CC BY
48
УДК 25.798
Ислам дшшщ тэрбиелш манызы
Эбтэнкызы Жайнагул
Ховда Университе"пнщ Баян-0лгей аймагындагы бвлiмшесiнiц элеуметпк жэне гуманитарлык кафедра окытушысы. E-mail:[email protected]
ТYЙiн. Макалада Ислам дшшщ когамымыздыц зац караларыныц адам тэрбиелеудегi элсiздiктерi толыктырудагы жэне 6YriHri тацда урпак тэрбиелеудегi мацызы зор екендiгi туралы карастырылады. Автор ислам дiнi имандылыкка тэрбиелеуде Yлкен роль аткаратынын айта келп жас урпакты рухани имандылык тургысынан агарту жэне тэрбиелеуге ерекше квцт кою кажетппн баса кврсетедк Имандылыкка адамныц эрекетiн аныктайтын устанымдар, кундылыктар, нормалар жатады. Ал, дш мен бiлiм эр уакытта бiрiн-бiрi колдай отыра дамиды. Ислам дн кашанда ар-ужан кундылыктарыныц кайнар raßi болгандыктан, бiздiц бYгiнгi жагдайымызда осы бiлiмдердi жас урпакка жеткiзу гылымныц да, мектептщ де, дiни ортаныц да мiндетi саналады. ТYЙiн сездер: ислам; Аллаh тагала; адам тэрбиесi; тэрбие; имандылык; сыйластык; мусылман.
^азак халкыныц д1н1н айтканда, оныц басты б1р ерекшел1г1 - тэрбиел1к касиет туралы айтпай кетуге болмайды. ^азак халкыныц бук1л салт-санасы, эдет-гурпы, макал-мэтел1, ертег1, жырлары, ойын-сауыгы айналып келгенде, тэрбиел1к мэселеге кел1п т1релед1. Олар адамгершткке, имандылыкка, азаматтыкка баулиды. Букт элемд1 жаратушы бар екен1не сешм сан гасырлар бойы жер бетЫдеп адамдар журег1н баулып, оларды таза ниетке, 1зг! 1стерге, жаркын ум1тке бастаумен келед1. Ал имандылык, б1р кудайдыц эд1лд1г1не шубэс1з сену - мусылмандыктыц бес парызыныц алгашкысы «Аллага сену« болып табылады.
Ислам д1н1 б1р АллаИ тагалага кулшылык етуд1 нактылаумен катар, адамныц когам алдыцдагы м1ндеттер1н де айкындап берген. Сол мЫдеттердщ бастысы - адам имандылыгы. Ислам д1н1 адам вм1р1н сактаумен катар оган камкорлык жасаудыц эр мусылманга парыз екенд1г1н ескертед1. Д1н1м1з адам баласыныц тэрбиес1не улкен мэн бередк Адамзат болмысыныц б1р ерекшелИ -когам курып, б1рге вм1р суру1 жэне элеуметт1к катынас жасау. ^огамда эр азаматтыц басты парызы коршаган ортада б1рл1к пен ынтымакты сактап, бвл1нуш1л1кке, бул1кке, ел тыныштыгын бузатын жайттарга жол бермеу. Д1ни сана-сез1мге байланысты да жеке ой-тужырым жасауга болады. Дуниенщ тылсым сырларын, айналаныц тацгажайып, беймэл1м кубылыстарын, табигат взгер1стер1 мен дамуын д1ни сана-сез1мдеп адамдар окыган, б1л1мд1 адамдар вз1нше кабылдайды. Олар: адам вз1нщ тутас бет-бейнес1н, адамгерш1л1к, имандылык асыл касиеттер1н дамыган когамдык карым-катынастар децгей1нде кврсете б1лу1 кажет, деп санайды. Б1р свзбен айтканда, адам жан жакты жет1л1п, айналадагы ортага, взгелерге деген шынайы, пэк суй1спенш1л1г1 калыптасып, вз1нщ бойына имандылык мураттарын жинактайды.
