CC BY
227Вестник «0рлеу»-kst
Кенжегарина А.А.,
Костанай педагогикалыц колледж1 Казац тш мен эдебиет1 пэнШц оцытушысы, филология кафедрасыныц мецгерушш
Негiзгi ce3dep: waqaMbw neda303, mapôueniK udemapu, MbisapMawbMbiy i3denic, o3biy mswipuôe, o^bimydbiq muiMdi ddic-macindepi.
Knmneeue cnoea: neda-гог-ноeатор, eocnumamenb-ubie udeu, meopnecKUU nodxod, nepedoeou onbim, э$$eкти6-ubie Memodbi oôyneuuH.
Keywords: innovator, educational ideas, creative approach, advanced experience, effective teaching methods.
ЦАЗ1РГ1 ОЦУ-ТЭРБИЕ 1С1НДЕГ1 Ы.АЛТЫНСАРИННЩ АГАРТУШЫЛЫК; ИДЕЯЛАРЫ
Авдатпа
Автор осы макалада улы педагог Ыбырай Алтынсариннщ агартушылык; идеялары мен 6Yrrnri оку-тэрбие YДiрiсiндегi сабактастыкка токталады. Макалада оныц e46eKTepi бола-шак педагогтар Yшiн багыт-багдар болатындыгы кeрсетiледi. Автор заманауи бЫм беру Yдiрiсi жагдайында Ы.Алтынса-риннщ педагогикалык мураларын пайдалану жолдарынан мысал келтiредi.
Аннотация
Автор данной статьи показал созвучие просветительских идей великого педагога Ы.Алтынсарина и современного учебно-воспитательного процесса. В статье подчеркивается, что его труды являются ораентиром для будущих педагогов. Автор приводит примеры использования педагогического наследия Ы.Алтынсарина в современных условиях образовательного процесса.
Annotation
The author of the given article shows the assonance of great teacher I. Altynsarin and modern educational process ideas. His writings as a guide for future teachers are stressed in the article. The author gives examples of I. Altynsarin pedagogical heritage usage in conditions of modern education.
Кдзак кегшдеп жарык жулдыздарымыздыц б1р1 саналатын Ыбырай Алтынсарин еам1 уакыт озган сайын даралана, ай-кындала тYсiп, им-ммге де ерекше жакын, ыстык естшетш аян. Элеуметтiк-саяси, мэдениеттен мешеу калган казак да-ласына жаца леп, тыц серпiн экелген, сол жолда бар бшмш, кYш-жiгерiн сарп еткен улы агартушыныц eмiрi мен кызмет - кейiнгi урпактарга асыл мура, ешпес енеге.
Аяулы азамат, халкымыздыц бiртуар перзентi Ыбырайдыц аузынан шыккан: «Туган елге пайдалы iске колдан келгенiнше Yлес косу-эркайсымыздыц мiндетiмiз» -деген улагатты сез-дерi бYгiнде эрмм Yшiн де eмiрлiк кагидага айналды. 0зi eмiр CYрген кезецде туган халкы Yшiн аса кажеттi де пайдалы ю-ха-лык агарту id деп танып, бар саналы гумырын соган арнаган улагатты устаз ецбегшщ кундылыгы, мэндiлiгi - оныц казiргi оку-тэрбие iсiмен Yндестiгiнде, казiргi талаптар Yрдiсiмен сэй-кестiгiнде, eмiршецдiгiнде.
Сeзiм дэлелдi болу Yшiн Ы.Алтынсариннщ агартушылык мурасы мен бYгiнгi оку тэрбие жYЙесiндегi сабактастыктыц негiзгi тYрлерiне токталып eтейiн .
