CC BY
83
The valuable bases of the interethnic relations
Sagikyzy Ayazhan
Doctor of Philosophy, manager of the Department of philosophy of the Institute of philosophy, political science and religious studies of the Committee of science MES RK. Republic of Kazakhstan, 050010, Almaty, Kurmangazy St., 29. E-mail: ayazhan@list.ru
Abstract. All ethnic groups are substantially united; this unity is provided by united - deep - human essence and growing from it general, though ethnically specific, with culture universals. Historical experience and the present situation in the world staticizes needs of humanistic spiritual and practical transformation of the social reality for the sphere of the interethnic relations. The humanity, consent and tolerance, values and ideals which promote all-civil and ethnic consolidation of the Kazakhstani society, formation of culture of the interethnic relations, international tolerance and mental compatibility as only on this basis overcoming negative tendencies in the spiritual and moral sphere is possible have to be a basis of public representations and installations.
Keywords: ethnic groups; nation; values; crisis; interethnic relations; international relations; unity; consent.
Этносаралык карым-катынастын кундылыктык негiздерi
Сагикызы Аяжан
философия гылымдарыныц докторы, доцент, Кр БГМ FK Философия, саясаттану жэне дЫтану институты философия бел!мшщ мецгерушюк Казахстан Республикасы, 050010, Алматы, Курмангазы, 29. E-mail: ayazhan@list.ru
ty^h. Барлыщ этностар субстанциалды тутас; бул тутастыщ мэдени эмбебаптылыщпен ^амтамасыз еттедк ¥лтаралыщ ^арым-^атынас саласындагы гуманизм этникалыщ тамырлары мен нэстдк ерекшел^ерЫе ^арамастан адамныц тулга ретiндегi ^ундылыгын, оныц еркш дамып, ез ^абтеттерш керсету оды^тарыныц шартсыздыгын мойындауды талап етедi. Гуманист улттыщ саясатты жYргiзу дегенiмiз - ултаралыщ ^арым-^атынастарды барлыщ интернационалдыщ езара эрекетке ^атысушылардыц мYДделерiн ескерiп, реттеу деген сез. Этноулттыщ саясаттыц гуманист стратегиясы жалпы адами басымдылы^тарды, ^ундылы^тарды, рухани бастауларды жYЙелi жYзеге асыруды, 1^рп саяси жэне экономикалыщ пайдадан гер^ адамгершiлiк стимулдардыц басымдылыгын б^редк
ТYЙiн сездер: этнос; улт; ^ундылыщ; дагдарыс; этносаралыщ ^арым-^атынас; ултаралыщ ^арым-^атынас; бiрлiк; келiсiм.
Ценностные основы межэтнических отношений
Сагикызы Аяжан
доктор философских наук, заведующая Отделом философии Института философии, политологии и религиоведения Комитета науки МОН РК. Республика Казахстан, 050010, Алматы, ул. Курмангазы, 29. E-mail: ayazhan@list.ru
Аннотация. Все этносы субстанциально едины; это единство обеспечивается единой -глубинной - человеческой сущностью и вырастающими из неё всеобщими, хотя и этнически специфичными, универсалиями культуры. Исторический опыт и нынешняя ситуация в мире актуализирует необходимость гуманистического духовно-практического преобразования социальной действительности в сфере межэтнических отношений. Основу общественных представлений и установок должны составлять гуманность, согласие и терпимость, ценности и идеалы, которые способствуют общегражданской и этнической консолидации казахстанского общества, формированию культуры межэтнических отношений, межнациональной толерантности и ментальной совместимости, так как только на этой основе возможно преодоление негативных тенденций в духовной и нравственной сфере.
Ключевые слова: этнос; нация; ценности; кризис; межэтнические отношения; межнациональные отношения; единство; согласие.
