Ұлтты ұйыстыратын тағылым Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

А. Т. Адиятова,

К^останай ауданы «Затобол мектеп-гимназиясы » ММ цазац mini лц гал1м1

He?i)?i свздер: гуманизм, руханият, мсщызы.

Ключевые слова: гуманизм, духовность, значение.

Keywords: humanism, spirituality, value.

Вестник «Qp.fiey»-kst ^

¥ЛТТЫ ¥ИЫСТЫРАТЫН ТАГЫЛЫМ

Ацдатпа

Макалада адамньщ рухани-адамгершшш тэрбиесш-деп жалпы адамзаттьщ гуманиспк кундыльщтардыц мацызы карастырылган. Автор жас урпактьщ ecyi мен дамуына ип эсерш типзетш халкымыздыц мораль-дьщ-этикалык дэстурлерш келтфе отыра, «улттык код» деген тусшштемеге ез унш косып отыр.

Аннотация

В данной статье рассмотрены гуманные общечеловеческие ценности в духовно - нравственном воспитании человека. Автор приводит морально- этические традиции народа, оказывающие благотворное влияние на становление и развитие подрастающего поколения. Стремится раскрыть понятие «национальный код».

Annotation

This article describes the humane and universal values in spiritual and moral education of the person. The author gives the moral and ethical traditions of the people, which have a beneficial effect on the formation and development ^ of the younger generation. Tries to develop the term § "national code". ®

С

K^a3ipri жастар, бакытына карай, егеменд1 тэуел- О

ci3 елде ©Mip суруде. Тэуелс1здш -сонау замандар- ЦЦ-

дан ата-бабаларымыздыц ацсаган арманы. Ак найза 2

ушымен, ак; бшек куппмен алган тэуелс1зд1кп улты- ^

мыздыц асыл азаматтары бага жетпес казына ретшде <

козшщ карашыгындай сактап, 6i3re аманат етп. Ещцп g:

кезекте озьщ мемелекеттермен терезес1 тец ел болып, Й

иьщ тушспрш, Елбасымыз Н. Назарбаев алдымызга К

койган максат - дамыган 30 елдщ катарына Kipy уппн, <С

Г4

заман агымына икемделу керек екенш баршага аньщ. К

с

Ел1М1здщ даму каркыны ерекше. Бшш саласына ен- ^ пзшш жаткан 03repicrep , «батыстьщ улпмен» бш1м w алган урпактьщ тэрбиес1 жат болмай ма деген ойлар g алацдатпай коймайды. Сол озгерютер жастарды улт- ® тьщ мэдениет1м1з бен болмысымыздан алшактатып о

рч

бара жаткан жок па деген сурак меш де мазалайды. Де- С мек, осындай жаЬандану дэу1ршде улттьщ болмысы- 3 мыздыц «6epiKTiri» сыналмак. 3

Тагдырыцды тамырсыздьщ шдетшен калкала, <|

>>>

Мазмун жокта мазмунсыздьщ шыга келер ортага. ^

Эр адамда ез анасынан баска да, ^

Вестник «Qp.fiey»-kst

в; s х

ш

4

О

«

О с о

1-4

W

В

2

<

н

о &

п о с в;

5 х

<с н s С о о

m

ш Ч W О

CL С

ш ¡3 х

-Q

£

н <

Болу керек кудфети терт ана: ТУЕ АН ЖЕР1 - туп казыгы, айбыны, ТУЕ АН TIJII - мэцп енеге айдыны, Жан байлыгы-САЛТ-ДЭСТУР1 - тфеп, Кадамына шуак шашар унемц Жэне ТУЕ АН ТАРИХЫ,- деп жыр-лаган Мухтар агамыз урпагын касфет-тен сактайтын улттьщ казына туралы толганганы белгип.

Иэ, 21 гасырда улттьщ сана да езгерюке ушьфауда. Бэйтеректщ тамьфы терецге бойлап жайылса, келешекте сол миуалы агаш жайкалып ест-енедА, жемю бередь Жогарыда аталган межеге жету уппн, ал-дымен, тарихи тамырымыздыц, улттьщ болмысымыздьщ куретамьфы терецге жайылуы шарт.

