CC BY
31
УДК 821.512.122
Эдеби орта жэне Абай
Ердембеков Бауыржан Амангелдiyлы
филология гылымдарыныц докторы, профессор, С. Аманжолов атындагы Шыгыс Казакстан мемлекетпк университетУц стратегиялык даму жэне гылыми жумыс жвнiндегi проректоры. 070004 Казахстан Республикасы, ©скемен каласы, Казакстан квшеа, 55. E-mail: 1 prorector@vkgu.kz
Tywh. Макалада казiрri абайтанудагы кемшiн зерттелшген мэселе Абайдыц эдеби ортасы мен акынныц эдеби мектебшщ калыптасуы жайлы жан жакты свз болады. Сондай-ак «Абай мектебЬ деген угымга теориялык аныктама берiлiп, Абайдыц акын шэюрттершщ квркемдiк багыттагы iзденiстерiне баса назар аударылады.
TYЙiн сездер: абайтану; акындык мектеп; эдеби орта; дэстYр; шыгармашылык бастаулар; халык ауыз эдебиетi; шыгыс эдебиет^ батыс эдебиетi.
М. Эуезовтщ: «Тег1нде, Абай шыгармаларыныц барлык кор нэр1 улкен уш арнадан куралады. Буныц б1р1нш1с1, ец молы - казактыц халык эдебиетЫщ мура-тумалары, ек1нш1с1 - шыгыс эдебиет1нен келген жэне ец аз сез1лет1н белг1лер. Yшiншiсi - Абайды мэдениетт1, улкен ацгарлы зор акын ет1п кврсетет1н батыс эдебиетЫщ Yлгi-врнектерi» (9uezov 1967), - деген кунды пiкiрдi бYгiнгi абайтанушылар темiрказык етiп келе жатканы анык. Алайда осы пшрдщ астарында гулама жазушыныц айта алмай iшке бYккен сыры уакыт вткен сайын аршыла тYCкендей. Шыгыс эдебиетЫщ Абайга эсерЫ толык кYЙде кврсету кецестк кезецде мYмкiн болмаганы белгiлi. Эйтпесе, бYгiнгi абайтану гылымы орыс пен батыстыц Абайга тигiзген ыкпалынан шыгыстан келген кайнардыц данышпан акынга эсерi аз болмагандыгын дэлелдедi, сол кайнарды элi де Yцги тYсу керек. ©йткеы, Абай жэне шыгыс такырыбы тэуелаздктщ аркасында ендi каркын алып, зерттелу аясы кецт келедi десек кателеспей|^з. Ал, казактыц твл эдебиетЫщ эсерЫ Эуезов «ец молы» деп тектен-тек ныгыздап айтпаса керек-тi. Тагы да сол социалист танымныц курсауынан шыга алмаган зерттеушi дэл осы туган эдебиетiмiздiц Абайга эсерiн жерiне жетюзе алмай кеттi. Эуезовтен кейiн де осы бiр казактыц твл эдебиетЫщ Абайга эсерi деген мэселе, одан туындайтын акынды калыптастырган эдеби орта (литературные окружение поэта) такырыбы орыстарда, баска еуропа елдерЫде де баса ден койылатын бул мэселенiц Абайды айналсоктап, тиiп-кашып карастырылып келе жаткандыгы шындык.
Соныц салдарынан, кезiнде Абайга, оныц акын болып калыптасуына эсер еткен Yлкендi-кiшiлi эдебиет вкiлдерiнiц Абаймен байланысы, дэл осы Абайга катысы туралы деректер, естелiктер жылдан-жылга жупыны тартып, суйылуга айналуда. Дэл осы такырып турасында кыркыншы-елуiншi жылдарда Эуезов гылыми айналымга енгiзген бiрдi-екiлi деректердi талгажау етiп келгенiмiздi жасырганнан утарымыз шамалы.
