"РУХАНИ ЖАңғЫРУ" БАғДАРЛАМАСЫН іСКЕ АСЫРА ОТЫРЫП ОқУШЫЛАРғА РУХАНИАДАМГЕРШіЛіК БіЛіМ БЕРУ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

образование, воспитание.

Keywords: Spiritual revival,

Г. Т. Нуржан,

«К^останаигуманитарл ыц колледж/» мекемеа К^азац mini мен ddeonemi пэнтщ оцытушысы, жогары санатты

Heei3ei создер: Рухани жацгы-ру, рухани-адамгерштк, жас \р-

S пац, бтм беру, тэрбиелеу.

X

щ

Ч Ключевые слова: Рухани жан-

g гыру, духовность, нравствен-

G ностъ, подрастающее поколение, О

2

< younger generation, spirituality о morality, education, upbringing.

ш

w О

CL С

Ш

¡3 X

-Q

£ H

ьс <

«РУХАНИ ЖАЦГЫРУ» БАГДАРЛАМАСЫН

ICKE АСЫРА ОТЫРЫП СЩУШЫЛАРГА

РУХАНИ-АДАМГЕРШ1Л1К Б1Л1М БЕРУ

Ацдатпа

«Рухани жацгыру» багдарламасын ¡ске асыру аркылы жас урпакда сапалы бш1м мен саналы тэр-бие бере отырып, елдщ откенш, улттыц тарихын, мэдениетш, салт-дэстурш, табигат ерекшелштерш етене таныстыру. Рухани - адамгершшш бш1м беру - жас урпакдыц бойына ом1рдщ мэш, сушспен-шшш, бакыт, сыйластьщ, татульщ, б1рлш, тоз1мдш1к сынды кундылыктарды дарыту болып табылады.

Аннотация

В статье показано как через призму «духовного возрождения» учить и воспитывать подрастающее поколение, прививать им уважение к истории народа, к культуре, к человеческим ценностям: любви, толерантности, миру.

Annotation

Through the program "RukhaniZhangyru", good education of younger generation we familiarize them with the history of the people, culture, traditions and nature. To eguip the youth with moral education is one of the meaningful values in life along with love, happiness, respect, peace, unity and tolerance.

«Егеменд1 елииздщ epmetfi oyeimi жас урпацтыц цолында, ал жас урпацтыц тагдыры устаздардыц цолында»

Н. Э.Назарбаев

Елбасымыз Нурсултан Назарбаевтьщ «Бола-шакка багдар: рухани жацгыру» атты макал асы улт-тыц алдагы кезецдеп журш отер айк;ын жолын кер-сеткен тарихи кужаща айналды. Сана ce3iMi бшк, дуниетанымы мол, парасаттыц, мэдениеттщ, салт-дэстурдш кундылыгын туанген адамга бул макала-да улттыц алдагы кезецдеп журш отер багыт жолы айкындалган [1, 6.9].

Рухани мэселе адамныц санасын курт озгерту, сайып келгенде, когам жацгыруыныц ец курдел1, ец к;иын саласы. Бала бойына адамгершшш тэр-биесш cinipy максатында жалпы педагогтардыц ю-тэжфибесшде колданылып журген1 бэрш1зге аян. 0здерщ1зге белгЫ KaBipri жаЬандану урдюшде