Мектептегi басты тулга - муFалiм. 0зiмiз жиi кайталай-тын, басылым беттерiнде кeбiрек ушырасатын осы бiр сeздер улы аFартушыныц: «Халык мектептерi Yшiн ец кeрiктiсi- окы-
s
к <
m О
го
PQ
О
w
4
PQ
О =
W
5 «
и w F S
[-4
о
4
о «
о н к
5 s w
S «
и о о и
о -
s о
и
Вестник «Орлеу^-kst
W «
О
С w s
U
W F S
[-4
о
4
о «
о н w
5 w s
U ©
О
и
о -
s ©
тушы» деп мектеп мрал1мше берген эдiл бага-сынан бастау алган сиякты. Шын мэнiсiнде де, жас жеткiншектердi бiлiм нэрiмен сусындатып, адамгершiлiк касиеттерге баулуда бiлiм ошагын-дагы басты тулга - мрашмге Yлкен жауапкер-шiлiк жYктелетiнi аян. Оку-тэрбие юшц оцга басуы, нэтжж^ болуы, тэлiмгердщ бшкплш-не, кэаби шеберлiгiне, жеке басыныц eнегесiне байланысты. «0Mipi - ешпес енеге» деуге эбден турарлык. Ы.Алтынсариннщ e3i тацдаган iti-не шын берiлгендiгiн, оны кулай CYЙетiндiгiн: «Меш оку агарту iсi тартады да тирады, оны бар жаныммен CYЙемiн» немесе «Мен халык агарту iсiне койга шапкан каскырдай кiрiстiм» деген сeздерiнен-ак ацгаруга болады.[1, 1-7 б.]
К^огамымыздыц келешеп - жас жеткшшек-тердщ тагдыры сенiп тапсырылатын муFалiм кандай болуы керек? Оны гулама устаз жеке басыныц Yлгiсiмен дэлелдеп бердi. Ы.Алтынса-рин- шыгармашылыкпен кызмет еткен iзденiм-паз, жацашыл педагог.
К^арацгыльщ курсауындагы казак жерiне бiлiм нурын шашу жолында небiр киыншылыктан тайсалмай, аянбастан ецбек еткен, тiптi денса-улыгын курбан еткен тэлiмгер-бYкiл елiмiздiц бетке устар мактанышы, казак халкыныц мэде-ни eмiрiндегi ешпес шамшырак, алгашкы устаз.
К^рп мектеп муFалiмiне койылатын негiзгi талаптар- устаздардыц устазы Ыбырай атамы-здыц педагогтык мурасыныц жалгасы юпет-тес. Оныц улылыгы: агартушылык кызметшщ жан-жактылыгында, кец аукымдылыгында, туган халкына ащрген ецбепнщ eмiршецдiriн-де. Олай дейпшшз: катардагы муFалiм болып кана коймай туцгыш мектептер ашкан, оку-лыктар жазган, тамаша эдюкер. Торгай халык училищесшщ инспекторы кызметш аткарган, сeйтiп, бiлiм беру саласындагы iргелi ютердщ уйткысы болган.
¥лы агартушы, жацашыл педагог казак жершде гылыми-педагогикалык бiлiмдi тара-тушы болды. ^азак даласында К.Д.Ушинскийдiц «Балалар элемш», Я.А.Коменскийдщ «¥лы ди-дактикасын» туцгыш экелiп, олардыц бiлiмдiк, тэрбиелiк идеяларын насихаттап отырды.
БYгiнгi тацда да халык агарту саласындагы жетiстiктер муFалiмнiц iскерлiгiне тiкелей байланысты екеш даусыз. Шыгармашылык iзденiске ден койган, кэсiби киялга канат бiтiрген, окыту-дыц тиiмдi эдiс-тэсiлдерiн жетiк мецгерген озык тэжiрибелi муFалiм гана eз тэрбиеленушiлерi мен эрiптестерiнiц курметiне бeленетiнi аян.
Озык тэжiрибелi, улагатты устаз Ы.Алтын-сарин окытудыц тиiмдi эдю-тэсшдерше ерекше кeцiл белген. Окушыга сапалы бiлiм берудiц жолдарын Yнемi карастырып отырган.
Мысалы, казак балаларын орыс тiлiне Yйрету-де алдымен, олардыц сездш корын байыту кажет деп атаган. Ол Yшiн эуелi заттардыц eзiн кер-сетш, калай аталатынын окушылардыц жадын-да сактатып, сонан соц сол заттардыц сынын, iс-кимылын бiлдiретiн угымдарды косу аркылы сез тiркестерiн, сейлемдер куратып, тш дамыту жумыстарын басты назарда устаган.