Такырыптыц зерттелмей келуiне себеп квп. Абайдыц эдеби ортасы, ягни оныц алдындагы, тусындагы акындар, билер мен шешендер кецест заманда «есктктщ калдыктары» есебiнде болгандыктан, Абайды олармен жакындастырудан еш пайда болмады. Сол себепт акынныц: Шортанбай, Дулат пенен Бухар жырау, Свзiнiц бiрi курау, бiрi жамау, - немесе, Еск бише отырман бос макалдан,
Еск акынша мал Yшiн турман зарлап ^bai Kunanbaev 1977, b. 94), -деген свздерЫ желеу етп Абайды взiне дейiнгi твл эдебиетЫе карсы койып, алшактатып, тiптi кызды-кыздымен «таптык тургыдагы кедейшiл Абай» жасап алдык. Оныц бэрi кешегiмен кеттк Алайда, осы Абайдыц взiне дешнп акын-жырауларга, замандас свз зергерлерЫе деген таным-таразысын элгi айтылган
тармактардыц аясында гана карау, ягни бiржакты бага беру элг калпынан сонша езгере коймай келедк Оныц астарында «Абайга дейiнгi казак акындарынан Абай Yлгi алды, солардан Yйрендi десек, кемецгер акынымызды темендетт, солардыц дэрежесiне тYсiрiп алмаймыз ба?»,- деген кецестк заманнан калган бiржакты пiкiр кылац берiп жатыр.
©зЫе дейiнгi тел эдебиетiнен Yйренбей, ез ортасынан кажетiнше Yлгi алмай Абай дэл бiз таныган биiкке жетпеген болар едк Мейлi, Абайдай болмасын оныц алдындагы жэне замандас болган Yлкендi-кiшiлi акын, жырау, би-шешен, эншн^йштердщ Абайга тигiзген эсерi болды. Осы орайда С.Мукановтыц: «Дарынды талант бола тура, Абай не кектен тYCкен, не жерден шыккан, болмаса дара ескен адам емес. Оныц емiр CYрiп ескен, араласкан ортасы бар. Ол - осы ортаныц жемiсi» (Mukanov 1960, Ь. 124), - деген сонау
алпысыншы жылдары айтылганмен, Абайдыц эдеби ортасы, оныц iшiнде акынныц баскадан алган нэрi деген такырыпка элi де аса кецт белiнбей келе жатканы аян. Абай ортасы деген такырыпты каузаганда акынныц рухани емiрiне зэредей катысы болган эр енер иеанщ гана емес, акынмен таныс болган эр адамныц есiмi калыс калмауы тию.
Бул арада орыс эдебиетУц Yлгi кылар тустары жетерлiк. Баскасын айтпаганда эркез Абаймен тец аталатын орыс акыны А.С.Пушкин мурасыныц зерттелуiне, ягни, пушкинтану гылымыныц дэл осы тусына кез жYгiртейiк. Пушкиннщ айналасы турасында сез сонау 1912-1913 жылдардан-ак басталган. Сол жылы шыккан Н. Гастфрейндтщ Пушкиннщ акындык ортасы туралы ецбеп сездщ басы гана-тын (Gastfreind 1912-1913) Пушкин жэне оныц айналасы мэселесУц зерттелу децгей терецге кеткенi соншалык, акынга катысы бар эр адамга кыскаша деректер берiлген сездiк макала (словарная статья) жинактары жарык кере бастады (Izmailov 1969).
Кейiнгi жинактыц бiрi Л.А.Черейскийдщ «Пушкин и его окружение» деген ецбеп. Автор бул такырыпка катысты мэлiметтердiц жиналуы 1930 жылдардан басталганын айтады (Chereiskii 1989, s. 6). 1975 жылы Пушкинге катысты 2500 кiсi аты ^ркелсе, кейiнгi ецбекке тагы 200 адамныц есiмi косылгандыгы белгiлi болып отыр (Chereiskii 1989, s. 8). Автор езi былай деп жазады: «Окружение Пушкина органически входят в его биографию и творчество, и наше понимание его наследия во многим зависит от того, насколько мы знаем среду, в который он жил и работал. Изучение ее всегда шло параллельно осмыслению творчества поэта и продалжается по сей день. Поэтому неоднократно делались попытки привести в систему многочисленные, но разнозненные сведения об окружении Пушкина» (Chereiskii 1989, s. 3), - деген пмрЫдеп Пушкиннщ ортасы такырыбы те^репнде iзденулер - абайтану Yшiн, соныц Ынде Абай ортасы деген мэселелерде Yлгi болатын кубылыс. Бул тамнщ Ынде Пушкинге тiкелей катысты тулгалардан бастап, хат аркылы хабарласкан, акын туралы пмр айткан, Пушкинге кызмет еткен, ттт акынмен бiрер рет кездескен деген сиякты эр-бiр адамга энциклопедиялык Yлгiде аныктама берiлген.