К^азак отбасында эке мен шешеге, улкен-дерге деген кур мет ерекше, олар - отбасы-ньщ ардактылары. «Эке-асщар тау..» деген хальщ даналыгы соны айгактайды. «Бала тэрбиеа - бесштен» дегенд1 угынган ана-лар ез жубайын сыйлау аркылы балала-рына даулп болабшген. Мысалы, акылы мен пайымы мол ¥лжан, Зейнеп сынды аналар хальщтьщ камын жеген, улт макта-нышына айналган «адамньщ баласын» тэрбиелегеш баршамызга аян.

K^a3ipri уакытта жастар арасында ба-тыска елжтеу, батыс жулдыздарын «nip туту» басым. Эз казагымыздыц мэдени-етш менсшбей: «Б1зге казак; тш1 бола-шакта керек емес», - дегенш еспгенде, тебе шашьщ tik турады. Мундай отбасында ата-ана ез мшдетш баланы мате-риалдьщ тургыдан камсыздандыру деп угынатын шыгар. Жасыратыны жок, кер-кем эдебиетке кызыгушыльщ танытып, ютаптан бас алмай, эцпмелер, роман-дар окитындар Ka3ipri кезде некен-са-як. Бурын кыз баланьщ тэрбиесше, журю-турысына, киген кшмше дешн аса мэн 6epin отырган. К^ыз бала уйге жакын-дап, шолпыньщ сыцгыры естшген кезде, улкендер арасында жагымсыз эцпмелер, дерем сездер тыйыла бастаган, ейткеш эйел 6ip колымен 6eciK тербетсе, 6ip к» лымен элемд1 тербетедь К^азак баласын

уш-ак сезбен тэрбиелеген: уят болады, жа-ман болады, обал болады. Отбасында эке мен шешенщ эрб1р сез1, мшез1, кезкара-сы, кызыгушылыгы, эдеттер1 - балага енеге. Осыны бабаларымыз жете тусшген.

«Болашакка багдар: рухани жацгы-ру» атты Ел басы макал асы кептен бер1 кекешм1зде журген мэселеш козгап, колга калам алгызды.

«¥лттьщ салт-дэстурлер1м1з, тш1м1з бен музыкамыз, эдебиет1м1з, жоралгыла-рымыз, б1р сезбен айтканда улттьщ рухы-мыз бойымызда мэцп калуга тшс.

Абайдыц даналыгы, Эуезовтщ гула-малыгы, Жамбылдыц жырлары мен Кур-мангазыныц куй^лерА, гасырлар койна-уынан жеткен бабалар уш - булар б1здщ рухани мэдениет1м1здщ б1р парасы гана...» [1]

"...Абай элем1 61зд1 жет1 тунде адастыр-мас тем1рказьщ юпетп. Соган карап прль пьмздщ дурыс-бурысын сараптай аламыз. Эйткеш, жанды жепдей жеп журген кеп сауалдыц жауабын Абай элдекашан айтып кеткен. Абайды окып отырып-ак, кештщ басын баягыда-ак женге салып алуга бо-латын едь Сорлатканда б1реудщ уакыты жетпейд1, бАреудпц угымы жетпейд1, б1реу-дщ атымен заукы жок. ..Даз1рпдей заман-да Абай жырларына айына емес, аптасына емес, кунше б1р уцшш коймай болмайды. Сонда жан кинап журген кай кумэннщ де бэрше жауап таба аласыц." Бул сездер эр-б1р адамныц дурыс жетшуше кепш бола-тын, когам ем1ршде басшыльщка алатын багдарламальщ ойлар тэр1зд1 [2].

Эрине, улы адамдардыц шыгармала-рымен сусындаган урпак тарихка, туган елше тагзым етш, халкыныц, адамзат-тыц тагдырына бейжай карай алмайды. Эз басым устаз ретшде Абай шыгармала-рын жастарга угындыру, терец ойлы ли-рикасына суйс1нд1ру - адамдьщ парызым деп бшемш. Эм1рде кездесет1н сурауларга Абайды окып, жауап алуга болады, туын-даган мэселелерд1ц шеш1м1н табуды да уйретед1 десем асыльщ емес. Жас урпакка Абай шыгармашылыгы окытып кана кой-

