CC BY
13
© КОЛЛЕКТИВ АВТОРОВ, 2017 УДК 1(075)
К. А. Темиргалиев, А. Т. Бакирова, Г. Г. Алиева, К. М. Сисенгалиева
КАЗ1РГ1 3AMAHFbl СЫН-КАТЕРЛЕР ЖАFДАЙЫНДА ЭЛЕУМЕТТ1К FЫЛЫМДAР ЭД1СНАМАСЫ НДAFЫ ДAFДAРЫС ТУРАЛЫ
Казахстан тарихы жэне элеуметтк-саяси пэндер кафедрасынын менгерушiсi КММУ
Макалада заманауи жYЙелiк даFдарыс себептер1 кептеген каз1рг1 кездег1 ^амдык Fылымдар езгермел1 шындыкты сэйкесiнше маFынада камтып керсетпей™дтИ туралы пiкiр негiзделедi, солай болFандыктан бар категориалдык аппаратты кайта карау жэне нактылау кажет. Ол Ymi4 казiргi кездегi ^амдык Fылымдар мета-парадигмаларын ауыстыру кажет, ол казiргi кездщ езiнде де ньютон-картезиандык метапарадигмаFа негiзделедi. Бундай ауысу элдекашан физикада жэне ттт жакында психологияда болды. Керi жаFдайда элеуметтiк Yдерiстердi тYCiндiру жэне анраруда коFамдык рылымдардын элеуе™ тydндiрудiн эдiстемелiк дэрменсiздiк жэне элаздк занды кубылыс болып табылады.
Клт сездер: метапарадигма, коFам, жYЙелiк даFдарыс, парадигма, ултаралык серiктiк, жYЙелiлiк, сыз-ыксыз даму
Заманауи когамдык жYЙелiк дагда-рыстын себебiне дербес талдау жасаган ралымдар танкаларлыктай керiнсе де, бiрдей тужырыма келген. Олардын ойынша, шынайылык, сана, адам, когам жэне баска да процестер туралы калыптаскан ескi туанктер бYгiнгi танда шынайы болмысты бурмалап керсетедi. Ягни, казiргi элем бiрнеше онжылдыкта тyбегейлi езгерiстерге ушырады, нэтижеанде, кептеген ескi урымдар айтарлыктай дэрежеде езЫщ тYCiндiрмелiк потенциалынан жэне эдютемелк кунды-лыгынан айырылган. Бул жагдай раламдык керiнiс алуда. Мысалы, «^рл^с^ тенкерк» сезiнiн магынасын Yйреншiктi элеуметт теориялар мен пардигмалар аясында тYCiне алмаймыз. Мундай жагдайлар ултаралык катынастар саласында да кездеседi, ягни, когамда болып жаткан кейбiр окигаларга калыптаскан элеуметтк-саяси тyсiнiктер мен урымдар аркылы тYCiндiре алмау. Мысалы ретiнде, Ресейдщ Кырымды езiне косып алуымен байланысты окигалар немесе Украинанын онтYCтiк-шыFысында болып жаткан жайттарFа аныктама жэне баFа беру. Сондай-ак, бiздiн ойымызша, адамзат жаhандык жYЙелiк даFдарыстын шыFу табиFаты мен болмысына канаFаттанарлык жауап ала алмай отыр. Шынымен де, экономика Fылымынын Yздiк ойлары осы кезге дешн элемдi Yнемi соккылап отыратын экономикалык даFдарыстын алдын алмак турмак, онын пайда болуынын себептерiн де аныктай алмай отыр. Сонымен катар, казiргi KOFамдаFы мэдениет жэне рухани кундылыктардын даFдарысын айтпаFанда, жиiлеп кеткен этникалык жэне дiни негiздегi какть^ыстардын пайда болу себебiне берiлген
аныктамаларFа коFамнын кепшiлiгi сене жэне тYсiне бермейдi.