Бiз бул арада казак акыны туралы «Абай», «Шэкэрiм» тулгалык энциклопедияларын таразыга коя аламыз. Дегенмен, Абайдыц ортасы оныц iшiнде эдеби, акындык ортасын танып-бту Yшiн бiр-екi энциклопедияныц аздык етерi сезсiз. Орыстарда бiр Пушкин гана емес, М.Ю. Лермонтов, Ф. Достоевский, М.А. Булгаковтарга арналган тулгалык энциклопедиялардыц жарыкка шыкканын ескерНз.
Гылым дерекп жинаудан, соны гылыми електен етюзт, сарабдал пiкiр корытудан турады десек, Абайдыц ортасын аныктауда акынга катысы бар эр^р адам туралы дерек жинауды, жинап кана коймай сол деректердi кYн сайын толыктырып отыруды жYЙелi тYPде колга алсак, абайтану саласындагы Абайдыц ортасы (би-шешен, эншнкуйш^ акын-жырау, жыршы тагы баска енер адамдарымен коса аралас-кураласта болган би мен болыс, ауыл-аймак, кершн
29
колац 6ipi калмауы керек) одан барып акындык ортасы (мунда тек Абайдыц заманында байланыста болган акындар мен e3i тэрбиелеген шэюрт акындар гана емес, Абай алыстан бiлген, eнегелi сeзiне CYЙсiнген акындар да камтылуы тиiс) сиякты салалардан туратынын ескерсек, бул такырыптыц жерЫе жете зерттелуi -абайтану гылымын тагы бiр белеске кeтерерi анык.
Акындык орта деп сол акынныц шыгармашыльщ жолында оныц калыптасып, нагыз сез майталманына айналып шыцдалуына телей эсер еткен eнерлi адамдар тобын, эдеби ортаны айтамыз. Абайдыц эдеби ортасы - акын eмiр CYрген уакытта акынга eз эсерiн типзген, Yлгi кeрсеткен ага буын акындар, би-шешендер, эншi-кYЙшi eнерлi адамдар жэне сол Абайдан Yлгi алган Ынде акыны бар, эншiсi мен кYЙшiсi бар eнерлi жастар.
Кейiнгi eкiлден Абайдыц акындык айналасын курап, олардыц бiрсыпырасы акын шэкiрттерi катарына юредк Эуезовтщ де Абай айналасын, акындык ортасын акынныц eзi алган нэрi жэне eзгеге берген нэрi деп ею салага жiктейдi десек, осы ею саланыц eзi тыгыз бiрлiкте, байланыста.
Абай eзiне дейiнгiден алып, кейiнгiге бердi десек, Абай тек дэстYPдi жалгаушы, улттык эдебиеттi тасымалдаушы дэрежесiнде гана калып кояды. Ал, Абай - одан жогары турган кYPделi тулга. Казактыц тeл эдебиетЫ классикалык дэрежеге кeтерушi гана емес, кейЫп эдеби буынга Yлгi усынушы, eнер таратушы бола бiлдi. Акындык eнер - кYPделi угым. Абай алдыцгысынан тек алып кана койган жок, соныц маржанын гана екшеп, арзанын сынга ала шыцдалды, eCTi. Сол толыскан шагында eзiнен кейЫп жастарды нагыз акындык eнерге баулыды. Бул арада да Абай тек eнер Yйретушi гана емес, сол Yлгiлi шэюрттердщ кей eнерiне тэнт болды. Жаксы сeзiне CYЙсiнiп, тацдана, кызыктай карап бойына сНрд^ баскага Yлгi ретiнде кeрсете бiлдi. МЫе, кемелденген кемецгер акынныц эдеби айналасы осылайша канаттанып, жетiлiп Yлкен бiр «эдебиеттщ Меккеане» айналды. Абай ею когамды жалгастырып жаткан тарихи тулга деп карасак, соныц iшiнде эаресе eзiнiц алдындагы эдебиет пен eзiнен кейiнгi эдебиеттщ дэнекерi, «Сeз тYзелдi, тыцдаушы сен де тYзел» деп кейЫп сeз иесiне гана емес, 6y^ ултка жаца меже шрсеткен улы тулга деп тануымыз да содан. 0зЫен кейiнгi естi буынныц жиынтык бейнесi деп таныган CYЙiктi улы 6бiштi жоктауындагы «Жаца жылдыц басшысы -ол, мен есюнщ арты едiм», - деген туспалы да осы бiр аралык мЫдетп, ескi мен жацаны жалгастырган адами, рухани кылкeпiрлiк болмысын ацгарткандай.