Имандылык тэж1рибелер1н жинактай б1лгенде гана ол жаца б1р сапалык децгейге квтерте алады. Сонда гана ол игт1кт1 1зг1л1кт1 1стер жасап иманды болып, киындыкты жеце б1лед1. 0м1рде эртурл1 адамдар кездесед1, б!р! -адамгерштИ мол, б1р1нщ эдепт1л1г1 бар, ек1нш1с1н1ц имандылыгы бар таза пэк адам, енд1 б1р1нщ улкенге, к1ш1ге деген инабаттылыгы, кайырымдылыгы, мей1р1мд1л1г1 немесе зулым, имансыз, бузакы жэне тагы баска кер1с1нше болуы. Осыныц бэр1 д1ни тэрбиеге, ортага катысты болады. Ел1м1здщ дамуы уш1н, вркениетке колы жету1 уш1н,адамгерш1л1к, инабаттылык касиеттерд1 эрб1р жеке адамныц басынан квр1п, жаксылыкка карай калыптастырып жет1лд1ру кажет, сонда вркениетке умтылу басталады (Mehmet Soimen 1998, S.17).
©Mip сокпактарыныц кыры мен сыры кеп, соны тYсiнгенде гана, киыннан жол таба бтесщ. ^огамдьщ карым-катынастыц аркасында, даму барысында эртYрлi езгерiстер, емiрлiк тэжiрибелермен байытылып отырады, ол бiр орында токталып калмайды. Жеке адамдар арасындагы карама-кайшылыктарды шешуде емiр максатын накты, тарихи тургыда тYсiну керек.
Адамзат кызметi мен ^рштИнщ тYпкi максаты адамныц e3i, оныц бакыты болып табылады. Адамдар арасындагы езара карым-катынастарда тYсiнушiлiк, сыйластык, имандык болган жагдайда бiрлiк, береке болады. Адамныц бойындагы ец бiр асыл касиетi - оныц коршаган ортада eзiн устай бiлу, имандылыгы, инабатты, эдiлеттi болуы.
Адамдардыц сана-сезiмiн, адамгершiлiгiн жогары децгейге кетеру, оныц тэжiрибесi мен акыл-ойына, зердесiне байланысты калыптасады. 6рбiр жеке адам, бойында иманы бар, eмiрдегi кездескен мэселелерд^ мiндеттердi, максаттарды iс жYзiнде шешуге тырысады. Егер адамныц тYсiнiгi жеткткт дэрежеде болмаса, бiлiмi жетiспесе, онда ол коршаган ортаны сыни кезбен тYсiнiп, тужырым жасауга кабiлетi жетпейдк Сонымен бiрге, егер адам б^ммен гана сусындап, рухани мэдениетке кецт аудармаса, онда оныц алган бiлiмi жеткiлiксiз, сыцаржак болып калады. Сол себепт эрбiр адам, адамзаттыц рухани мэдениетЫщ барлык багытынан нэр алып, жан-жакты дамуы кажет. Сонда гана ол жан-жакты дамыган салауатты адамзат болады. Ол адам когамдык eмiрдiц барлык карым-катынастар саласында, дiни салада барлык элеуметт курылымды езгертуге ат салыса алады.
Абу hурайра: «Аллаh елшiсi «Астында кeлiгi бар адам жаяу адамга, жаяу адам отырган адамга, аз кiсi кеп юаге», жэне де Имам Бухаридщ риуаятында: «Жасы кiшi адам жасы Yлкен адамга сэлем бередi деп юм кiмдi курметтеуi керек екенiн керсетудщ Yлкен тэрбиелiк мацызы бар.