УДК 316.75 (574)
Этносаралык карым-катынастын кундылыктык негiздерi
Саги;ызы Аяжан
Юрюпе. Адамзат ХХ гасырдыц екiншi жартысынан бастап казiрri кезецге дешн кептеген eзгерiстер кезецЫ бастан еткеруде. Жаhандык дагдарыстардыц эрбiрi жакын болашакта орны толмас жаhандык апатка ушырататын тутас топтамасы пайда болды. Тек кана жYЗдеген жылдар бойы табигатка жырткыштык-пайдагерлiк тургыдан катынас жасау галамдык экологиялык дагдарыска экелгенiн керсетсе де жетктктк Ец eкiнiштiсi - мемлекеттер оган карсы туру Yшiн кYштердi бiрiктiру мэселесiнде бiр шешiмге келе алмай отыр.
ХХ гасырдыц екiншi жартысында галамдык келемде дiни шм жамылган терроризм жайылды. 9кiнiшке орай, олармен ^рес жецюке жеткiзбей тур. Жаппай кару шыгару жалгасуда. Жаппай кырып-жою куралдарыныц жаца тYрлерi, соныц iшiнде колдануы халык Yшiн де, коршаган орта Yшiн де зардабын тигiзетiн сейсмикалык, климаттык, психотроптык жэне т.б. карулар жасалынуда.
Дагдарыс адамзаттыц рухани саласын да камтуда.
Осылардыц барлыгына элемдiк екi YPДiстiц кактыгысы ез тацбасын калдыруда: 1) бYкiл адамзатка кезделген (Х1Х f.жергiлiктi тарихтыц элемдiк тарихка) эдейi багытталмаган жэне реттелмеген жаhандану (глобализация) YPдiсi, мен 2) жаhандык (глобализм) YPДiс. Бул YPДiстер бiрiн бiрi жокка шыгарады. К^рп уакытта екiншiсi басымдык танытуда. Жаца либерализм мен мондиализм кашдаттарын устанып, улттык мемлекеттер мен мэдениеттердi жоюга, алты миллиард халыкты «тацдаулы» алтын миллиардтыц кулына айналдыруга багытталган жаhандык.
Осы жаhандык дагдарыстардыц барлыгыныц негiзi мен олардыц салдарына непз болатын дагдарыс, атап айтканда, казiргi адамзаттыц ;ундылы;ты; багдарлары мен ма;саттарыныц дагарысы жатады. Адамзат соцгы Yш мыцжыл бойы eзi Yшiн (элемдк тарих алацына капитализмнщ пайда болуынан бастап) бiртiндеп елеусiз ;ундылы;ты - пайдалылы;;а ауыстырып, олардыц аракатынасын аяктан баска карай койып, ендi туйыкка тiрелiп отыр. Бул туйыктан шыгу - пайдагерлiк пен кундылыктыц шынайы аракатынасына кайта оралу жэне кундылыктарды эмбебаптылык дэрежесiне кетеру.
Кундылыктар туралы тYсiнiк. ^ундылык - артефактiлермен шартталынган субъект аралык катынастардыц YДерiсiнде пайда болатын жэне адам, топ пен когам eмiрiнiц рухани-iзгiлiктiк, мэдени жэне элеуметт саласынан кeрiнiс табатын адамзат болмысы феномендерЫщ мацыздылыгы туралы туракты тYсiнiк. Осы когамда басымдык танытатын iзгiлiк нормалары мен рухани кундылыктар кундылыктар иерархиясыныц жогары децгешн курайды.
кундылыктарды тYрлi кырлардан зерттеуге болады. ^ундылыктардыц мэнiн тYсiнуге катысты тYрлi тэстдемелердщ негiзiнде келесiдегiдей корытынды жасауга болады: кундылыктар жYЙесiнiц жогаргы децгей когам моралi мен рухани-тулгалык саланыц негiзi ретiнде рухани кундылыктар болып табылады; кундылыктар адамзат болмысыныц барлык салаларына таралып, элеуметтiк тэртттщ барлык курамдастары (iшкi тулгалык жYЙелер, тулга мен когам, адам мен космос, еткен шак пен казiргi кезец, мэдениеттер) байланысыныц негiзiн бiлдiредi; туракты бола турып, iшкi икемдiлiкке иеленетЫ
кундылыктар жYЙесi заманауи элеуметт курылымды турактандыру факторларыныц бiрi ретЫде кызмет аткара алады. ^ундылыктык механизмдердщ конструктивтi мYмкiндiктерiн тYсiнуге негiзделген жас урпактыц уйымдастырылган элеуметтiк YДерiсi аркылы накты тарихи элеуметтiк-мэдени болмыстагы жалпы адамзаттык рухани кундылыктардыц мэнiн езект кылуга болады.