Ал, Абайдыц акындык ортасы дегенде, Абайдыц eзi нэр алган акындар орны айрыкша. Жастайынан eлецдерiн жаттаган Бухар жырау, Шортанбайлар легi, аса iрi акын деп ерекше багалаган Марабай жырларындагы «^обыланды батыр», «Ер Таргын» дастандарына канып eссе, eзi жYзбе -жYЗ кездескен Дулат, Сабырбай, Жанак, Шeже, Балта, Байшкше, ^уандык кыз, Бодау жырау, Мурынбай жырау, Бiржан сал сынды eлец eркештiлерiнiц кай-кайсысынан да Абайдыц акындык eнерiнiц калыптасу жолын бeлiп карауга болмайды. Осы орайда талым С. ^ирабаевтыц пiкiрiне кулак тосайык: «Абайдыц акындык жолы, ортасы кYPделi болганы белгiлi, оныц акындылыгы да сол ортада, eз дэуiрiнiц шындыгына орай калыптасты. Сондыктан акынныц eзi туып eскен ортаныц эдебиеттiк Yлгiлерiнен, казактыц шешендiк eнерiнен (атакты би болганын еске алыцыз!), аты белг^ (eзi атайтын Букар, Дулат, Шортанбай) акындар eнегесiнен тыс тууы мYмкiн емес. К^йта Абай осылардыц бэрЫ жаксы бiлдi, жанына азык еттк ¥лттык рухани байлыгын бойына сНре отырып, кейiн шыгыс, батыс Yлгiлерiн еркiн мецгеру аркылы бYкiл халыктык, жалпы адамзаттык ой -пшр децгейiне кeтерiлдi. Халыктык эдебиет сарындарын Yлкен европалык Yлгiдегi акындык жинактаушылыкка (обобщение) уластырды. Муныц eзi казак эдебиетЫщ Абай аркылы адамзат мэдениетЫщ кeркемдiк биiгiне шыгуын дэлелдейдi» (Kirabaev 1994, b. 14). ХХ гасырдыц токсаныншы жылдары айтылган осы бiр пiкiрдi iндете зерттеп, Абайдыц акындык ортасы, сол ортаныц
30
Абайга эсер^ акындык жолына багыт-багдар болган Yлгi енегеанщ каншалыкты екенiн екшеп айтар кез келдк
Абай езЫщ алдындагы эдебиеттщ бэрЫ бiрдей сынга алып, жокка шыгарды деп акынныц елецге, акындыкка берген багасын ашатын «9лец - сездщ патшасы, сез сарасы», <^реудщ юс елсе, каралы - ол», сиякты елецдерЫ алга тартып бiржакты тYсiну дэл бYгiнгi тацда баскаша пайымдауды кажет етедi.
Абай - ез заманынан озык туган дана акын. Ал, дананыц езiне де, езгеге де ттт еткенi мен болашагына да сын кезбен карауы зацды. Болмыска кецл толмау - данышпандыктыц белгiсi. Бурынгы ескi бидi турсам барлап, Макалдап айтады екен сез косарлап. Акындары акылсыз, надан келт Кер - жердi елец кыпты жоктан кырмап... Ескi бише отырман бос макалдап, Ескi акынша мал Yшiн турман зарлап, -
деген акын сездерi кецеспк кезецде, жасыратыны жок, Абайды «ескiшiл, байшыл» акын дегеннен арашалап калган тармактар. Ал, казiр Абай сезУц туцгиыгына бойламай, сырткы калыбымен кабылдай салу зерттеуштер Yшiн Yлкен кYнэ. «Абай еск акын мен ескi бидi сынга алды, Шортанбай, Дулат, Бухарлардыц елец Абай Yшiн тYкке тургысыз» деп кабылдау, баскаларга кабылдату Абайды езЫен бурыцгы казактыц тел эдебиетiнен окшаулап, сол замандагы акын-жырауларга карсы койды. Сейтiп, екi аягы аспаннан салбырап тYCкен алды-арты такыр Абайды жасап койдык. 6сiлi, елецне артык сез коспаган Абайдыц: Бурынгы жаксылардан ернек калган, Биде тацпац, мацал бар, байцап цара, - дегеыне YЦiлмедiк.