адам бiрге болганда екеуi арасынан жасырын сeйлесiп Yшiншiсiн жекелемесiн», «Сез сейлегенде Yлкеннен бастацыз» (Buhari) муныц барлыгы да басканы курметтей бту, Yлкендi сыйлау туралы тэрбиелiк кундылык екенiн айтпаса да тYсiнiктi. «Сез тасыган кандай бiр адам жэннатка кiре алмайды» бул бiр жагынан кiсiнi корлау болса, екiншi жагынан баскага жагымталсу, тэрбиесiздiк болатыны хак. Эбу Муса эл-Эшгари: «Аллаh елшiсi сiзден бiреу Yш рет руксат (есiк кагып, кiруге) сурасын. Руксат етiлсе фесщ, руксат етiлмесе керi кайтасыц" деген. Муныц басканы курметтеу, келецаз iске кез келмеу Yшiнгi тэрбиелi мацызы ете зор. Сондыктан да казiр кай кайда да бул жагдай толык iске асуда. Кдоанныц тэрбиеге байланысты CYрелерiне токтала кетейiк: Кдоан ец тура жолга бастайды, деп кeрсетедi. (Isra 9sure)
Аманатка сенiмдiлiк жэне хиянаткерлiк туралы «Адамдар арасында билiк айтканда эдт болу, аманатты мойынга карыз кылмай иесiне кайтару» (Nisа 58 surе)туралы айтылса, иманды адамдарга «9здерiне - аманат еткендерге, бте турып, киянат етпецдер»деп ескертедi. Халкымыздыц «Тура биде туган жок, туганды биде иман жок», деп эдтдкт шешiп беретЫ билерге жогары бага беруiнiц теркн Кдоан сeзiнен кeрiнiп тур. «Олар (мYминдер) аманаттарын, бергем уэделерiн коргаушылар» (Enfal 27sure) «...берген уэделерiне киянат кылмайды» деп, мусылман дiнiне сенушi адамдар уэдеге берiк, алал екешне токталады, сонымен катар жаксылар мен жамандар туралы: каражат жумсаганда ысырап етпейдi, сарацдыкта жасамайды, ез жеымен гана жумсайды», деп мусылман дЫЫ мойындагандар жамандыкка бармайды, эрi i^ акылмен ойлап, сенiмiмен сезiп, сараптап iстейдi дейдi. Сонымен катар эке-шешеге курмет етiп багыну туралы, (Isra sure) бала тэрбиес туралы: CYре-
лерЫде айтылады. Осылайша жеке-жеке CYрелер мен аяттарда адамгерштк-имандылык, инабаттылык тагы баска мэселелердi жктеп, талдап керсеткен.
^асиетт Кдоан кэрiм кiтабында, адам баласын сорлататын да, бакытка бастайтын да нэпсi делЫген. Атаккумарлык, мэнсапкорлык, еркекiректiк, езiн баскадан жогары санау - нэпанщ тYп теркiнi дейдi. Бiз Кдоанга тек дЫи уагыз ретiнде карамауымыз керек, адамгершткке, имандылыкка, инабаттылыкка, ецбекке тэрбиелейтЫ алгашкы жазба ескерткiшi ретiнде караганымыз жен. Бул тургыда, белгiлi талым, Дуранды зерттеушi Сайид Муджтаба Мусави Ларидщ «Мусылмандар Yшiн Кдоанныц кереметтИ - дiни сенiмiнде, ал зерттеушi галымдар Yшiн гылыми сенiмiнде. Жеке тулга мен когамды баскарудыц гылыми мазмуны мен мYмкiндiгiн жэне дYние танымды ескеретiн кабылдау ерiстiлiгi Кдоанга тэн, деген ойы Кдоанныц уакытша гана колданатын курал емес, жалпы адамзаттыц емiр бойы азыгы екенш дэлелдей тYседi».
Кдоан терец зерттеудi талап ететiн жазба ескерткiш. Оныц козгаган эр мэселесiне дурыстап мэн берт, эр мэселенi жеке-жеке карастырып, окып, бiлiп зерттеуiмiздi заман талап етедк 6сiресе, тэрбие мэселесiнде Кдоанныц алатын орны ерекше екенiне еш кYмэн жок.
Аллаh тагала ец улы тэрбиешi. Мухаммед Пайгамбардыц: «0зiмнен кейiнгi калатын урпактарымды ойласам, Yш нэрседен коркамын:
1. ^улкынныц кулы боп, жолдан таюдан.
2. Нэпа кумарлыкка салынып, лас iстерге урынудан.
3. Iлiм-бiлiмi бола турып, карацгы-наданныц iсiн ютеуден» деген сездерi кецтге конарлык (Ву1апу1у 2015, S. 68). Шынымен де Yшеуi де адам коркатын iс. Бул сиякты жат кылыктан болашак урпагын халкымыз бурыннан-ак сактандырган.
Шын мэнiнде Аллаhта 99 еам бар. Аллаhтыц керкем еамдерЫе сену мусылманныц жанына жэне оныц жаратушыга деген шбадатына Yлкен эсер етедк Аллаhка жан-тэнiмен кулшылык кылудагы мэн-магынаны табу-бул эсердiц бiр нэтижес болып табылады. Сонымен катар Аллаhка сену, оныц есiм-сипаттарына сену - адам баласына Аллаhтан коркыныш сезiмiн уялататын ец Yлкен факторлардыц бiрi, себебi адам жаратушысын кебiрек таныган сайын, одан коркынышы кебейе бередк Оныц (Аллаh тагаланыц) бар екендИ жэне оныц илэhи сипаттарын бiлдiретiн есiм. Раббымыздыц ец улык еамк Кiм жаратушыныц осы эдемi еамЫ кYнiне 1000 рет кайталап зшр етсе, иманы берiк болады (Kostjor 2006, S. 43).