Кез келген когамдык жYЙелер дагдарысыныц негiзiнде iзгiлiктiк кундылыктардыц дагдарысы жатыр. Сол себептен бYгiнгi тацда когамныц элеуметтiк турактылыгы мен когам дамуына багдарланган улттык мэдениеттщ рухани-iзгiлiктiк кундылыктарына негiзделетiн когам дамуыныц жацартылган парадигмасы кажет.
Кез келген мэдениет элемге (СолтYCтiк, ОцтYCтiк, Шыгыс, Батыс, Еуразия, курлыктык, тецiздiк, таулык, жазыктыктык жэне т.б.) eзiне гана тэн ерекшелiктермен енедi. К^рп кундылыктар жYЙесi негiзiнен Батыстык болып табылады.
Алгашында Батыс ез тарихында жогаргы мэдениетт калыптастырды. Алайда ол тарихи Батыс курдымга кетiп, оныц кундылыктары кебЫесе кулдырауга ушырады.
Этносаралык катынастардын калыптасуы. Адамзат тарихы кептеген этномэдени бiрлестiктердiц тарихынан басталады. Бул тарихтыц б1р'шш1 кезец осындай. Ек1нш1 кезецi - улттык-мэдени: бул этностар тарихы емес, улт тарихы болып табылады. Жаца кезецде Батыс Еуропада пэрмендi улттык-мемлекетт бiрлестiктер калыптаса бастады. Адамзат тарихыныц Yшiншi кезецi - нагыз бYкiлэлемдiк немесе жаhандык Тарихтыц кезецi. Мунда мэдениеттердщ кeптYрлiлiгi жойылмайды; тiптi бiр iзге салынбайды; тек олардыц eмiр CYPу тэсiлi eзгередi.
Элемде когамдык-саяси, элеуметтiк-мэдени катынастардыц ец кYPделi, карама-кайшы эрi нэзiк кырларын этностардыц арасындагы катынастар курайды жэне олар елдеп саяси ахуалга, экономикалык жэне элеуметт катынастардыц жагдайына, мемлекеттiк-кукыктык институттардыц тшмдтИне, мемлекеттiк улттык саясатыныц пэрмендiлiгiне непзделедк Адамдардыц материалдык жэне рухани кундылыктармен, тэжiрибемен, этностардыц мэдени жетiстiктермен, eмiр CYPу салттарымен, турмыстагы ерекшелiктермен езара алмасуы этностардыц карым-катынас жасау барысында жузеге асады. «Мэдениеттердiц езара юр^ ултты байытып кана коймай, адамдардыц езара эрекеттерi мен езара тYсiнiстiгiн, олардыц инновациялык кундылыктарды кабылдауын камтамасыз етiп, ултаралык катынастардагы келецсiздiктердi тYзеуге кeмектеседi.
Сонымен бiрге, этносаралык катынас барысында езара эрекет жасайтын халыктардыц дэстYрлi тYсiнiгiндегi, кезкарасындагы, мYДдесiндегi, дэстYрi мен кундылыктарындагы ерекшелiктер кактыгысы орын алады, сондыктан ол арнайы моральдык, элеуметтiк-психологиялык, саяси-кукыктык реттеудi, тiкелей этносаралык байланыс саласында тулганыц мiнез-кулкына элеуметт бакылау жYргiзудi кажет етедi. Этносаралык катынастардыц жотаргы мЫез-кулыктык мэдениет кYнделiктi этносааралык байланыстарды реттеудiц ец мацызды факторы болып табылады. Бул салада тиют моральдык, саяси-кукыктык реттеу болмаса, этносаралык карама-кайшылыктар этносаралык карсылыкка, жанжалга уласып кетуi мYмкiн.