Абай сынын езiне дейiнгi поэзияны мYлде жокка шыгару деп тYсiнбей, акындык биiк талгам, талап кою тургысынан угынсак кана багытымыз дурыс болады. Эрине, Абай меженi жогары койды, сондыгымен казак поэзиясыныц сапасын бiр демде биiктеттi. Бул бойга бiткен шексiз дарын мен терец б^мнщ бiр арага тогыскан, бiр адамныц басынан табылган сирек кубылыстыц нэтижесiнен пайда болды. Абай бойындагы поэзия ушкыны ез ортасыныц, айналасыныц жанасуы аркылы гана акындык жалынга айнала алды. Кене тYркi эдебиет мен шыгыс шайырларыныц жырларына Абай бала кезЫен канык. Ахмет Риза медресеанде окыганын еске алыцыз. Абайдыц алдындагы акындар легi аяк баса коймаган орыс, одан батыс эдебиетЫе бой уруы да жастайынан (Семейдеп орыс мектебi, Халиолла аркылы, кейннен Михаэлис бастаган орыс достары аркылы) басталды. Екi жакты мецгерiлген б^м, сез жок, Абайды езiне дейнп эдебиеттен жаца дYние iздеуге жетеледк Бул жолда Абайга дэстYрлi казак елеццерi эрине аздык еттi. ©зЫщ алдындагы казак поэзиясыныц шоктыгы бик ец еркештiлерi деген Бухар, Шортанбай, Дулат жырларынан толыскан, жан-жакты жарактанган талгамына сай ернек iздедi. Ол Yшiн алдыцгы толкынды сегуге болмас. Олар казак поэзиясында акындык мЫдеттерЫ адал аткарып, Абайдай кемел бiлiмдi акынныц биiкке кетерiлуiне алтын баспалдак бола алды.
Экесi ^унанбайдан естт, езi керiп, есиет сездерiн, елец ернектерЫ кецiлiне токыган Абай тусындагы эрбiр сез зергерi - бй, шешенi, акыны мен эншiсi Абай бойына акындыктыц, шешендiктiц дэнiн епп кеттi. Абай солардан Yлгi алды, YЙрендi, кебiмен сез жарыстыра жYрiп шыцдалды. Бул тугыда зерттеушi Б.Сапаралы былай дейдi: «Ибраhим мырза алты алаштыц сезiн салмактап, тiлiн тYзедi. Ой-зердесiн жацаша калыптап, тура жолга багдар салды. Сейте тура: «Мен есюнщ арты едiм», - дедк Ешкiм калмагандыктан емес. Ескiмен бiрге болсам исi тYркi тарихында атым елмейдi сезiм ешпейдi дегендiктен де емес. Есюнщ ортасында туып-есiп, ест есюнщ кел-кесiр казынасына суарылып, есюнщ тiлiн устартып, дiнiн бекемдеп, дУн байытып ертелi-кеш ецбектенумен
31
жацага жол ашкандыгынан да шыгар-ау» (Saparaly 1995, b. 6) ?! - деген байламын гылыми тургыда iндете зерттеп, гылым алдында дэлелдеп керсету бiздiц негiзгi максатымыз.
БYгiнгi кYнге дейiнгi зерттеулерде Абай мен казактыц тел эдебиетУц байланысы туралы сез козгаган Р.Бердiбаевтыц: «Абайга катысты макалалар мен зерттеулердщ кейбiреулерiнде улы акынныц езiнен бурынгы акындар шыгармаларына айтылган бiрен-саран сын пiкiрлерi кайталана керсетiлiп, ауыз эдебиетi мен жеке акындар мурасынан тапкан бага жетпес байлыгы еюнщ бiрiнде-ак елеуаздеу калдырылып келедi» (Berdibaev 1986, s. 238), - деген пiкiрi бiз мэселе кылып кетерiп отырган такырып кекейкестiлiгiн дэл баскан тужырым.