Ш

ел1]шзде бэсекеге кабшетп урпак тэрбие-леу басты назарда болып отыр. Ал адам-ньщ жан казынасын, адамгершшш бол-мысын калыптастыруда кей адамдардьщ турл1 жагдайлармен 6ip-6ipÍH TycÍH6eyi де CÍ3 бен 6Í3aí толганырады. Эйткеш 6Í3 сол когамныц ¿шшдем1з, ягни оньщ MymecÍMÍ3. Иэ, буньщ 6spi шындьщ десек артьщ бол-мас. Бэсекеге кабшетп ур пакты жан-жакты кылып тэрбиелеу ушш алдымен жан казы-насыньщ непздершщ 6ipi, сешмдшш пен шындьщтыц бастауына уцшу керек шыгар. Окыту, бинм беру,тэрбиелеу - баланьщ íihkí жан - дуниесшщ б1ртшдеп дамуына эсер ететш, TypTKÍ болатын, жагдай жасайтын, оларды icKe асыратын сырткы факторлар екеш аньщ. Ел1]упздщ ертещ, ултымыздьщ болашагы - бугшп мектеп кабыргасында отырган окушылар екеш мэл1м. Олардьщ камын ойлау баршамыздьщ парызымыз. Кез-келген бинм ордасыньщ максаты мен мураты оркениетп елдердщ катарынан кершу, жер мен жер байльщтарын ысы-рапка салмай игере бшетш урпак тэрбиелеу. Бугшп жас урпак, болашак маман Казакстан Республикасы «Бшм туралы» Зацыныц 8-бабында керсетшген мшдет-тер бойынша: «¥лттьщ жэне жалпы адам-заттьщ кундыльщтарды игерт, гылым мен практика жепспктерше непзделген 6úiím алулары керек» [2, 6.7]. Ол ушш 6yrÍHri жас урпакка сапалы 6úiím мен саналы тэр-бие бере отырып, елдщ откенш, улттьщ та-рихын, мэдениетш, салт-дэстурш, табигат ерекшелжтерш етене таныстыру кажет. «Тэрбиеаз бершген бипм адамзаттьщ кас жауы, келешекте оньщ OMipÍHe опат эке-лед1, адамга ец 6ipÍHini Keperi тэрбие» - деп Эл-Фараби айткандай, педагогика гылы-мыньщ зерттейтш HerÍ3ri мэселелершщ 6ipi - тэрбие.[3, 6.4]

¥рпакка бершетш ец озекп идеясына хальщтьщ адами касиеттер1 тугыр болуы thíc. К^ай хальщ болсын ез1не гана дарала-нып туратын ерекшелАгшщ 6ipi - тэрбие. Тэрбие - мэцгшш жэне адамзаттьщ... Бул ерекшелжтер гасырдан гасырга, урпактан

урпакка мираска калып отырады. Осы замангы адамгершшш тэрбиеа жекеле-ген багыттарга емес, адамгершшш кун-дыльщтарга непзделедг Адам - ец эуел1 адамгершштмен, парасатыныц бшкп-пмен коршп.

Жаца кезецдеп бЫм берудщ озекп мэсе-леа жас урпакка - адамгершшш - рухани тэрбие беру. Кунды касиеттерге ие болу, рухани бай адамды калыптастыру оныц туган кезшен басталуы керек. Хальщта «Агаш тузу осу ушш оган кешет кезшде комекте-суге болады, ал улкен агаш болганда оны тузете алмайсыц» деп бекер айтылмаган. Сондьщтан баланыц бойына жастайынан ¿згипк, мешр1мдшш, кайырымдыльщ, ягни адамгершшш кунды касиеттерд1 ащрш, оз - озше сешмдшшп тэрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешупп роль аткарады. Рухани - адамгершшш тэрбие - ею жакты процесс. Б1р жагынан ол улкендердщ, ата

- аналардыц, педагогтардыц балаларга белсенд1 ьщпалын, екшпп жагынан - тэр-биеленушшердщ белсендштн камтитын кыльщтарынан, сез1мдер1 мен карым - ка-тынастарынан коршед1 [4, 6.4].

Адамгершшш - бул рухани тэрбие. Адамгершшш - адам бойындагы ец асыл касиет жэне адамзат баласыныц ец жогаргы максатына багытталады. Бул касиет адамды мешр1мдшшке, Отанын, елш, отбасын суюге уйретедг Егер адам да адамгершшк касиет болмаса, ол адам оз - озш сый-ламайды. Рухани - адамгершшш тэрби-есьозшдш сананы дамытуга жагдай жаса-уды, жеке тулганыц эдеп устанымын, оныц когам еьмршщ нормалары мен дэстур-лер1мен келюпршетш моральдш касиет-терш жэне багдарларын калыптастыруды болжайды. Окушыларды рухани - адамгер-шипкке тэрбиелеу, болашагына жол сштеу