Бул аЙFактардын барлыFы замануи ^амдык Fылымдардын, олардын ДYниемта-нымдык жэне эдiстемелiк базасынын даFдарысын мензеп тур. Осы жайтты мойындаушылар да аз емес. Дегенмен, бул жаFдайда кызыкты парадокс мынада: Fалымдар осы тужырымдамаFа келген сон, токтап калады. ДаFдарыс себептерiн ез пэнi аумаFында тyсiндiруге амалдар жасалса да, бул амалдар накты Fылымнын эдiстемелiк куралдарынын жэне онын тyсiндiрме потенциалынын элаздИнен шектелiп калады. Бiрак, бул уакыт аралыFында проблема жеке KOFамдык Fылымдардын эдiстемелiк базасынан шыFып барады. Ток ете келгенде, бул осы танда есюрген жэне замануи Fылымдардын талаптарына сай келмейтiн, немесе жалпы заманауи Fылымдар парадигмасы деп аталатын элдекайда жалпы мэселемен байланысты. Бул тужырымнын маFынасын ашу Yшiн шргспе ретiнде шаFын тарихи экскурс жасайтын болсак [8]
Алдымен, 70^i жылдардан бастап Fылыми коFам еуропа еркениетЫщ «парадигмалар алмасуынан» туратын терен мэдени трансформацияны бастан кешiрiп жатканын мойындай бастады. Бул сонFы бiрнеше Fасырлар бойы элемде басымдылык керсетiп келген батыс мэдениетiнiн идеялары мен кундылыктарынын кайта каралуынан бiлiнедi. Айта кетсек, шынайылыкка жетуде жалFыз негiзделген жол - Fылыми эдiс екендiгiне шешз сенiм; сана мен материя карама-кайшылы^ынын тууы; коFамдаFы емiрге бэсекелстiк тартыс ретiнде карау; экономикалык жэне технологиялык жетiстiктер
непзшде шешз материалдык прогресске сенiм; жеке бакыт жайында эгоисттiк каFида устану; табиFатка бейне бiр механикалык жуйе ретнде карау.
Алдымен, бул парадигмалар ауысуынык муктаждыFы себебiн аныктамас бурын, парадигма деп Fылымда жалпы кабылданFан теориялар мен Fылыми зерттеу эдiстерi аталатынды^ын атап еткен жен.
Парадигма бул - накты бiр Fылым саласынык жумыс жасайтын жорамалдары жинынтыFы. Мысалы, Менделеевтщ периодтык жYЙесi, квантты; теория, Ньютон механи-касын, хаос теориясын, Дарвиннык эволюция теориясын немесе сананык психоанали-тикалы; Yлгiсiн алсак болады.
Уакыт ете келе, сезсiз бiр пардигма екiншi парадигманык орнын басып отырады. Мундай емiрге деген кезкарастык тYбегейлi езгерiсiн барлык Fылым салаларынан байкауFа болады. Томас Кун езшщ «Рылыми теккерктер курылымы» атты танымал кiтабында бiр парадигманык екiншi парадигмаFа ауысу механизмi мен курылымын ашуFа тырысады. Онык ойынша, Fылымда парадигмалар ауысуы жалпы кабылданFан парадигманык анома-лиямен соктыFысуы нэтижесiнде, яFни тус^ру мYмкiн болмайтын феноменмен соктыкканда пайда болады.
Белг^ аFылшын Fалымы Питер Рассел [6], FылымдаFы парадигмалар ауысуы мэселеан талдай келе, мынадай тужырыма келген: Кун эзiрлеген «теккерктер» модели немесе парадигмалар ауысуы модели жеке Fылыми пэнде аясында шектеудщ кажет жок. Тiптi, осынык негiзiнде тугелдей батыстык Fылыми еркениеттi карастыру кажет. Онда, яFни батыстык еркениетте, барлык Fылыми парадигмалар келесi негiз бойынша курылады: шынайылык - физикалык элем; онык кураушылары - ке^стк, уакыт, материя жэне энергия [5].
Бул непзде бiздiк элемге деген барлык Fылыми кезкарастарымыз бiрiктiрiлгендiктен, П. Рассел былай дейдi: «Бул жай Fана пардигмадан жоFары нэрсе. Бул - метапара-дигма, яFни, барлык парадигмалар неганде жаткан парадигма» [6].