Аллаh тагаланыц сипаттары тек жалгыз Аллаhfа тэн. Аллаh тагаланыц сипаттары мэцгi, олардыц басы да, соцы да жок жэне олар жаратылыс емес. Аллаh тагаланыц сипаттары езгермейдi, ешкiмге жэне ешнэрсеге тэуелдi емес, оларга уксас нэрсе жок жэне урпактан урпакка уласпалы тYPде тэрбиелiк мэнi бар. 6рбiр мусылман Аллаh тагаланыц сипаттарын бтт, мэн-магынасын тYсiнуi керек, ейткен оларды жокка шыгарган адам кэтр болады. Бiздi одан Аллаh тагала сактасын!
Кдоаннан кейiнгi касиеттi ютап - Мухаммед пайгамбардыц даналык сездерЫщ жиынтыгы - Хадистер. Бул ютапта да, мусылманшылыкка, имандылыкка, б^мге, адамгершiлiкке, инабаттылыкка шакыратын ережелер жинакталган. 6сiресе, имандылыкка Yлкен мэн бертт, адамзат баласын дурысты бурыстан ажыратып, карацгылыктан куткарылатын, керкем мЫез-кулыкка тэрбиелейтiн иманды адам болуга шакырады.
Ар-уятка байланысты 13 Хадис бертген. Адамныц ар-уяты, ожданы-адамгершiлiк, имандылык, касиеттерiн жогары кетере отырып Хадисте «Кдоре Ибн Ыяс разиаллаhу fанhYдан: Пайгамбардыц жанында уяттан сез болды.
...Сахабалар: «Я, расулла! ¥ят дЫнен бе? - деп сурады. Сонда Xa3ipeT майгамбар: Эрине, TinTi ол дЫнщ тамамы», - деп былай жалгастырады: «¥ят деген нэрсе харамнан сактану, жYрекке ие бола алмаса да ттге ие болу (ауыз багу), абырой коргау (зинадан сактану)» деген екен. «¥ят турган жерде иман турады» - деген сез текке айтылмаган. Ар-уят турган жерде эдеп те турады. Адамнан уят кетсе арсыз болады. Арсыз адам эр нэрсеге урынады. КерЫгенге тiл тигiзедi, уятсыз адам езЫде ар-уят болмагандыктан басканыц намысын корлаудан тартынбайды, деп тYсiнiктеме берген. Гылымхалдада «ар», «уят» деген угымдарга жеке назар аударган. «Аламныц рухына жабыскан аурулардыц бiрi де арсыздык, уятсыздык. Бул дертке душар болган юстер, ирадаларына ие бола алмайды». (ирада-ерк деген угымда) (Abilbaeva 2012, S. 123).
Адам тумасынан адамгершiлiк касиетке ие болып тумайды. Адамгершiлiк касиеттер адамга тэрбие аркылы дамиды. Ендеше адамныц жаксы не жаман болып есуi тэрбиеге байланысты. Сондыктан да ата-ана Yшiн жаксы адам тэрбиелеп еарубасты мiндет. Бiрак та бул айтуга оцай болганымен iске асыру ете киын. Себебi уакыт, орта, заман адамга ез эсерiн типзуде. Дiн мен бiлiм эр уакытта бiрiн-бiрi колдай отыра дамиды. Ал адамныц рухани жагынан дамуына жэне санасын,мэдени децгешн кетеруде гылыми б^ммен терец сусындауы кажет. Бiз сонда гана дiндегi эртYрлi багыт багдардыц дурыс - бурыстыгын шеше аламыз. Осы тургыдан карастырганда бiз гылыми - сана сезiмге жакындай тYсуiмiз керек. Агайын туыс бiр-бiрiмен тату-тэтД ынтымакты карым-катынаста болса, жаксы касиеттердi бойында калыптастырса, осыныц езi бакыт. Ертедегi адамдар туысшыл, кергендерi кеп, белiп жеген, менiкi, сенш деген сездерi болмаган. К^рп кездеп когамдьщ емiр, карым-катынас мYлдем езгеше. Кептеген адамдардыц зорлык-зомбылык керсетуi туысына, эке-шешесiне катыгездiк, кайырымсыздык эдеттер бYгiнгi кYнi кебейе тYсуде.