- бугшп кажетп, кезек кутпрмес мэселе. Эарсе, мектеп жасына дешнп балалар-ды адамгершшжке тэрбиелеудщ мазмуны осы жастагы балалардыц ерекшелштерше сай келу1 тшс. Непзп мшдет - балалардыц жаксы эдет, мшез - кульщын калыптасты-

в;

5 К

ш

4

О

«

о с о

1-4

W

в

2

<

н

о

6

п о с в;

5 х <с н s С о о

m

ш Ч W О

CL С

ш х

-а

Н

<

а

ру. Баланьщ сез1мше эсер ету аркылы ¿шк1

жан дуниесш ояту нэтижесшде оньщ ру-

хани - адамгершшж касиеттер1 калыптаса-

ды. Рухани-адамгершшк кундылыктармен

ОШ1М жуйесш дамытып кал ыптастыру жана

когамныц дамуындагы мэш зор, мацызды

багыт. Рухани - адамгершшкке тэрбиелеу

бш1м беру мен гана шектелмейдг

Адамгершшш такырыбы-мэцгшш. Жас

урпактын бойына адамгершшж касиеттерд1

сщ1ру ата - ана мен устаздардьщ басты мш-

детг Адамгершшш эр адамга тэн асыл ка-

сиеттер. Адамгершшштщ кайнар булагы

- халкында, отбасында, олардьщ онерлерш-

де, эдет - гурпында. Эр адам адамгершшш-

т1 кундел1кп турмыс - т1ршш1гшен, езш

коршаган табигаттан бойына сщ1редг

Корнекп педагог В. Сухомлинский

«Егер балага куаныш пен бакыт бере бш-

сек, ол бала солай бола алады», -дейдг

Демек, шэшртке жан - жакты терец бш1м

берш, оныц журегше адамгершшштщ асыл

^ касиеттерш уздшс1з уялата бшсек, ертецп К

К азамат жеке тулганыц озшдш козкарасы-

^ ныц калыптасуына, айналасымен санасуы-

^ на ьщпал етер1 созаз. Рухани - адамгер-

Й шшк бш1м беру - жас урпактыц бойына

[-| ом1рдщ мэш, сушспеншшш, бакыт, сый-

Э" ластьщ, татульщ, б1рлш, тоз1мдшш сынды

^ кундыльщтарды дарыту аркылы адамныц

о когамда оз орнын табуына, кабшет - дары-

^ ныныц ашыла тусуше, акыл - парасатын да-

^ мытуына ягни сэнд1 де мэщц ом1р суруше

Щ кызмет етедг

^ Адамгершшш тэрбиес1 окушыларды

^ адамгершшш угымы, принциптер1, мь

^ нез-кульщ нормалары жайындагы бш1ммен

§ кемелдендфедк Окушылар оларды окып

3 уйренумен шектелмей, оку, тэрбие, ецбек

м процесшде юке асырганда адамгершшш

^ олардыц сешмше айналады. Адамгершшш

д катынастар моральдьщ нормалармен олше-

Н недг Моральдьщ непзп мшдет1 - адамныц

® мшез-кулкын тэрбиелеу, осы аркылы олар-

^ дыц бойында эдеп сактау катынастарын

н калыптастыру, адам мен когам арасындагы

<С катынасты реттеу. Адамгершшж тэрби-ес1 окушылардыц моральдьщ сешмдерш,

жагымды мшез - кульщ дагдылары мен эдеттерш калыптастырады. Кезшде Жусш-бек Аймауытов: «Сабак беру уйренппкп жэй гана шеберлш емес, ол жацаны таба-тын онер» деген екен. Ж.