Метапарадигманык материалдык элем-дегi кез-келген кубылысты сэттi тусiндiруi соншалык, ттт оны сынFа алушылар ете аз болды. Бiрак оны материалдык емес элемде колдана бастасак, бiз онык элсiз тустарын таба бастаймыз. Мунда айткымыз келгенi -со^ы онжылдыктардаFы заманауи жаhандык процесстердi жэне адам сезiмiн тYсiндiруге
келгенде, ол езЫщ элсiз тустарын керсете бастайды.
Мундай киыншылыктар туындауынык себебi, шамасы, жалпы кабылданFан Fылыми моделдерде болуы керек. Бiзге молекулалар ез кезегiнде элементар белшектердщ жиынтыFы -атомдардан куралатыны белгiлi. Тiрi жасуша туралы да осыны айта аламыз. ДНК, нэруыз жэне аминкышкылдар негiзiнде - сол баяFы атомдар жатыр. Бул Yлгi адам миын онык таккаларлык киын курылымына карамастан сипаттауFа мYмкiндiк бередк Бiрак та, Fалымнык ойынша сананы сипаттауFа мYмкiндiк бермейдi; ейткенi сана - материалды емес. Сондыктан бул метапарадигма аркылы сананык не екендИне жауап алу мYмкiн болмайды. Осыдан кейiн бул Yлгi аясында ешкандай Fылыми теория мына суракка жауап бере алмауы закды: «Сана сек^ мYлдем материалды емес нэрсе калайша тiптi санасыз материядан пайда болады?».
Осыдан, сана феномены тYсiндiру барысындаFы сэтсiз кеп талпыныстардан Fылым, карапайым сезбен айтканда, бурыс баFытта болжауFа болады. Барлык сананык Fылыми теориялары, уакыт пен материя ке^стИндеп категорияларды сипаттайтын физикалык элемге катынасынык екiншi реттiлiгiнен шыFады. Осы негiзгi жорамал одкке iлiнсе де, бул ете сирек болады. Осыдан сананык аномалияларын нормативтк материалистiк кезкараска бейiмдеудiк умтылысынык кYрделi жолдарына умтылыс пайда болFан. П. Расселдiк ойы бойынша, сана феномены материалдык Fылыми -жараты-лыстану кез карастарынык терминдермен тYсiндiру орнына баска казiргi такда акпараттык-дала табиFаты бар, сана феноменiн кек маFынада тусiнуге негiз беретiн [6], Ньютон-картезиан метапарадигмасынан айырмашылыFы бар баска металарадигманы калыптастыру керек. Осы ойды непзге алсак, сана дэстYрлi философия немесе психология тYсiнiктерiне караFанда, кванттык механика терминдерiмен окай тYсiндiрiледi. Адамды био-элеуметтiк Yдерiс ретiнде Fана емес, сонымен катар акпараттык-даралык бiлiм ретнде карастыратын заманауи трансперсоналдык психология саласында болып жатканы да осы. Тек со^ысынык мэн мэтiнiнде Fана бурынырак сана турлi дэстYрлi тYсiнiктерiмен еленбеген сана облысынык эрекеттерiн тYсiнiп, тYсiндiруге болады. Мысалы паронормальды немесе экстрасенсорлык кубылыстар, идеалдылыктык табтFаты жэне т. б. Бул Fылымдарда казiргi заманнык эйгiлi психологы Станислав Грофтык ойы бойынша элемнщ
Ньютон-Картезиан бейнеанен жа^а ауысуы жузеге асады. Жэне бул жакалыктар, онык ойынша адам психикасы, онык патологиясы жэне емдеудщ келешегi жайлы бiздiк тYсiнiктерiмiздi œrepTyi мYмкiн. Осы деректердiк кейбiреi езЫщ маFынасы жаFынан психология мен психиатриянык шекарасынан шыFады жэне батыс Fылымынык негiзiнде жататын бYкiл Ньютон-Картезиан парадиг-масына карсы шыFады. Булар бiздiк адам табиFаты, мэдениет жэне тарих тттен шындык туралы тYCiнiгiмiздi кYрт езгертуi мYмкiн [4].