Этносаралык карым-катынас мэдениетiнiц калыптасуы ^рдел^ узакка созылган YДерiс жэне ол когам eмiрiне eздiгiнен кiрiгiп, адамдар мЫез-кулкында механикалык тYPде жYзеге аспайды. Адамзатка ортак кундылыктар мен
нормалар ултаралык катынастарды реттеудщ непзп факторы болып табылады. ТYзу, эдептi, тeзiмдi карым-катынастан шYбэсiз нактылыкка айналуы тиiс. Ол Yшiн тургындарды, ец алдымен, жас буынды Yйретудiц, бiлiм беру мен тэрбиелеудщ барлык сатыларында тиiмдi жумыс аткару кажет.
Когамдагы элеуметтiк-саяси, экономикалык тутастыкты жэне когамдык келiсiмдi сактап калу Yшiн, ец алдымен, когамдык дамудыц казiргi талаптарына сай гуманизм мен тeзiмдiлiк кашдаларына негiзделген бiлiм беру институтыныц жаца Yлгiсiн жасау мацызды. Б^м беру жYЙесi аркылы жастардыц багыт-багдарыныц калыптасу Yдерiсiне ыкпал етуге болады. Бiлiм беру жYЙесi ултаралык катынастарды реттеу тетiгi саналады, ейткеш жастар когамдык дамудыц элеуетi болып табылады. Жастардыц моральдык-адамгерштк жагдайы когамныц дамыгандыгыныц накты белгiсi болады.
Элеуметт саладагы казiргi жагдай бiлiм беру мекемелерЫе жастар санасында когамдык тYсiнiктер мен устанымдарды калыптастыруга байланысты ете кYPделi мiндеттi кояды. Когамдык тYсiнiктер мен устанымдардыц негiзiн жалпы азаматтык жэне этникалык бiрлiкке, ултаралык карым-катынастардыц мэдениетiн калыптастыруга, ултаралык тeзiмдiлiк пен менталдык сэйкестiлiкке септiгi болатын адамгерштк, келiсiм мен тeзiмдiлiк, кундылыктар мен мураттар курауы тиiс, eйткенi осындай негiзде гана рухани жэне eнегелiлiк саласындагы жагымсыз YPДiстердi жоюга болады.
Рухани жэне элеуметпк-мэдени дагдарыстан шыгу жолы когамды уйыта алатын жаца eнегелiлiк багдарларда жаткан сиякты. Адамгерштк, руханият, тeзiмдiлiк, бейбiтшiлiк, iзгiлiк, эдтдк, eзара тYсiнiстiк, eзара курмет - ултына, нэсiлi мен дiнiне карамастан, барша адам Yшiн сeзсiз мацызды тегеур^ талаптар. Бул негiздегi ултаралык карым-катынастыц мэдениетi адамныц улттык ар-намысына тiкелей немесе жанама тYPде кысым жасаудыц, кемсiтушiлiктiц, кукык тецсiздiгiнiц, этникалык непзде зорлыктыц кез келген тYрiн кабылдамауды бiлдiредi.
Когамдык-саяси, ултаралык карым-катынастардыц гуманист кундылыктары мен дэстYрлерi гасырлар бойы калыптасып, казiргi мацызды кукыктык кужаттар мен саяси декларацияларда (Б¥¥ жартысы, ЕКЫ¥ кужаттары жэне т.б.) бектлген. Олар Казакстан Республикасыныц Конституциясы мен зацнамасында жYзеге аскан. Мэселе оларды ултаралык eзара эрекеттер мен карым-катынастардыц барлык децгейЫде накты саяси жэне кукыктык тэжiрибеде жYЙелi эрi мYлтiксiз жYзеге асыруга байланысты.