Аймауытов «Тэр-биеге жетекпп» ецбегшде окытудыц басты турлерше сойлеу жэне сурау турлерш жаткызады. Алгашкысында мугал1мнщ са-бактагы кездерш шэшрттер алацсыз тыцдап жазып отырса, бул сойлеу тур1 болады. Ал мугалш мен шэкфттер арасындагы сурак, жауап тощрегшдеп диалог сурау турше жа-тады. Алгашкы турде мугалш жаца сабакты жальщтырмайтындай алуан эдю-тэсшмен, бай дерек-дэйектермен эспеттеп кызьщты отюзуге тшс. Ал екшпп турде - мацызды маглуматтар бере отырып, кызьщты сурактар беру аркылы гпюр алысуга кец жол ашу максат етшедг [3,6.15] Млне, осы аталган касиеттердщ барлыгы устаз бой-ынан табылса, ол кэс1би имидж1 калыпта-скан устаз бола алады. Жалпы кай заманда болмасын бш1мге деген талап пен талгам-ныц ерекше болганын жокка шыгармауы-мыз керек. Маган жаксы мугал1м бэршен де кымбат, ойткеш устаз мектептщ журеп» [4,6.5] деп Ыбырай Алтынсарин айткандай, каз1рп бш1м беру орындары алдындагы мшдеттерд1 шешуде устаздардьщ тулгасын калыптастыру кушеймесе кем1ген жок.

Адамгершшш тэрбиесшщ теорияльщ мэселелер1 эл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б. ецбектершде кещнен колданыс тапкан. Эл-Фараби «Адам оз ем1ршщ кожасы, сон-дьщтан оз багытын ез1 жасауы керек. Ол не нерсеге де укыптыльщпен карап, жиган - тергенш орынсыз шашпай, кез келген адамга сырын ашпай, езшщ максат муд-делер1 женшде достарымен гана болюш отыруы керек. Осылайшаемфсургенадам-ныцгана ар-ожданы таза болады»деген.

Бугшп тацдагы Казакстан жайында окушылардыц рухани азаматтьщ сез1мш калыптастырудыц, адамгершшшке непз-делген ултаральщ береке, б1рл1кп, ынты-мактастьщты, бейб1тшш1кп ныгайтудыц мацызы зор. Осыган байланысты оку-тэрбие урдюшде окушыларды отансуй-

ппткке, ерлшке, адалдьщка, елш, жерш коргауга, шыншылдьщка тэрбиелеу кажет. К^аз1рп жагдайда рухани-азаматтьщтэрби-енщ олшемдш корсетюштерг

• 0зш-ез1 мемлекеттщ азаматы ретшде сезшуц

• Отанына деген сушспеншшш сез1мшщ болуы;

• Мемлекетпк рэм1здер мен хальщтьщ дэстурлерш бшу;

• Хальщтьщ еткен тарихын бшудщ кажеттш1п;

• Казак халкыньщ эдет-гурыптарын сактау, мэдениеп мен дэстурлерш зерде-леу кажетттп болып табылады.

Тэрбиенщ жалпы непз1 рухани-азамат-тьщ кундылыктары болуы керек. Рухани-а-заматтьщ кундыльщтар улкен мен кшшщ арасындагы шынайы карым-катынас кезш-де бала бойына дариды. Ал мугалАмнщ басты максаты-озшдш рухани-азаматтык кундыльщтарын окушы бойына дарыта отырып, оньщ журек тукшршдеп рухани казынасын жарьщка шыгару, эрбф бала-ны жеке тулга ретшде жетшд1ру уинн оньщ бойындагы бар кундыльщтарды дамыту. Мектептеп, сабактан тыс уакыттагы бпдщ ю1м1зд1 жалгастыратын жеке тулга болып табылатын окушыларды рухани-адамгер-шипкке, азаматтьщ жуйеге тогыстыру. Мек-теп кабыргасында жаксы тэрбиеленген, са-налы бтм алган шэмрт ом1рде оз орнын табады. Ол уинн ец эуел1 урпагымызды бала кезшен-ак улттык тэл1м-тэрбиеге, рухани адамгершшш эдетке, азаматтьщ мэдениет-ке баулу керек. Сонда жас урпак ел1 уинн елец кагар азамат, имандыльщ касиеттерд1 жаксы бшетш азамат болып калыптасады.