Ы.Алтынсариннiц бул эдiсiн казiргi мектеп-терде тiлге Yйретушi мамандар кецiнен колда-нып жYрмiз. Оку-тэрбие iсiнiц утымды тэсш-дерш колдану-сапалы бiлiм кепiлдiгi екендiгiн уагыздаган улы агартушы iлiмiнiц мацызы практика жузшде дэлелденуде.
Осы арада екiншi тiлдi уйренуге ынта бш-дiрушi азаматтарга Yлгi боларлык мына бiр жайды айтып еткен артык болмас. Орыс тiлiн уйренуге ынта койган жас Ыбырай жакын досы Н.Ильминскийдiц отбасымен етене араласуы, жеке басыныц талаптануы аркасында бiршама уакыт iшiнде орыс тiлiн жет1к мецгерш кетп.
Ыбырайдыц бiлiмiн толыктыруына, устаз-дык кызметiндегi кейбiр мэселелердi шешуше Н.Ильминский, В.Катаринский сиякты достары эрдайым кeмектесiп отырды. ^азак тiлiн жак-сы бiлетiн, аталмыш шыгыстанушы галымдар кезiнде казак мектептерiне арнап: «^азактарга арналган орыс тiлi куралы», «К^азакша-орысша сeздiк», «К^азак макалдарыныц жинагы» атты кунды ецбектер бастырып шыгарды.
Ягни улы агартушы ез eнегесiмен бауырлас халыктармен арадагы достыкты, олардыц тшн, мэдениетш, eнерiн уагыздады.
Ынта-ыкылас койылган жерде iстiц алга баса-тынын тYсiнген улагатты устаз окушыныц пэнге деген кызыгушылыгын, сабактагы белсендiлiгiн арттырудыц бiр жолы - кeрнекiлiктер, техника-лык куралдар деп санады. Мысалы, оку жылы-ныц кортындысы туралы Орынбор оку округше жазган есебiнде: «...окулыктар, кернею курал-дар, карталар, глобустар, атластар, тарихи сурет-тер т.б. жеткшкп» деп хабарлады. Мектептер-ге арнап барометр, микроскоп, электромагнит, эртYрлi коллекциялар жаздырып алып отырды [2, 4-8б.].Окушылардыц ой-eрiсiн, танымдык бiлiмiн кецейту максатында мектептер жанынан туцгыш кiтапханалар, физика, химия кабинет-терiн ашкан.
Вестник «Орлеу^-kst
m
Иэ, бiлiктi тэлiмгер, тамаша эдiскер усынган окыту тэсшдер^ кабинетпк жYЙемен окыту ез мэнш жойган жок. Оныц казiрri iзбасарлары-ныц эдiстемелiк коржынын алуан тYрлi кер-некiлiктермен, дидактикалык материалдармен тольщтыруга, пэн кабинеттерiн уакыт талапта-рына сай жабдыктауга умтылу-улы агартушы iлiмi eмiршецдiгiнiц айкын бiр дэлелi.
Ы.Алтынсариннщ бшм жэне тэрбие беру максаттары eмiр талабынан туып, казак халкы-ныц жалпы муц-муктаждарымен астарласып жатыр. Ыбырайдыц педагогикалык мураты ба-лаларга «жан-жакты жэне кец келемде бшм беру». Ол оку процесшде: 1.бiлiм беру мен тэрбие беруде мрашмнщ рeлiн жогары кой-ды; 2.оку материалдык базасыныц шешушi мацызын атап керсетп; З.окулыктарды тацдап ала бшуге Yлкен мэн бердi. Инспектор ретшде тиiстi окулыктарды эдейi eзi окып шыгып, кейiн кажет деп тапса, мектепке пайдалануга усынып отырды.
Ыбырай барлык уакытта оку багдарламала-рымен шекгелiп калмай, оларды кецейте, колга тYCкен косымша материалдармен толыктыра тYсудi окушылардан талап етш отырды. Бшм беруде кiтапхананыц орны ерекше багаланды. Ол: «Жаксы бiлiм беру керек, калай болса со-лай окытуга борлмайды», «Окытатын кiтаптар гылымга негiзделуi тиiс»,- дедi [3, 3б.].