Тэуелаздк жагдайында алынган тэжiрибе этникалык императивтердщ ел iшiнде немесе баска елдермен байланыста орындалмауы мYмкiн емес белг^ бiр шарттарды коятынын кeрсетiп отыр. Сондыктан Казакстанда, негiзiнен, жагымды багытта дамып отырган ултаралык eзара эрекеттердi реттеудiц белгiлi бiр Yлгiсi жасалган. Сонымен бiрге, талдау кeрсеткендей, жарияланган улттык саясаттыц багыты мен оны жYзеге асырудыц накты тетiктерi арасында, этносаралык бiрiгудiц мiнсiз нормативтi Yлгiсi мен этносаралык eзара эрекеттiц кайшылыкты, кeбiнесе, жанжалды сипаты арасында белг^ бiр алшактык бар. Муныц бэрi кейбiр жагдайда ултшыл жэне шовинист уэждердi бYркемелеудiц, eзiн баска этникалык когамдастыктардыц eкiлдерiнен ерек санап, ттД артык кeру сезiмiн тугызудыц куралы ретiнде отансYЙгiштiк кундылыктардыц кабылдануына эсерЫ тигiзедi.
Казакстандагы этносаралык катынастардьщ сипаты. К^рп Казакстан - тарихи-мэдени мурасы бай жас, амбициясы зор мемлекет ретЫде алдына биiк максаттарды кояды жэне оларга кол жеткiзуге элемдеп каржылык-экономикалык жаhандык дагдарыс та кедерп бола алмайды. Казакстан - казак
ултыныц, оныц мэдениетЫщ, ттЫщ, тарихи дэстYрлерiнiц жетекшi рeлiн сактай отырып, кеп дiндi жэне кеп ултты когам жэне мемлекет ретЫде дамып отырган ел. Казакстанда бiрнеше этностардыц бiрге eмiр CYpiHi^ зор элеуметтк, саяси, адамгершт-этикалык тэжiрибесi жинакталып, кептеген этностардыц рухани кундылыктарыныц жемют алмасуы жYзеге аскан. Казакстан халкыныц тарихи жадында этносаралык катынастардыц ерекше тэжiрибесi бар.
Рухани мэдениеттщ кундылыктары, когамныц рухани-iзгiлiктiк негiздерi оныц бiртутастыfы, iшкi мызгымастыгыныц iргетасын курап, когам мен калыптаскан казакстандык мемлекеттщ тYп тамырлык мYДделерiнiц кeрiнiсi болып, элеуметт кызметтщ болашакка багытталган келешегi зор, дамытушы багдарламасын курайды. Олар ездерЫщ идеалдары мен устанымдарын тацдау кукыгы мен мYмкiндiгiне иеленетiн элеуметтiк жэне рухани еркт адам ретiнде сезЫуге жэне Казакстан Республикасыныц толык кукыкты азаматы ретiнде сезiнуге мYмкiндiк бередк
Этносаралык жэне конфессияаралык жанжалдарга экелт соктыратын негiзгi мэселелердщ бiрi кукыктардыц тецаздИ болып табылатыны бэрiмiзге мэлiм. ^азакстан сиякты кеп ултты жэне кеп конфессионалды когамдардагы элеуметтiк езара катынастарга тэн толеранттылык азаматтардыц улттык, нэсiлдiк, дiни немесе баска да белплерЫе карамастан тец кукыктарды конституциялык тYPде бекiту аркылы жузеге асырылады. Сэйкесiнше, Конституцияныц кукыктык кYшi Казакстандагы ултаралык келiсiм мен бейбiтшiлiктi камтамасыз етедi.
К^рп жаhанданып бара жаткан элемде ец кауiптi нэрсе казiргi eмiр CYрiп жаткан адамдардыц, эаресе, жастардыц улттык-мэдени мурадан максатты тYPде ажырату, буындар арасындагы байланыстарды Yзiп, ежелден калыптаскан бейiмделу жэне eзiн-eзi тану тетiктерi мен eлшемдердi бузу. Ол Yшiн эртYрлi куралдар колданылуда: таза алдау мен олардыц санасы мен мiнез-кулкына арсыз эсер етуден бастап, eмiрлiк мэнi бар кундылыктар баганын eзгертудi талап ететiн ектем шарттарды кою (Yрейлендiретiн тэсiлдер аркылы экономикалык, саяси eктемдiк жYргiзу)...