Адамгершшштщ непз1 мшез-кульщ нормалары мен ережелершен турады. Олар адамдардыц ю-кылыктарынан, м1-нез-кульщтарынан кершед^ моральдьщ оз ара карым-катынастарды баскарады. Отанга деген сушспеншшш, когам игшь п ушш адам ецбек ету, озара комек, сон-дай-ак когамга тэн адамгершшштщ озге де формалары, бул-сананыц, сез1мдердщ, мшез-кульщ пен озара карым-катынастыц

болшбес элементтер1, олардыц непзшде когамымыздыц когамдьщ-экономикалык кундыльщтары жатады.

Баланыц ом1рге белсенд1 козкарасыныц багыты улкендер аркылы тэрбиеленедг Тэрбиелеу, бтм беру жумысыныц мазму-ны мен формалары балалардыц мумкшдь гш ескеру аркылы нактыланады. Адамгер-шшшке, ецбекке тэрбиелеу кунделшп ом1рде, улкендердщ колдан келетш жумы-сты уйымдастыру процесшде, ойын жэне оку юшде жоспарлы турде юке асады.

Рухани-адамгершшш тэрбие - бул дурыс дагдылар мен езш-ез1 устау дагдыларыныц нормалары, уйымдагы карым-катынас мэ-дениетшщ турактылыгын калыптастыра-ды. Жеке адамныц адамгершшк санасыныц дэрежеа оныц мшез-кулкы мен ¿с эрекетш аньщтайды. Сананыц калыптасуы - ол баланыц мектепке бармастан бурын, когам туралы алгашкы угымдарыныц калыпта-сыуна, жакын адамдардыц озара катына-сынан басталады. Баланы жаксы адамгер- ^ шиик касиеттерге, мэдениетке тэрбиелеуде К тэрбиел1 адаммен жолдас болудыц эсер1 ^ купт екенш халкымыз ежелден багалай ^ бшген. «Жаксымен жолдас болсац- же- ^ терсщ муратка, жаманмен жолдас болсац-каларсыц уятка...», «Жаман дос, жолда- Э" сын калдырар жауга» - деген макалдардан <с коруге болады. Макал-мэтелдер, жумбак, о айтыс, елецдер адамгершшш тэрбиенщ ^ аркауы. Улкенд1 сыйлау адамгершшштщ § б1р непзг Адамзаттьщ кундыльщтар бала § бойына ю-эрекет барысында, эр турл1 ой- ^ ындар, хикаялар, ертегшер, койылымдар ^ аркылы бершедг Адамгершшж-адамнын 5 рухани байлыгы, болашак урпакты пгшж § бестне болейтш руханиет дэу1рше жаца ^ кадам болып табылады. Адамгершшш тэр- м биенщ нэтижеа адамдьщ тэрбие болып § табылады. Ол тулганыц когамдьщ багалы д касиеттер1мен сапалары, карым-катынаста- Н рында калыптасады. Адамгершшш когам- ^ дьщ сананыц ец басты белгшершщ ^

болгандьщтан, адамдардыц мшез-кулкы, н ю-эрекеп, карым-катынасы, козкарасымен <С сипатталады.

ш

Адамгершшш такырыбы-мэцгшш. Ол ешкашан есшрмек емес. Адамгершшш эр адамга тэн асыл касиеттер. Адамгершшк-тщ кайнар булагы- халкында, отбасында, олардьщ онерлершде, эдет-гурпында. Эр адам адамгершш1кп кунделисп турмыс - т1ршш1гшен, озш коршаган табигаттан бойына ащредг К^ай заманда болмасын адамзат алдында туратын улы мурат-мш-деттершщ ец бастысы - езшщ юш, ом1рш жалгастыратын салауатты, саналы урпак тэрбиелеу. ¥рпак тэрбиес1 - келешек когам тэрбиесг Сол келешек когам и ел ерш жан-жакты жетшген, акыл-парасаты мол, мэ-дени - гылыми ер1С1 озьщ етш тэрбиелеу -б1здщ когам алдындагы борышымыз.