Осылайша, Ы.Алтынсарин окушылардыц теориялык бiлiмiн арттыру жолдарын кажы-май-талмай iздестiрiп отырган. Ол сонымен катар, теориялык материалды практикалык жумы-стармен уштастыра жургiзуге Yлкен мэн бердь ^оленер мектебiн ашып, терi илейтш, сабын кайнататын заводтар ашуга жогары орындардан руксат алды. Ер балаларды коленерге, кыздар-ды кесте т!гу, киiм пiшуге Yйреттi.
Ы.Алтынсарин адамгершiлiкке тэрбиелеу идеясын кeтердi, оны шешу жолдарын iзде-стiрдi. Бул жагынан алганда ол революцияшыл демократтар мен орыс педагогикасы классик-тершщ непзп идеяларын толык мецгердi. Оныц eлецдерi мен эцгiмелерiнiц тYгелдей тэрбиелш мэнi бар. Тэрбиенiц казiр бiз пайдаланып жур-ген кай саласын да Ыбырай ецбектерiнен табуга болады, эсiресе ол жастарды ецбекке тэрбиелеу iсiнiц жолдарын атап керсеткен, соныц iшiнде когамдык пайдалы ецбект ерекше кадiрлеген. ^азiргi кезде бастауыш мектептерде коленер са-багын жургiзу барысында агартушыныц калды-рып кеткен iздерiн керуге болады.
Тэрбие K03Ï - ецбекте деп халык бекер айт-паган. Ы.Алтынсариннщ пайымдауынша, хальщтьщ педагогика ец алдымен ецбек тэр-биесш уагыздайды. Ецбекпен бiрге баланыц са-на-сезiмi де жетiлiп, адамгершiлiк касиеттердi бойына таратады. «^азак хрестоматиясына» ен-ген «Эке мен бала», «0рмекшЬ>, «^умырска мен карлыгаш» сиякты эцгiмелерi халкымыз есиет еткен CYЙiспеншiлiкке, тезiмдiлiкке баулиды.
Дорыта айтканда, казiргi мектептердеп оку-тэрбие процесiн халыктык педагогика не-гiзiнде жYргiзу дегенге Ы.Алтынсарин кезш-де Yлкен зейiн койып, улттык тэлiм-тэрбие тагылымдарын мектеп емiрiне тубегейш енгiзу кажет деп санаган.
Ягни улы агартушы когамдык емiрдеri езекп талаптарды дер кезiнде кере бшген, езiнiц педагогтык идеяларын сол уакыт тшепмен тыгыз байланыстыра алган. Ол мектеп бiтiрген кейбiр жастардыц арнаулы оку орындарына тусуге де жагдай жасап отырган. Туган елшщ камын же-ген асыл ер-азамат кана осындай iстерге жана-шыр, уйыткы болары хак.
Эюшшке орай, бYгiнде мектеп бiтiрген тулектердщ келешепне, бiлiм жалгастыруына камкорлыктыц жоктыгын жасыра алмаймыз.
Осынау киын-кыстау кезецде каражаттыц тапшылыгынан унаткан оку орнына жете алмай журген жастарымызга дер кезшде кол ушын берудi уйымдастырсак, когамга келтiрген пай-дамыз болар едь
Ал Ыбырай атамыз кай жагынан алсак та, кепшiл, камкоршыл, жаксы жанашыр бола бш-ген. Бауырластарыныц, кандастарыныц камын жеп, енер-бшмге ундеген. Халык агарту юшде-ri тарихи бастамалардыц уйткысы болган Ыбырай Алтынсариннщ емiрi мен ецбеп - ешпес енеге, кайталанбас ерлш.
Жас урпактарга гылым негiздерiнен дэрю бе-рудiц, оларды абзал касиеттерге баулудыц емiр-шец, мэцгiлiк кунды эдiс-тэлiлдерiне Yйрететiн улы агартушыныц педагогтык мурасы, аса бай тэжiрибесi гасырлар бойы ез мацызын жогалт-пайды.
ЭДЕБИЕТ
1. Алтынсарин Ы. Тацдамалы шыгармалары. - Алматы: «Галым».- 1999
2. Э. Ламашев «Ы.Алтынсарин» - Алматы: Ана тш.- 1991
3. «^останай тацы» газетi.- № 5. - 2001ж.
tç S
К <
m О
го «
о
W «
О
О!
С w s
U
W IT1 S
[-4
о
4
о «
о н w
5 w s
U ©
О
и
о -
s ©
