasized that an important link in a general chain of cultural development is national culture rich with centuries-old traditions.
A.T. Адиятова,
«Затобол мектеп-гимназиясы» MM казак mini Mysa.ii.ui, Цостанай ay даны,
H.C. Султангиреева,
«Затобол мектеп-гимназиясы» ММ казак mini MysaniMi, Цостанай ауданы
Неггзг! свздер: мэдениет, цунды-лыцтар, улттыц, тэрбие, адам-гершшк.
Ключевые слова: культура, г(ен-ности, национальный, воспитание, человечность.
Keywords: culture, values, national, education, humanity.
ш c; о
bS
О с о
I—
ш
Q <
н
0
1 п о с в;
s <
н
S с и о m
ш Ч из О о.
С
Щ
3
-О
£
Еж <
Окушыларды рухани - адамгершшкке тэрбиелеу, болашагына жол сштеу - Ka3ip-ri тацда кезек кутирмес мэселе. Когамныц болашагы 6yrÍHri урпакты н тэрбиесше байланысты екет айдан аньщ, сондьщтан оган аса зор жауап кер mi л i к пе н карау - эр-6ip саналы азаматтын, борышы. Бугшп мектептщ алдында турган басты mí идет - окушынын, улттык сана-сез1м1н оятып, тэрбиелеп кана кой май, онын, бойына ха-льщтык педагогиканы, гасырлар бойы ка-лыптаскан tí л, дш, тэрбие, улттык салт-дэстур, улп-онегеш, адамгершшк жэне рухани тэрбиет спцрту болып табыла-ды. Жастар тэрбиесшщ дурыс жолга ту-cyi оны коршаган ортага, acipece отбасы мен устаздарына байланысты. Осы орай-да Абайдыц " Адамныц адамшылыгы — акыл, гылым, жаксы ата, жаксы ана, жак-сы курбы, жаксы устаздан болады " деген C63Í ecÍMÍ3re epÍKCÍ3 оралады.
Рухани-адамгершшк тэрбие — бул ± дурыс дагдылар мен озш-оз1 устау даг-¡5 дыларыиыц нормалары, ол ортадагы ка-о рым-катынас мэдениетшщ турактылыгын о калыптастырады. Жеке адамнын, адамгер-шшк санасы отбасында калыптасады, 2 оган жакындарынын, езара карым-ка-Í тынасы, мшез-кулкы эсер етедт Ka3ipri t. тацда ел1м1зде улттык кодты жацгыртып,
0 жастарды тэрбиелеудщ жаца tctí icrepi ка-
^ растырылуда. Дамыган отыз елдщ ка--i.
1 тарына енш, алдыцгы катарлы мемлекет-^ термен йык тецеспру - Елбасымыздыц, 5 ел1м, жер1м дейтш apoip азаматтын, мак-§ саты, api багзы замандардан бостандыкты ¿ ацсап, ак найза ушымен, ак бшек куннмен = Тэуелс1зд1кке кол жетшзген бабаларымы-5 здыц арманы екет баршага мэл1м. Мем-с лекет1м1здщ ipreTacbi 6epÍK болсын десек, ^ мемлекет кураушы халык - казак халкы = рухани устемдште болуы тшс. Б1здщ >, жас мемлекетпз бэйтерек шпеттес, ал ^ же\пст1 агаш мэуел1 болуы ушш тамыры
терецге бойлауы шарт. Демек, ертецп ел
аука и практика ^^^^^^^^^^^^^^^^
tÍ3iíhíh устайтын жастарды бшм нэр1мен сусындатып, тарихымыз мен мэдени-ctímÍ3aí насихаттау аркылы жаксы каси-еттерд1 бойларына дарытып, тэл1м-тэрбие, адамгершшк рухта багыт-багдар беру -бшм ордаларындагы басты мшдеттердщ 6ipi.
Бул мэселе тощрегшде XI гасырда OMip сурген Кашгар билеунпш Табгаш Бограханга табыстаган езшщ «Кутты oítí к» дастанында eciMi букш Шыгыс ел-дерше мэшЬур Жусш Баласагун:.
Kicire eici дуниеде пайдалы нэрсе:
1зп ic немесе MÍHe3Í тузулш.
Ekíhhiící- ¥ят, yinÍHiiiici- эдшдш.
Бул ynieyi аркылы адам шын бакыт та-бады,- деп ой козгаган.
Автордыц ойынша, Кемел мемлекетте OMip суру ymÍH адам да езшщ кемелдену жолын Í3Aeyi кажет. Алдына максат кой-ып, 03ÍH-03Í тэрбиелеу, бойындагы жаксы- жаман касиеттерш танып б1лу, жак-сылыгын асырып, нэфрэтт жауыздьщтан бойынды аулак устау - адамды OMip бойы алга жетелейтш жолсерт шпеттес.