Кецеспк кезецде калыс калып аталмай келген тус - осы Абайдыц мацындагы акын-жыраулар, би-шешендер. Абайдыц акын болып калыптасуына Yлкен ыкпал еткен осы бiр топтыц абайтану гылымындагы орны элi айкындалмаган. Кецеспк заманда Абайды «улы» орыс халкыныц жетегiне салып, Михаэлис, Гростарды Абайды Абай еткен бiрден-бiр тулгалар деп таныдык. Дулат, Шортанбай, Бухарлар элгi Абай сыныныц желеуiмен iске татымай калды. БYгiнiмiз де жырауларымызды жарылкап жатканы шамалы. Бухар мен Дулаттардан Абай Yйрендi дегенге тiксiне карап, дана акынды Бухарлардыц келецкеанде калдырамыз ба?- деген бiржакты угымга шырмалып келе жатканымыз жасырын емес. Кезiнде айтылган С. Мукановтыц: «...казактыц халык эдебиетiнсiз, Бухар жыраусыз, Махамбетсiз, Шортанбайсыз Абай да болмас едк Казак эдебиетУц кайнар булагы - Абай емес, Абайды тугызган - халык» (Mukanov 1995, b. 153, 154) - деген ойымен келiспеуге болмайды.
Жаксы болсын, жаман болсын Абай соларга карап сез тYзедi. Бул арада, эсiресе, Дулат акынныц ыкпалы ерекше. Дулат Абайга устаз болган ба, жок па, немесе, керiсiнше, устазы болса Дулат елецдерЫ Абай неге сынга алады деген сурактар тецрепнде дау тугызып, эдебиетке пайда экелмейтiн эцпмелер тецрепнде салгыласудыц нYктесiн коятын кез жеткендей. Дулат Бабатайулыныц Абайга игi эсерi болгандыгын екi акын поэзиясын салыстыра зерттеген галымдардыц ецбектерi дэлелдейдi. Ал, «устаз» деген сез жеынде устасудыц кажетi шамалы. Дулаттыц Абайга устаздыгы тура магынада емес, жалпы магынада айтылган. Абай бул арада, дэлiрек айтсак, шэкiрт емес - Yлгi алушы. Бул устаздык угым Абай мен Шэкэрiм арасындагы устаздыктан анагурлым жалпы, кец магынада екендiгiн естен шыгармауымыз керек. Ал, Абай мен Шэкэрiм, Абай мен Кекбай арасындагы устаздык карекет айкын. Сондыктан да, «Дулат - Абайдыц устазы» дегенде оны шартты (соцгысыныц Yлгi алушылыгын ескерiп) кец магынада кабылдасак, одан Абайды кiшiрейтiп алдык-ау деп шошынбауымыз керек. Мэселен, Абай езi нэр алган Шыгыстыц шайырлары Науаи, Хафиз, Сагдиларды устаз тутканы iспеттi. Бiрак Дулаттыц заманы Абаймен бiр, сондыктан оныц елец Yлгiсi элгi акындарга караганда Абай поэзиясында айкынырак керЫедк Демек, академик С. Каскабасовтыц: «Абайдыц улы акын болуы ец алдымен оныц туа бiткен дарынына байланысты болса, содан соц оныц ескен ортасына, бала кезден алган тэрбиес мен окып-токыганына байланысты. Ес бтт, тiлi шыккан кезден бастап ол казак эн мен елецiн, не бiр аталы да шурайлы сезЫ естiп, кептi керген дана эжес Зере мен тукымына шешендiк, акындык, енерпаздык дарыган шешесi ¥лжанныц тэрбиеан алып, кестелi свздерiн кулагына куйса, топ алдында жацылмай свйлейтiн Кунанбай мен баска да ру басшыларыныц даулы да билiк сездерiне ден койса, ауылына келген конактар мен жолаушылардыц эцгiмелерiн, естелiктерiн зор ынта койып тыцдады, бойына сiцiрдi» (Kaskabasov 1993, b. 37), - деген ойсулбасын iндете зерттеу - бYгiнгi абайтану гылымыныц зор мiндеттерiнiц бiрi.