Дегенмен, жоFарыда керсетiлген FылымдарFа (классикалык емес физика жэне трансперсоналды психология) караFанда, калFандары эсiресе элеуметтiк Fылымдар тек 6Ym Fана шындыктык глобализациялык, акпараттык, коммуникациялык процесстермен байланыскан кYPделi жака декгейлерiне шыккандарын тYсiнiп келедi. Булар ез кезепнде казiргi заман ^амынык кYPделiрек, жака терекiрек бiр-бiрiмен байланыскан.
Осы процесстер мен байланыстар тек катар нэтижеанде кaзiргi жака жYЙелер, саяси, экономикалы; жэне халыкаралык катынастар сонымен катар халыкаралык сэулет калыптасты. Жака жэне де ете кYPделi KOFaмдык процесстердi тYCiндiрудегi ескi эмбебап парадигмалар мен уFымдaрдык тYCiнiк потенциалдык элсiздiгi немесе таусылуы осыдан туанк^ болады. Баска сезбен айтканда, колдaнылFaн кептеген коFaмдык теориялар мен сaрaптaлFaн болжaмдaрFa карамастан, кaзiргi дYние айтарлыктай алуан-турлi жэне бай болып шыкты. Kaзiргi кYнде, элемдiк сaясaттaFы процесстер микродYние мен мегaдYние процесстерне элдекайда уксас болFaндыктaн, оларды жай Faнa микродYние декгейiнде тYCiндiру, яFни окай Ньютон-Картезиандык метапарагдигмада, толымсыз-дык пен жеткiлiксiздiктi керсетедi. Бiздiк ойымызша, осы Fылымдaрдa элi де жака метапарадигмасы мен ойлаудык жака Fылымнык парадигмасынык кажет екенiн уFaтын терек тусiнiгi жок. Барлык Fылымдaрдык жака метопарадигмасына элемдiк саясат жэне экономикалык жака ерекшелiктерiмен Yрдiстерi тYCiнiгi женiнде тек Faнa сонык непзЫде жака теориялармен эдiстемелердiк эзiрленуi мYмкiндiгi женiнде тусiнiк кaлыптaспaFaн. Баскаша сезбен айтканда бYгiнгi Fылыми коFaмдaстыктa мыналар айкын болып табылады. Орал "трансформациялык жэне жеке болмыстык кaзiргi акпараттык ^ам жaFдaйындaFы эдiстемелiк стратегиялар зерттеулердi барлык тараптары бойынша кажет етед^ ол ез кезегiнде кисынды кайта кaрaуFa жэне
философия функцияларынык категориялык аппаратын корFaуFa экеледк Философия элеуметтiк синергия жэне салауатты инновациялык ойлау болып табылады [9].
Kaзiргi такда элемдiк окaйлaтылFaн сызыктык ойлану позициясынан сызыктык емес позициясы iргелi сипaттaмaдaFы тaбиFи жэне элеуметтщ езiн-езi баскару жYЙесi болып табылады, сонымен бiрге онык даму барысында Yздiксiз альтернатив такдауын болжайды. Сызыктык емес жуйе мiндеттi тYрде кетзд^ кеп нускалы болады жэне классикалык -сызыктык эдiске мулдем катысы жок;. Атап ететн жайт, эвристикалык мэселенщ сызыктык емес ортада шешiлу эдiсi сызыктык емес ойлау атын иемдендк Бул ойлау жуйесiнде негiзгi элемдк релдi тураксыздык пен кездейсоктык; бiрегей кутпеген тэртiп хаостан кенеттен туындауы мYмкiн; сызыктык емес ойлау бiрегей детерминизмдi жокка шыFaрaды [9].
ЖоFaрыдa керсетiлген кaзiргi заманнык ерекшелiктерi мен танымдык шындык ерекшелiктерiн кем дегенде ею жaFдaйдaн бaйкaуFa болады:
ДэстYрлi «классикалык» орнатылымдар, стериотиптер, тусiндiру схемалары мен эдiстемелерiндегi бaFдaрлaулaр (мысалы, объектЫщ керiнiсiнiк толыккaндылыFы мен жеткiлiктiлiгiндегi бaFдaрлaулaр, тiзбектелген себептер, субъектiнiк таным Yрдiсiнен шыFaрылуынa бaFдaрлaну) жака бaFдaрлaрFa орын бередi ( мысалы, бaFдaрлaр сенiмдi эрi туракты жумыс аткаруы Yшiн езiнiк толыккaндылыFын тиiмдi керсетушi ретЫде кYрделi нысаннык жaрaлуындaFы бaFдaрлaр).