Осындай зорлыкты болдырмау Yшiн дiннiц релi ете зор. Дiн адамдарды Yлкенге, кiшiге деген адамгершiлiктi, мейiрiмдiлiктi кастерлеуге шакырады. Осындай етпелi заманда ез максат-муратымызга жету Yшiн котамдаса бiрлесiп, емiр CYPуiмiз керек. «Агайын тату болса ат кеп, абысын тату болса ас кеп», жаман адам езЫщ гана кара басын ойлайды. Ал жаксы адам кепшiлiктiц ^рштИн ойлап, кYЙзеледi. Жаксы адамныц ой-ниет акыл-парасаты жогары болады.
Дiн - адамныц абыройын, ар-уятын сактап отыратын ереже немесе тэрбиелiк курал юпеттес. Дiн рухани мэдениеттiлiктiц бастамасы, дYние-танымныц бiр тэрбие куралы багдар жолы. Дiннiц басты кызметi - адамдардыц карым-катынастарын белгiлi бiр тэрттке келтiрiп, оныц кудiреттiлiгi мен касиеттерЫе иландыру. ^огам дамуындагы дiн релЫщ есуi тYрлiжаfдайларfа байланысты. Дiн адамдар арасындагы бiрлiк пен ынтымактастыктыц калыптас себепкер болатын адамгершiлiк карым-катынастарды реттеудщ мэдени элеуметтiк эдiстерiн емiрге кел^редк Сондыктан да дiн барган сайын тамырланып дамуда.
Ислам дiнiнiц казактар арасында кецiнен таралуы жэне казаки ой санада берк орныгуы, урпактан-урпакка жалгасып келе жаткан улттык касиет, Yлгi енеге. ^азак халкы урпак тэрбиесiндегi жаксы эдеттерге, иманды кунды-лыктарга, ата-бабадан калган игi мураларга улагатты енегенiц эсерiне ерекше мэн берт келген.
«Тэрбие эсемдiк, урпагын куруга айналгандарды, аллаh тагала тэрбие аркылы керкемдейдЬ>. Тэрбие негiзiнде ез алдына максат емес себеп болып есептеледк Кейбiр ата-аналар балаларын, емiр мектебiне дайындау Yшiн тэрбиелейдi. Кейбiрi бiлiмдар болуы Yшiн тэрбиелейдi. Ал ецд бiреулерi елiне,
халкына кызмет ететЫ азамат болсын деп тэрбиелейдк Тэрбиенiц осы сиякты максаттары кептеп кездеседi. Адамдар эртYрлi дэуiрлерде заманныц талабына сай тэрбиен алуан тYрлi максаттарда колданып келген. Сондыктан да «Заманыц тYлкi болса, тазы болып ку» деген сездi негiзгi кашдага айналдырып, осыны бiр перде туткан (Minis 1975, S. 53).
Сол Yшiн тэрбие барлык жерде бiрдей болмаган. К^рп тацда да тэрбиенiц мацызы орасан зор. Тэрбие беактеп баладан, ецкейген картка дейiн кажет. 0йткенi, тэрбие болганда гана, адамдык касиетiц пайда болып, емiрдегi ролiцдi бiле аласыц. Бiздiц аталарымыз да тэрбиенiц непзп максатын дэл басып, ез емiрлерiнде дурыс колдангандай сыцай танытады. Булай дейтЫ себебiмiз атадан калган улагатты сездердiц тYп теркiнi осындай тужырымга ерiксiз жетелейдi. Мэселен тэрбиедегi эдептткт мына сезбен ернектеген: «6дептi бала арлы бала, эдепсiз бала сорлы бала». Мiне мунда тэрбиеге кецт белiнiп карастырлатын ар мэселесiн эдептткке апарып телiп, жогаргы децгейге кетерт отыр. Бiзде тэрбиенi ар-намыспен байланыстыра отырып, негiзгi максатка жетудiц жолын тапкан. Осыныц нэтижесiнде емiрiне адамдыкты ту етiп устайтын каншама арыстай агаларымыз болашак буын екiлдерiне ешпестей iз калдырган.