Абай сырттай танып, елец-свзiн кулагына куйып ескен арысы Бухар, Шортанбайлар, бар казакты кезiнiц тiрiсiнде тэнт еткен Шокан, iргелес жаткан Сыбаннан Байгара-Актайлактар, эрiден СYЙiнбай, кYЙшi Тэтпмбет, Кунанбаймен
32
сыйлас болган Балта акын, Абайдыц eзi жогары багалаган Марабай акын тагы-тагылар болса, Абайдыц eзi кездесiп, сухбат курган, жас та болса сeз кагыстырып, акыл сынаскан эйгiлi Шeже акын, Шорманныц Мусасы, Абай касында болган Байшкше акын, Жуантаяк Тобыкты Байгулак шешен, Жангутты би, Эуезов эпопеясынан жаксы таныс Каратай шешен, Сыбанныц карашк урпагынан Сабырбай акын, оныц акын кызы Куандыктармен тiзiмдi жалгастыруга болады.
Кунанбайдыц заманында ел билiгiн айтып, аталы сeздi устаган небiр шешендер мен билердiц Абайга да эсерi аз болмаганы белгiлi. Кунанбайдыц eз касындагы Тобыкты елiнiц жацагы Каратай, СYЙiндiктерiн айтпаганда, Наймандагы Шэкi би Кунанбаймен катты дос болып, Кунекецд «Аргынныц алтын басы той» деп ерекше курметтеген жан. Акыл-парасаты жагынан Кунанбаймен терезесi тец тiлдесетiн ата баласы Аргындагы Жангутты би Ботантайулы, Абай Туржан сулу - Каламкас кызына гашык болатын Найманныц Тана мырзасы, Сыбандагы Кунанбайдыц кудасы - Кенжегул шешен, Актайлак бидiц урпактары - Кецесбай би, Жумакан бай, сонау Коцырат Сапак би, Кунанбаймен наfашылы-жиендi дiн жолын берiк устанып, Меккеге барган Шал кажы, ел Ынде акылдыгымен, бойындагы касиетiмен ел анасы болган - Yйрек ана, Жаугашар батырдыц немересi, сeзi уткыр, ойы eткiр ШYршiт Кулбаракулы, сыйлас дос ею елдiц сeз билИ мен ел билiгiн катар устап, кейЫнен куда болган Алшынбай би, Керейдеп Бiке шешен, Наймандагы атакты елшi Ыргызбайдыц баласы Кенжалы би тагы-тагылармен Кунанбай тек аралас-сыйлас болып коймаган сан мэрте ел Ынщ эр-тYрлi дау-шарларында немесе жеке бастарын сынап, бiр-бiрiн байкасатын шакта сeз сайысына тYсiп, шешендiктiц небiр Yлгiсiн кейiнгi урпакка калдырды. Абай бул тулгалардыц кeбiн кeрдi, кeрмегенiнiц ест сeз, кесiмдi билiгiн естiп, жадына жаттап eстi.
Он Yш жасар Абайды каладан алгызганда Кунанбай ел Ындеп осынау дала даналарыныц тэрбиеане берген-дi. Касына ертiп жYрiп талай шешеннщ шебер ой-тYЙiндерiне жас Абайды каныктырды. 0з ордасында жанынан орын берiп, ел жаксыларыныц алдында сeз билiгiн де тыцдап, сыннан eткiздi. Ел дауы мен жер дауын екi ауыз сeзбен токтататын дала зацына зейiндi жастыц ойын суара отырып, ендi ел Ындеп дау-шарларга да сала бастады. Осылайша экесi Кунанбайдыц ыкпалымен жас Абай жацагы Жангутты би, атакты Шорманныц Мусасы, Каратай шешен, Алшынбай би, Кулжан кажы, Найман Бекбосын билермен сeз барымтасына тYсетiнi ел ауызында сакталган. Ел iшiндегi би-шешендермен байланыс, сeз жок, Абайды шыцдады. Тeрт аягын тец баскан Yлкен акын дэрежеане кeтерiлген шакта да, ттт eмiрiнiц соцгы сэтiне дейiн Абай eз ортасындагы шешендiк eнерден бiр сэт кол Yзген жок. Акынныц замандасы Байгулак шешен, Каракесектегi Кенже кажы, «еап турган кызыл жел» деп Абай аса катты багалаган Керейдiц Бегеш шешенi, Найман Ынде Каракерей - Мурын елiн билегенде эдтдИмен, даналыгымен халкына жаккан Абайдыц жакын досы Кeкебай кажы Сейтулы (1834-1931), (Кeкебай мен Абайдыц достьны туралы шежiре-карт Карпык Егiзбаев «Таглым» атты кiтабында токталган (Egizbai 2001), Мадияр ТYсiпулы сиякты сeз кeсемдерiмен аралас-кураласта болып, кейiнгiге Yлгi болар сeз жарыстары, оймакты ой, терец тагылымдары сакталып жеткен.