Вестник «Орлеу»-!^

Ш

май, философиясын насихаттау аркылы «рухани тазаруга» болады. «Адамзаттьщ бэрш суйетш» жан езге адамдардьщ тЫ мен дшш мансуктамайды, карап отырсак, жер бетшдеп ултаральщ кактыгыстар, 6ipÍH-6ipi алдау - арбау сол жандардьщ адами кундылыктарга «зэру» екендтн керсетедь

«¥лттьщ код, улттьщ мэдениет сактал-маса, ешкандай жангыру болмайды». Туркшердщ тагы 6ip ерекшелт - олар агылшындар мен голландтьщтар жэне ис-пан конкистадорлары сиякты ездер1 жау-лап алган жердеп хальщтарды жаппай кы-рып-жойып, геноцид жасаган жок. Ce6e6i, туркшер алдымен улкенд1 сыйлап, ару-акка тагзым еткен жэне зулымдьщ дегенд1 бшмейтш табигат дш1 Тэщрге табынса, соцынан адамды улты мен нэсшше бел-мей, барлыгын агайын деп карайтын [3].

Професор Мекемтас Мырзахметтщ айтуынша, адамгершшш пен пен Í3rúiÍK úhmí казак; жершде калыптаскан, галым осы «улттьщ кодты» казактын бойындагы асыл касиеттер - пгшж, адамгершшк, ракым екенш корсеткен. «Bip жылдыгын ойлаган бидай егед1, он жылдыгын ой-лаган тал егедц мыц жылдыгын ойлаган ¿згшш егедЬ> деген халкымыз отбасында жас урпак пен ага буын арасында, жакын, агайын-туыс кар ы м - кат ы н ас ы арасын-дагы асыл касиеттердщ мацызын тусш-ген. Осы кагиданы бала бойына сщАруден жальщпаган дана халкымыздыц кереген-дт,мше , осында жатыр.

Шынында, халкымыз 6ip y3ÍM нанды белш жеп, ешкашан адам баласын жат-сынбаган, бетенсшбеген. «Абай жолы» романында жатактардыц асыл азаматы Базаралы ауылдагы жокшылыкка кара-май, кедей орыс переселендер1 Афанасий, Дарья, Феклаларды туган бауырын-

даи карсы алып, тугандарыныц ауызынан жырып, жалгыз маркасын сойып, конак еткеш осыган дэлел. «К^азак осы: Карасын ба, аксыц ба, коцырсыц ба-

жатыркауды бшмейтш» деген елец жолдары халкымыздыц бойындагы асыл касиеттер айгактайды. Кадф Мырза-лиевтщ «Казактарды шетелдж конактарга таныстыру» деген елещ «улттьщ код» не деген сурактыц тольщ жауабы юпеттес. Бул угымга казагымыздыц кец пейшдшь ri, даркан MÎHe3i, енерд1 багалап кастер-леу1, урпагымыздыц бойында Ï3ri касиеттер калыптастыратын салт- дэстур1 - 6spi сыйып тур.

Ел1м1здщ эр азаматы «Рухани жацгы-ру: болашакка багдар» макаласын зерт-теп, зерделеп, ой елегшен етюзш, езгеру мен жацаруды неден бастауды угынганы жен. «¥лттьщ кодты» сактап, Абай мен Махамбет мецзеген жолды тацдап, ерке-ниеттщ берген озыгы мен тозыгын айыра бшсек, болашакка жолымыз ашьщ, багы-тымыз айкын болмак.

ЭДЕБИЕТ

1. Назарбаев, Н. Э. Рухани жацгы-ру: болашакка багдар, [Электронды ре-сурс]/Н.Э. Назарбаев. - https://egemen. kz/article/nursultan-nazarbaev-bolashaqqa-baghdar-rukhani-zhanhghyru

2. Омаров Д. Абайдыц рухани мура-сы, [Электрондыресурс]/Д. Омаров-http:// asetkz. ru/fi 1 es/p df/ab ai dy n_ruhani_mur asy. pdf

3. Нурланулы Мирас. Туркшердщ та-рихы кайдан басталды? [Электронды ресурс]/ М. Нурланулы /http://e-history.kz/ kz/publications/view/1294

в; S X

ш

4

О

«

о с о

1-4

W

в

2

<

н о

t п о с в;

5 х <с

H

s с

о О m

ш Ч W О

CL С

ш X

-Q

g

H

<