К^рп зaмaнFы дYниетaнымды айкындауда жеке логикалык турFыдaн уа^а-лар тiзбегiн зерттеу емес, гипотезалык талдау басымдыкты керсетедк
Бул толыFaды: кепшiлiктiк келiсiмпaз-дыкты калау ойынан жэне ендiрiс серктестктер^ коFaмдык уйымдар, мемлекет, геосаяси одак, корпорация, кооперация осы немесе баска да кYрделi курылымдардык калыптасуынан [9].
Осы жака болмысты уFыну ^амдык тэжрибеде элемдiк бiркaтaр ауыр мэселелер туындатуы закды кубылыс. 6сiресе, бул к^рп элемдiк экономика мен саясаттык езгерудiк жака Yрдiстерi байкалмайтын аумактарында анык керiнiс бередi. Трансформацияны атай орыс Faлымы И. В Следзевский былай аныктама бередi [7]: «Кaзiргi зaмaнFы халыкаралык катынастык ескiсiнен макызды ерекшелiгi элемдiк аренада ойыншылардык санынык есуiмен, кызыFушылыктaрдык жоFaрылaуымен ез кезепнде осы аркылы
сапаларынык жаксаруымен жэне эрекеттер жайлы акпараттар кажеттИнщ санымен кeрiнедi. БYгiнгi кунде тым жылдам тек геоэкономикалы; жэне геосаяси факторлар Fана емес, мелекеттiк жэне мемлекеттк емес акторлардык езара к-кимылдарына талап та жылдам езгеруде. Заманауи элемдк саясат шыкында пайда болFан кейiпкерлер яFни аукымды Т¥¥, мегаполистер, ^амдык жэне мэдени козFалыстар, уюметтк емес уйымдар, дiни-фундаментальдi аFымдар, халыкаралык криминалды желi, экстремистiк караны уйымдар жэне курылымдар шын мэнiнде элемдк катынас майданында эсер етуде. Белг^ бiр логикада курастырылFан мемлекетаралы; катынастарды мемлекеттiк мудде мен мiндеттер, азаматтар келiсiмi курайды.
6лемдiк шаруашылык жуйеанде eсушi рeлдi трансулттык куштер - Т¥¥ мен Т¥Б аткаруда, халыкаралык мемлекеттiк жэне мемлекеттiк емес уйымдар егемен мемлекеттердщ, эсiресе элсiз эрi кiшi мемлекеттердщ iшкi жэне сырткы саясатына елеулi ыкпалын тигiзуде. К^рп танда трансулттык куштер ескi улттык егемендiлiк TYCiнiгiн жойды. Т¥¥ курылымы барлык мемлекеттщ экономикалык кецксппне енуде [2].
Жэне бул элемдк экономикадаFы фундаметальдi процесстер, халыкаралык процесстерге эсер етт кана коймай, сонымен катар элемдк кауымнык жака архитектурасын калап, онык анализiн заманауи кауымFа аса кажет еттк
ЭДЕБИЕТ
1 Берентаев К. Б. Экономика Казахстана и вызовы ХХ1 века. //Сб. науч. тр. /Под общ. ред. Б. К. Султанова. - Алматы: КиСи при Президенте РК. - С. 168.
2 Булекбаев С. Б. Феномен сознания в философии: новый взгляд /С. Б. Булекбаев, В. Х. Хайруллаева. - Алматы, 2012. - С. 63-82.
3 Бурханов К. Н. Казахстанский путь в диллеме: восток или запад /К. Н. Бурханов, С. Б. Булекбаев. - Астана, 20l0. - С. 7-63.
4 Гроф С. За пределами мозга. - М.: 1992. - С. 7.
5 Митрошенков О. Цивилизационные вызовы и управленческие ответы в начале ХХ1 века //Свободная мысль. - 2011. - №5. - С. 191-202.
6 Рассел П. От науки к Богу. - М.: Издательский ДОС «София», 2005. - С. 48-49.
7 Селедзевский И. В. Диалог цивилизаций как смысловое поле мировой политики //Общественные науки и современность. - 2011. - №2. - С. 141-156.