Ислам галымдары тэрбиен екiге белiп карастырган. Жалпы жэне жеке адам тэрбие. Жеке тэрбие бул аллаh тагала тарапынан пайгамбарлар аркылы адамдарга Yйретiлген сенiмдер эдемi iс-эрекеттер аркылы жYзеге асады. Пайгамбарлар дэрiгер iспеттi адамдардыц сыркаттарын айта отырып жаксылыктар игiлiктер аркылы емдейдк Ал жалпы тэрбие болса элемнщ ец кiшкентай белшегiнен бастап ец Yлкен болмысына дейiн кудiрет иеанщ колы мен тэрбиеленiп жаткандыгын айтады (Zhambyl 2005, S. 68). Жалпы тэрбиеде мэжбYрлiк болса жеке тэрбиеде калау мен ерiк бар. Жалпы тэрбие туралы куранда ясин CYресiнiц ец соцгы аяттарында былай делЫедк «Егер ол бiр нэрсенi каласа, бол дейдi сол сэтте болады». БYкiл нэрсе оныц кол астында. 0мiрдi де елiмдi де жараткан сол. Еш бiр нэрсе оныц бакылауыныц сыртында калмайды. Бiрак пайгамбарлар аркылы болатын тэрбиеде тацдау кукыгы бар.
Аллаhтыц кулы болган адам баласы пайгамбарды мойындап одан эмiр мен тыйымды, жаксы мен жаманды, бурыс пен дурысты Yйренедi. 6мiрлердi орындап, тыйымдардан аулак турса, эркашан бакыттылыкка жетедi. Адамдардыц ец бакыттысы болып есептеледi. Эр гасыр сайын пайгамбарымыздыц жолын керсететiн адамдар келт, олар да халыкты жаксылыкка, туралыкка шакырган. Мундай адамдарга ез тiлiмiзбен «Yэлилер» деп айтамыз. <^эли» деген сез «дос» дегендi бiлдiредi. Куран кэримде аллаh тагала былай дейдк «Аллаh иман еткендердiц досы. Оларды карацгылыктан нурга шыгарады» (Osman Nuri 2011, S. 31). Аяттыц жалгасында Аллаhка иман етпегендердiц досы шайтан, ол езЫщ достарын жарыктан карацгылыкка апаратындыгын, от iшiнде калатындыгын айтады.
Куран кэримде Аллаhка иман етт жаксы гамал жасагандарга шешз бакыттылык, ал керiсiнше оган иман етпей карсы шыккандарга тозак азабын беретiндiгi ескертiледi. Кейбiр ислам галымдары иманды былайша тYсiндiредi (Zhambyl 2005, S. 21). Иман, жэннаттыц тукымын, ал кYпiрлiк болса езiнде тозактыц тукымын сактайтындыгын айтады. Ягни иманды адаммен, имансыз адамныц бул дYниедегi емiрiн салыстыратын болсак, иманды адам жэннат сиякты тыныш, рахат, иманы жок адам эр уакытта кайгы-кааретте емiр CYретiндiгiне кез жеткiземiз. ©йткеш Аллаhка иман етпеген адам дYниедегi бYкiл киыншылыктарды, кайгыларды, ауыртпалыктарды мойнына жYктеп, Yмiтсiз кYЙде келешектегi келетЫ елiмдi ойлап эр уакыт жан азабын шегедк Ал иманды
Kid келешекке YMiT артып, е1шрдеп киыншылыктарга сабырлылык жэне T63ii4qrniK пен жауап берiп жан азабын шекпейдi. Курандагы екiншi басты мэселе бул ахлак мэселесi. Ахлак дегенiмiз керкем мЫез-кулык дегендi бiлдiредi. Куран эдеп, ахлак, этика, эстетика мэселелерЫе кецЫен токталады (Minis 1975, S. 85). Когамныц дамуымен iлгерiлеуiнде адамныц жеке мiнез кулкы мацызды роль аткарады. 9йткенi когам мYшесi болган эр 6ip жаксы мЫез-кулыкты азаматтыц когамга каншалыкты пайдасы болса, жаман мЫез-кулыкты адам да когамга одан да кеп зиянын типзедк Мухаммед пайгамбарымыздан бiр кiсi «Ислам дегенiмiз не?» - деп сураганда «Ислам керкем ахлак» деп жауап бередк
Балаларга мiнез-кyлык ережелерiн мецгертуде казак халкы тыйым сез-дердщ де «^зецд кушактама», «Аягыцды жогары кетерме», «Басыцды шай-кама», <^лкеннщ сезiн белме», «Гайбат сез айтпа», «Бе^цд басып жылама», «Тацдайыцды какпа», <^йде ыскырма», «Юаге саусагыцды шошайтпа», «Жагыцды таянба» жэне тагы баскамYмкiндiгiн барынша утымды пайдалан-ган. Оны эрдайым кадагалап отырган. Солар аркылы улттык эдеп елшем-дерiн устана бтуге баулыган.