Бул жагдайда бурында терец рухани-адамгершiл мазмунды жеткiзетiн, эмбебап магынасы бар категориялар езЫщ дYниетанымдык сипатынан айырылып, саяси-идеологиялык жэне технологиялык куралга айналады. Ондай «аластанган категорияларга»: «парызды», «намысты», «арды», «ужданды», «эдтдктЬ» «отаншылдыкты» жаткызуга болады жэне олардыц шынайы мазмуны кунсызданып, бурмалануда.
Корытынды. Адамзатка ортак кундылыктар - трансценденттi кундылыктар, ягни абсолюттi сипаттагы, мэцгi кундылыктар. ДЫдар адамдар жалпы адами кундылыктарды дiн тургысынан саралай келе, мундай кундылыктардыц табигаты кудiреттi деп бтедк Олардыц негiзiнде lзгiлiктiц, Акикаттыц, Эдтдктщ, Сулулыктыц абсолюттi тYPде жYзеге асуы ретiнде Кудай идеясы жатады. ДЫаз адамдар Yшiн, санасы секулярлык адамдар Yшiн жалпы адами кундылыктардыц артында адамзаттыц сан гасырлык тэжiрибесi, оныц элеуетi мен умтылыстары жатады. Олар «когамдьщ келiсiмнiц», баршага ортак ынтымактыц жэне т.б. жемiсi.
Когамды гуманизациялаудыц ец мацызды тэсiлi адамдардыц жатсыну куралы болмай, керiсiнше, оларды бiрiктiрiп, халыктар мен мемлекеттер арасында езара тYсiнiстiк пен бейбiтшiлiктi орнатудыц куралы болуы тиiс улттык мэдениеттердi жандандырып, дамыту болып табылады. ¥лттык мэдениеттердщ жацгыру жэне даму Yдерiстерiнiц гуманист сипаты мен отаншылдык тиiмдiлiгi бiркатар мацызды шарттарды орындаумен байланысты,
олар, бiрiншiден, жеке тулганы мэдениеттердi жогаргы жэне тeмен деп бeлуге багыттайтын, кейбiр халыктардыц (атап айтканда, кeшпелi халыктардыц) мэдениеттiц тарихи субъекта болуга каукарсыздыгы туралы айтатын теориялык-эдiснамалык жэне психологиялык нускамаларды ецсеру; еюншщен, eткеннiц жэне бYгiнгiнiц мэдени YДерiстерiн талдауда, эртYрлi халыктар мэдениетЫщ eзара ыкпалы туралы мэселенi шешуде абсолюттендiрудiц кез келген тYрiнен (таптык, идеологиялык, саяси жэне т.б.) бас тарту; Yшiншiден, бул YДерiске мемлекет тарапынан, эсiресе, бастапкы кезецде колдау (материалдык жэне уйымдастыру) кeрсету; тeртiншiден, улттык мэдениеттердi тарату жэне жYЙелендiру тетiктерiн жасау, ол Yшiн улттык тэрбие беру жYЙесiн дамыту, ана ттЫщ колдану аясын кецейту, эртYрлi eнерлердi колдау, театр, муражай, ютапханалардыц кызметiне колдау кeрсету. Гуманитарлык бiлiмдi (философияны, тарихты, сeз eнерiн, т.б.) дамытудыц мацызы зор, булар болмаса алдыцгы буынныц жетiстiктерi мэнсiзденiп, бiз eзiмiздiц «менiмiздi» жогалтамыз; бесiншiден, улттык-тулгалык дэмелерге деген тeзiмдiлiк, бiр-бiрiнiц улттык кадiр-касиеттерiн курметтеу.
Еркiн адам, азаматтык тулга, гылым мен шыгармашылык, жасампаз ецбек, eндiрiлген нэрсенiц сапасы мен мeлшерiне сай акысын тeлеу, жеке болса да, когамга пайдасы тиетiн бастамашылдык, eзара жэрдемдесу, кооперация, элеуметт шыгармашылык, демократия жэне халыктыц eзiн-eзi баскаруы, элеуметтiк-кукыктык мемлекеттiк реттеу, халыкаралык ынтымактастык, бейбiт бэсеке мен бiрiгу - гуманистiк дамудыц куатты кайнарларын курайды.