8 Сорос Дж. Кризис мирового капитализма. Открытое общество в опасности.
- М.: ИНФРА-М, 1999. - С. 262.
9 Философия социальной синергии и образа инновационного мышления // http:// allbest.ru
10 Хайек Ф. А. Пагубная самонадеянность. - М., 1992. - С. 29.
REFERENCES
1 Berentaev K. B. Jekonomika Kazahstana i vyzovy HHI veka. //Sb. nauch. tr. /Pod obshh. red. B. K. Sultanova. - Almaty: KISI pri Pre-zidente RK. - P. 168.
2 Bulekbaev S. B. Fenomen soznanija v filosofii: novyj vzgljad /S. B. Bulekbaev, V. H. Hajrullaeva. - Almaty, 2012. - P. 63-82.
3 Burhanov K. N. Kazahstanskij put' v dil-leme: vostok ili zapad /K. N. Burhanov, S. B. Bulekbaev. - Astana, 2010. - P. 7-63.
4 Grof S. Za predelami mozga. - M.: 1992.
- P. 7.
5 Mitroshenkov O. Civilizacionnye vyzovy i upravlencheskie otvety v nachale HHI veka // Svobodnaja mysl'. - 2011. - №5. - P. 191-202.
6 Rassel P. Ot nauki k Bogu. - M.: Iz-datel'skij DOS «Sofija», 2005. - P. 48-49.
7 Seledzevskij I. V. Dialog civilizacij kak smys-lovoe pole mirovoj politiki //Obshhestvennye nauki i sovremennost'. - 2011. - №2. - P. 141-156.
8 Soros Dzh. Krizis mirovogo kapitalizma. Otkrytoe obshhestvo v opasnosti. - M.: INFRA-M, 1999.- P. 262.
9 Filosofija social'noj sinergii i obraza inno-vacionnogo myshlenija // http://allbest.ru
10 Hajek F. A. Pagubnaja samonadejan-nost'. - M., 1992. - P. 29.
Поступила 18.01.2017 г.
K A. Temirgaliyev, A. T Bakirova, G. G. Alieva, K. M. Sisengalieva
ABOUT METHODOLOGICAL CRISIS OF SOCIAL SCIENCE IN THE CONTEXT OF MODERN CHALLENGES Department of Kazakhstan hsstory and social-poiitical disciplines of Karaganda state medical university (Karaganda, Kazakhstan)
The article provides an idea that the causes of the current systemic crisis is that many of the concepts of modern social science do not adequately reflect the changed reality, therefore, it is necessary to redefine categorical apparatus. This requires a paradigm shift of modern social science, which is still based on the Newton-Cartesian metapara-digm. This change has long occurred in physics and more recently in psychology. Otherwise methodological inconsistency and weakness of the explanatory potential of the social sciences in the explanation and understanding of social processes will be natural phenomenon.
Key words: metaparadigm, society, the systemic crisis, paradigm, the trans-national companies, systematicity, non-linear development.
К. А. Темиргалиев, А. Т Бакирова, Г. Г. Алиева, К. М. Сисенгалиева
О МЕТОДОЛОГИЧЕСКОМ КРИЗИСЕ ОБЩЕСТВЕННОЙ НАУКИ В КОНТЕКСТЕ ВЫЗОВОВ СОВРЕМЕННОСТИ Кафедра истории Казахстана и социально-политических дисциплин Карагандинского государственного медицинского университета (Караганда, Казахстан)
В статье обосновывается мысль о том, что причиной современного системного кризиса является то, что многие понятия современной общественной науки не совсем адекватно отражают изменившуюся реальность, поэтому необходим пересмотр и уточнение существующего категориального аппарата. Для этого необходима смена парадигмы современной общественной науки, которая до сих пор основывается на ньютоно-картезианской метапарадигме. Такая смена уже давно произошла в физике и совсем недавно в психологии. В противном случае методологическая несостоятельность и слабость объяснительного потенциала общественных наук в объяснении и понимании социальных процессов будет закономерным явлением.
Ключевые слова: метапарадигма, общество, системный кризис, парадигма, транснациональные компании, системность, нелинейное развитие