К^аз1р когам жан-жакты уйлес1мд1 жетшген жаца урпакты - жаца адамды тэрби-елеуд1 талап етедг Когам талабы - заман талабы. Эйткеш «Эр адам - ез заманыньщ баласы». Сол себепп адамды заман билей-д1, заманына сай зацы туындайды.

^ Окушыныц жасын, жеке ерекшелтн,

к

К психикальщ процестерш ескере оты-

^ рып, жетшген урпак; тэрбиелеу ушш мына-

0 дай мшдеттерд1 орындауымыз керек:

^ • Ецбек суйпшпкке, ецбекп кажетсшу-

щ ге баулу, кундел1кп ом1рш мэнд1 уйымда-

Э" стыру;

<С • турмыстагы, уй шаруашылыгындагы

о енбекке кулшынысын арттыру;

^ • езше-ез1 кызмет ету дагдыларына уй-

В Рету;

§ • отбасы мушелершен озара дурыс ка-

^ рым-катынасын, тш табысып, тусшюуш,

д б1рш-б1р1 тьщдап, ата-ананы, туыстарын,

о жасы улкендерд1 сыйлап, курмет туту га уй-

§ рету;

^ • окушыны окыган шыгармалардьщ

^ басты кейшкерлершщ ю-эрекеттершщ

§ жагымды жактарына коцш аударып, талда-

д уга, туйш жасауга уйрету;

Н • окылган мэтшдерден кейшкерлерге бершген авторльщ коцш-куйд1 табу;

• окушыныц сана-сезш, акыл-ои кыз-

н метшщ дамуына, калыптасуына ьщпал жа-

< сай отырып, шыгармашыльщ кабшетш ашу,

козгау салу;

• окушылардыц сабактар бойынша алган бЫм, бшш дагдыларын одан эр1 да-мытып, терецдету, оздшшен жумыс ютеу кабшетш ашу;

• окушыларды сейлету аркылы кешп-керлердщ ю-эрекетш салыстыру, корытын-дылау,багалауга уйрету;

• окушыныц озш-оз1 тануына, озшдш мэнш оятуга багдар беру.

Тулганы рухани-азаматтыкка тэрбиелеу-дщ мацызы зор екенш осыдан коруге бола-ды. Адамгершшш тэрбиенщ, адам бойында осы жаксь1 касиеттердщ болуы, жануяга, оскен ортасына байланысты. Бала юшщ дурыс екенш коштап, оц багыт берш, терю жерш дереу жондеп, демеп ж1беру ата - ана мен тэрбиепиге жуктелер мшдет. «Адам бойында жаксы касиеттер коп болса, оган бак та, бакытта конады» деген созге суй-енсек, жагымсыз кыльщ - касиеттер болса одан арылту кажет. Кептеген кайырымды ¿стер жасап, жаксы мшез - кульщтарды он бойьща жинап, акылдыльщ танытсац, мше адамшылдьщ болганы.

Корыта келгенде, уакыт талабынан туын-дап, бш1м беру жуйесшде болып жаткан оз-герютер баланы тэрбиелеу осы заман тала-бына сай уйлес1мд1 децгейд1 кайта куруды мшдеттейдг Тэрбие мен оку епз деген сез бар. «Тэрбие бар жерде гана сапалы бЫм саналы урпак болады» деген дана халкы-мыздьщ макал созше суйенем1з.

ЭДЕБИЕТ

1.Назарбаев Н. Болашакка багдар: руха-ни жацгыру /Нурсултан Назарбаев //Егемен К^азакстан газетг -2017.-14 акпан.

2.Казакстан Республикасы. «Бшм тура-лы Зацы»: ресми мэтш. - Астана, 2015,- 7 бет.

3.Аймауытулы Ж. Тэрбиеге жетекпп / Ж.Аймауытулы - Алматы, 1984. - 15 бет.

4.Ахметова А.К. Жацартылган мазмун бойынша окытудыц тишд1 жактары мен кырлары / А.К.Ахметова // МугалАм.кг. -2017,-№4. - 5 бет.