Адамгершшк - эр адамга тэн асыл ка-сиеттер. Адам баласыныц бойында Í3-гшк пен адамгершшк касиет1 оз1нен-оз1 туындамайды. Ол касиет отбасында, ор-тада, мектепте, айналадагы адамдармен карым-катынасында когамдык тэрбие-лермен калыптасады. Халыкта «¥яда не кореец, унщанда соны шесщ» деген макал бар. Бурын кыз баланыц тэрбиесше, журш-турысына, киген khímíhc дешн аса мэн öepin отырган. Кыз бала уйге жакын-дап, шолпыныц сыцгыры естшген кезде, улкендер арасында жагымсыз эцпмелер, дореш создер тыйыла бастаган, ейткеш эйел 6ip колымен 6ecÍK тербетсе, 6ip ко-лымен элемд1 тербетедг Казак баласын уш-ак сезбен тэрбиелеген: уят болады, жаман болады, обал болады. Отбасында эке мен шешенщ 9p6ip co3Í, мшез1, козкарасы, кызыгушылыгы, эдеттер1 - балага онеге.
^^^^^^^^^^^^^^^^ Педагогическая
Осыны бабаларымыз жете тусшген.
Кдз1рп уакытта жастар арасында ба-тыска елштеу, батыс жулдыздарын «шр туту» басым. 0з казагымыздьщ мэдени-етш менсшбей: «Б1зге казак тш болашакта керек емес», - дегенш естпенде, тебе шашын, т1к турады. Мундай отбасында ата-ана ез мшдетш баланы материалдык тургыдан камсыздандыру деп угынатын шыгар. Жасыратыны жок, керкем эдеби-етке кызыгушылык танытып, ьатаптан бас алмай, эцпмелер, романдар окитындар каз1рп кезде некен-саяк. Дана халкымыз «Агаш тузу эде\п болып есу упин оны ке-шет кезшде баптау керек, ал кисык агаш болып ескенде оны тузете алмайсыц» деп бекер айтпаган, сондыктан да б1з бугшп урпагымыздын, бойына ата-бабамыздан калган бай мурамыз бен салт -дэстур-лер1м1зд1, улттык кундылыктарымызды спцрш, аумалы -текпел1 заманда б1регей-лтм1зд1 сактап кала аламыз . Балага тэр-бие ана суимен даритын касиет, есейе келе улттык рухта тэрбиеленген жастар ертенп куш ел умтн актайтынына сешм мол. «Берш менщ байрагым» деген Суй-шбайдьщ елещнде:
«Берш байрак кетерсе, Ьуозып кетер кайдагым», - деген жол-дарынан ел1м, жер1м деп ещреген бо-здактарымыз ел басына кун туган кезде намысты колдан бермегеш баршамызга аян. Ата- бабаларымыздан шыккан нагыз ерлердщ ерлтн бшген жастар елшщ болашагына немкурайлы болуы мумкш емес. Ел1м1зде белец алып бара жаткан кептеген жайттар - тшн, салт- дэстурш, тарихын бшмеу, карттар ушндеп ата-э-желер - буныц барлыгы, сайып келгенде, казакы тэрбиеш бшмеген, улттык улп -енеге алмаган адамньщ эре кет! Жас ур-пак «Отан упин ецбек етсец, халкыцныц суйген улы боласыц» деген сезд1 кекеш-не тушп, ел1м1здщ гулдену1, еркениетп мемлекеттер катарына косылуы б1рлтм1з
_Ш
аука и практика ^^^^^^^^^^^^^^^^^^
мыкты, елдтм1з берш болган жагдайда жузеге асатынын есшен шыгармауы тшс. «Атадан ул туса, кул боламын деп тумай-ды, анадан кыз туса, куц боламын деп ту-майды» дей отырып, казак халкыныц ез елш, жерш коргаудагы Элия мен Мэншук-тщ ерлтн, тше жуйрж, сезге шешен хас батыр Бауыржан сынды жанын аямайтын патриоттыгын керсетедг Жастардыц са-насына осындай улагатты сездерд1 с1щру аркылы оныц ез ата-тепн, ултын, халкын сыйлауга, Отанын суюге, ез елше деген мактаныш сез1мш оятуга багыт бере\пз.
«¥лттык салт-дэстурлер1м1з, тш\пз бен музыкамыз, эдебиетпз, жоралгылары-мыз, б1р сезбен айтканда улттык рухымыз бойымызда мэнп калуга тшс. Абайдыц даналыгы, Эуезовтщ гуламалыгы, Жам-былдыц жырлары мен Курмангазыныц куйлер1, гасырлар койнауынан жеткен ба-балар уш - булар б1здщ рухани мэдени-ет1м1здщ б1р парасы гана...» [1]
"...Абай эле\п 61зд1 жет1 тунде адастыр- й мае те\прказык шпети. Соган карап т1рль о пм1здщ дурыс-бурысын сараптай аламыз. о вйткеш, жанды же идей жеп журген кеп о сауалдыц жауабын Абай элдекашан айтып ^ кеткен. Абайды окып отырып-ак, кештщ 2 басын баягыда-ак женге салып алуга бола- н тын едг Сорлатканда б1реудщ уакыты жет- с£ пейд1, б1реудйц угымы жетпейд1, б1реудщ о атымен заукы жок. ...Кдз1ргвдей заманда 5 Абай жырларына айына емес, аптасына 5 емес, кушне б1р уцшп коймай болмайды. Ь Сонда жан кинап журген кай кумэннщ де 5 бэрше жауап таба аласыц." Бул сездер эр- § б1р адамныц дурыс жетшуше кешл бола- ~ тын, когам ем1ршде басшылыкка алатын ^ багдарламалык ойлар тэр1зд1 [2].