Казак халкы ез ^рштИнщ сан гасырлык тарихында тэрбиенщ езiне тэн эмпирикалык тэжiрибесiн жасады. Оган халык емiрiнде гасырдан-гасырга жалгасын тауып жаткан халык тэрбиесi мазмунынан ерекше орын алатын салт-дэстYрлердi, эдет-гурыптарды, кептеген тэрбие куралдарын, эдiс-тэсiлдердi жаткызуга болады. Казак халкыныц элеуметт-экономикальщ, саяси-мэдени, когамдык емiр CYPуi барысында дене, акыл-ой, ецбек, адамгершiлiк, имандылык тэрбиесi женiнде езiндiк ерекшелiкке ие кептеген угым^ажктер^ iскерлiк, дагдылары калыптаскан.
Тэрбиенi, баскару, бтушЫщ бiлмейтiнге Yйретуi десек те болады. «Алдыцгы буын ектдерЫщ кейiнгi екiлдерiне iлiм-бiлiм мен пшрлерЫ Yйретуi» деп айткандар да бар. Ислам д^, азгындыкты баса керселп оныц салдарынан емiрге, ^ршткке зиян келетiнiн айта отырып, туралык, эдiлдiк iстеген дурыс деп керсеттк
Менщ де айтайын деп отырганым, куран аркылы жастарды дiнге жYгiндiру, багындыру, сана-сезiмiн, дYниетанымын дiни тургыдан калыптастыру емес, емiрге керектi тэрбиелк мэнi бар кагидаларды халыктык тэрбиенщ курамына енгiзiп, сол тургыда дурыс юке асыру. Ол - б^м, керкем мiнез-кyлык, акыл, адамгершiлiк имандылык, достык, бейбiтшiлiк касиеттердi калыптастыратын дЫ демекпiн.
K¡азiргi тацда адамгершiлiк тэрбиеанщ езектi мэселесi, когам дамуында турган Рухани-адамгершiлiк барлык iзгiлiктердiц, жаксы касиеттердщ бастау булагы. Казак халкыныц дерлк салт-санасы, эдет-гурпы айналып келгенде ислам дЫшен туындаган тэрбиелiк мэселелерге келт тiреледi. Ислам дЫшщ когам дамуы барысындагы релiне токталатын болсак, тарихтагы кейбiр окигалардыц алдын алуына, халык басына тYCкен кYЙзелiске тезуiне, жеце бiлуiне себепшi болады. Ислам дУнщ казактар арасында кецЫен таралуы жэне казаки ой-санада берк орнауы, урпактан-урпакка жалгасып келе жаткан улттык касиет, Yлгi-енеге. Казак халкы урпак тэрбиеандеп жаксы эдеттерге, имандылык кундылыктарга, ата-бабадан калган игi мураларга, улагатты енегенщ эсерiне ерекше мэн берген. Ал, дЫ - адамныц абыройын, ар-уятын сактап отыратын ереже немесе тэрбиелк курал iспеттес. Дiн рухани мэдениетттктщ баламасы, дYниетанымныц бiр бтм^ дYниедегi тэрбие туралы багдар немесе жол.
Кортынды. ^азак xалкыныц дэстYрлi тэрбие жYЙесi, жас yрnакты, когам мYшелерiн отанга, xалкына, елге, жерге деген CYЙiспеншiлiкке тэрбиелеп, муны олардыц бойына сНрт, калыптастыруды жетекшi орынга алады. Сондыктан да эрдайым тыц багыттарда iздене отырып, бала жYреriне жол табатындай етin, осы адамгерштк касиеттердi отбасында, мектепте, сабак уакытында, сабактан тыс уакыттарда дурыс, тиiмдi пайдаланып YЙретудi керек етедi. Адамгерштк руx-казак елЫщ элемдiк eркениеттеri елдер гашЫе косылып, дYниежYзiлiк кауымдастыктан лайыкты орын алуына мYмкiндiк беретiн бiрден-бiр кYш.