Эрине, улы адамдардыц шыгармала- ^ рымен сусындаган урпак тарихка, туган £ елше тагзым етш, халкыныц, адамзаттыц -тагдырына бейжай карай алмайды.
н
Абай шыгармаларын жастарга угын- ^ дыру, терец ойлы лирикасына суйсщщру
Педагогическая наука и практика
- устаздыц парызы. 9\прде кездесетш сурауларга Абайды окып, жауап алуга бо-лады, туындаган мэселелердщ шеипмш табуды да уйретед1 десек асыльщ емес. Жас урпакка Абай шыгармашылыгы окы-тып кана кой май, философиясын наси-хаттау аркылы «рухани тазаруга» бола-ды. «Адамзаттын, бэрш суйетш» жан езге адамдардыц тш мен дшн мансуктамайды, карап отырсак, жер беиндеп ултаралык кактыгыстар, 6ipiH-6ipi алдау - арбау сол жандардыц адами куццыльщтарга зэру екендтн керсетедг
«¥лттык код, улттык мэдениет сактал-маса, ешкандай жацгыру болмайды». Тур-кшердщ тагы 6ip ерекшелт - олар агыл-шындар мен голландтыктар жэне испан конкистадорлары сиякты ездер1 жаулап алган жердеп халыктарды жаппай кы-рып-жойып, геноцид жасаган жок. Ceöeöi, туркшер алдымен улкецщ сыйлап, ару-^ акка тагзым еткен жэне зулымдык деген-ш д1 бшмейтш табигат дш Тэщрге табынса, о соцынан адамды улты мен нэсшне бел-2 мей, барлыгын агайын деп карайтын [3].
Професор Мекемтас Мырзахметтщ В айтуынша, адамгершшк пен пен ¡згшк 2 miMi казак жершде калыптаскан, галым - осы «улттык кодты» казактыц бойындагы с£ асыл касиеттер - i3rmiK, адамгершшк, о ракым екенш корсеткен. «Bip жылдыгын
5 ойлаган бидай егед1, он жылдыгын ой—
^ лаган тал егедк мыц жылдыгын ойлаган
t i3rmiK егедЬ> деген халкымыз отбасында
о жас урпак пен ага буын арасында, жакын, о
со агаиын-туыс карым-катынасы арасын-
jf дагы асыл касиеттердщ мацызын тусшген.
= Осы кагиданы бала бойына спцруден жа-
IjQ . .
о лыкпаган дана халкымыздыц корегенд1п, г. \ii не , осында жатыр.
Шынында, халкымыз 6ip y3iM нанды == бел in жеп, ешкашан адам баласын жат> сынбаган, 6eTeHciH6ereH. «Абай жолы» ^ романында жатактардыц асыл азаматы Ба-заралы ауылдагы жокшылыкка карамай,
кед ей орыс переселендер1 Афанасий, Дарья, Феклаларды туган бауырындай карсы алып, тугандарыныц ауызынан жырып, жалгыз маркасын сойып, конак еткет осыган дэлел. «Казак осы: Карасьщ ба, аксыц ба, коцырсыц ба-
жатыркауды бшмейтш» деген елец жолдары халкымыздыц бойындагы асыл KacHeTTepfli айгактайды. Кад1р Мырзали-евтщ «Казактарды шетелдж конактарга таныстыру» деген елещ «улттык код» не деген сурактыц то лык жауабы icnerrec. Бул угымга казагымыздыц кец пешлдшп, даркан MiHe3i, енерд1 багалап кастерлеу1, урпагымыздыц бойында i3ri касиеттер ка-лыптастыратын салт- дэстур1 - Ö9pi сыйып тур.
Б1здщ эдебиетпз бен мэдениетпз, салт - дэстур1м1з бен OHepiMi3 - рухани жацгырудыц саркылмас кайнары. Жастар сол кайнар булактан тэл1м алып, езше ка-жет рухани азыкты таба бшсе, eMip бой i3-детмпаз, бэсекеге кабшети тулга болып калыптасады. Ал ондай тулга алдамшы мансап пен байлыкка кызыкпай, е\прде ез орнын таба ömepi анык.
ЭДЕБИЕТ
1.Назарбаев Н.Э. Рухани жацгыру: бо-лашаккабагдар, [Электрондыресурс]/Н.Э. Назарбаев. - https://egemen. kz/article/ nursultan-nazarbaev-bolashaqqabaghdar-rakhani-zhanhghyra
2.Омаров Д. Абайдыц рухани мурасы, [Электронды ресурс] / Д. Омаров-http:// asetkz.ru/files/pdf/abaidyn_ruhani_murasy. pdf
З.Нурланулы Мирас.Туркшердщ та-рихы кайдан басталды? [Электронды ресурс]/ М. Нурланулы /http://e-history.kz/ kz/publications/view/1294