БYriнri тацда жас yрпакты ислам дэстYрлерi аркылы руxани-адамrершiлiкке баулу, дЫнщ кynия-сырларын окытып, YЙрету-дYниеrе келген эрбiр yрnактыц жан дYниесiне адамгерштк, имандылык касиеттi сыйлау болып табылады. Олай болса, дiн-fылым, дiн-бiлiм екешн ескере отырып, жас yрnактыц жан дYниесiне руxани азык берудi кешк^рмей, iске батыл кiрiсуiмiз керек.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Абилбаева Ш. Исламдагы жанyя. - Улан-Батор, 2012.
2. Бyланyлы Ж. Ислам жэне пайгамбар жолы. - Улан-Батор, 2015
3. Жамбыл А. Ислам: Шашин, Философи, казаxуудын нийгмийн сэтгэлгээ, шутлэг (Философия, казактардыц элеуметтiк угымы, наным сенiмi). - Улан-Батор, 2005.
4. Костёр Т. Ислам дшшщ тэрбиелк мацызы. - Улан-Батор, 2006.
5. Минис А. МАХН-аас сум xийд лам нарын эдийн засгийн xYчин чадлыг эвдэж устгаxын тблвб тэмцэл (Моцгол xалык револиюциялык партиясынан мешiт медiресе, моллалардыц экономикалык куаттылыгын жою Yшiн аткарган iс шаралар). - Улан-Батор, 1975.
6. Осман Нури Топбаш. Ислам итгэл Yнэмшил болон 15. мeргeл залбирал. - Улан-Батор, 2011.
Reference
Abilbaeva 2012 - Abilbaeva, Sh 2012, isiamdary zhanyja, Ulan-Bator. (in Kaz). Bylanyly 2015 - Bylanyly, Zh 2015, isiam zhэne pajrambar zhoiy, Ulan-Bator. (in Kaz). Kostjor 2006 - Kostjor, T 2006, isiam dininiH tэrbiei¡k maHyzy, Ulan-Bator. (in Kaz). Minis 1975 - Minis, A 1975, MAHN-aas sYm hijd iam naryn jedijn zasgijn hYchin chadiyg jevdjezh ustgahyn tвiвв tjemcjei (Mohfoí haiyq revoiijucijaiyq partijasynan meshit medirese, moiiaiardyH jekonomikaiyq quattyiyryn zhoju Yshin atçarran is sharaiar), Ulan-Bator. (in Kaz).
Osman Nuri 2011 - Osman Nuri Topbash 2011, isiam itgjei Ynjemshii boion 15. mвrgвi zaibirai, Ulan-Bator. (in Mong).
Zhambyl 2005 - Zhambyl, A 2005, isiam: Shashin, Fiiosofi, kazahuudyn nijgmijn sjetgjeigjeje, shYtijeg (Fiiosofija, qazarfardyH эieumettik yrymy, nanym senimi), Ulan-Bator. (in Kaz).
Воспитательное значение исламской религии
Абиланкызы Жайнагуль
старший преподаватель социальной и гуманитарной кафедры филиала университета Ховда в Баян-Ульгийском округе. E-mail: [email protected]
Аннотация. В статье рассматривается роль ислама в воспитании будущего поколения, его значимость в дополнении слабых сторон законодательных актов, касающихся вопросов воспитания человека. Автор считает, что исламская вера играет важную роль в нравственном воспитании и поэтому необходимо уделить особое внимание духовно-нравственному просвещению и воспитанию молодежи. Под нравственностью понимаются принципы, ценности, нормы, определяющие человеческое поведение. Религия и образование всегда развиваются вместе и при поддержке друг друга. Исламская религия всегда была источником нравственных ценностей, а в наших условиях доведение знаний об этом становится задачей и науки, и школы, и духовенства.
Ключевые слова: ислам; Аллах Всемогущий; образование; воспитание; нравственность; уважение; мусульманин.
Educational value of the Islamic religion
Zhainagul Abilhankyzy
senior lecturer of the Department of Social and Human Sciences, Khovda University branch, Bayan-Ulgii District. E-mail: [email protected]
Abstract. The article discusses the role of Islam in the education of future generation, its importance in supporting weaknesses of legislation relating to issues of human education. The author believes that the Islamic religion plays an important role in moral education, and therefore it is necessary to pay special attention to the spiritual and moral education of youth. Morality includes the principles, values, rules governing human behavior. Religion and education are always developing together and support each other. The Islamic religion has always been a source of moral values, and in our conditions, bringing knowledge about it becomes the task of both science, school, and religion. Keywords: Islam; Allah the Almighty; education; morality; respect; Muslim.