Осы топтыц эркайсысына жекелей токталып, Абаймен араларындагы рухани байланысты аныктай тYCкен уакытта гана Абайдыц эдеби ортасы такырыбыныц жiгi сeгiлiп, кeкжиегi кeрiне тYсетiнi сeзсiз.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Абай (ИбраЬшм) Кунанбаев. Шыгармаларыныц екi томдык толык жинагы. 1, 2 т. - Алматы: Гылым, 1977. - 454 б., - 312 б.
2. Эуезов М. Абай Кунанбаев: Макалалар мен зерттеулер. - Алматы: Гылым, 1967. - 391 б.
3. Бердiбаев Р. Абай жэне ауыз эдебиет // Ктапта: Абай тагылымы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 432 б.
33
4. Гастфрейнд Н. Товарищи Пушкина по имп. Царскосельскому лицею. Материалы для словаря лицеистов 1-го курса 1811-1817 гг. СПб., 1912-1913, т I - Ill.
5. Епзбай К. Тагылым. - Семей: Семей полиграфия, 2001. - 235 б.
6. Измайлов Н. Пушкин. Письма последних лет. - М, 1969.
7. Муканов С. Терец тагылымды ецбек // Ютапта: Жумалиев К. Казак эдебиет тарихыныц мэселелерi жэне Абай поэзиясыныц тл - Алматы: КМКЭБ, 1960. - 364 б.
8. Каскабасов С. Абай жэне казак фольклоры // Абай, 1993, №6, 36 - 45 б.
9. Кирабаев С. Абайтанудыц кезект мiндеттерi туралы // Ютапта: Абай жэне казiргi заман: Зерттеулер жинагы. - Алматы: Гылым, 1994. - 336 б.
10. Муканов С. Жарык жулдыз. - Алматы: Санат, 1995. - 272 б.
11. Сапаралы Б. Байшвгел. - Алматы: Ер - Дэулет, 1995. - 368 б.
12. Черейский Л. Пушкин и его окружение. - Л: Наука, 1989. - 544 с.
References
Аbai (Ibrahim) Kvnanbaev 1977 - Аbai (Ibrahim) Kvnanbaev 1977, Shygarmalarynyn eki tomdyk tolyk
zhinagy. T. 1,2, Gylym, Amaty, 454 b.; 312 b. (in Kaz). Эuezov 1967 - Эuezov, M 1967, Abai Kunanbaev: Makalalar men zertteuler. Gylym, А1т^у, 391 b. (in Kaz). Berdibaev 1986 - Berdibaev, R 1986, Аbai zhane auyz adebieti. Abai tagylymy. Zhazushy, Amaty, 432 b. (in Kaz).
Cherejskii 1989 - Cherejskii, L 1989, Pushkin i ego okruzhenie, Nauka, Leningrad, 544 s. (in Rus). Gastfrejnd 1912-1913 - Gastfrejnd, N 1912-1913, Tovarishhi Pushkina po Imp. Tsarskosel'skomu litseyu in (1811-1817). Materialy dlya slovarya litseistov 1-go kursa 1811-1817 gg. Sankt-Petersburg, t l-lll. (in Rus). Egizbai 2001 - Egizbai, К 2001, Tagylym. Semei poligrafiya, Semei, 235 b. (in Kaz). Izmailov 1969 - Izmailov, N 1969, Pushkin. Pis'ma poslednikh let. Moskva, 527 s. (in Rus). Kaskabasov 1993 - Kaskabasov, S 1993, Аbai zhane ^zak fol'klory. Abai, № 6, 36-45 b. (in Kaz). ^rabaev 1994 - ^rabaev, S 1994, Аbaitanudyц kezekti mindetteri turaly, In Abai zhane kazirgi zaman:
Zertteuler zhinagy, Gylym, А1т^у, 336 b. (in Kaz). Mukanov 1960 - Mukanov, S 1960, Te^ tarylymdy eцbek, Zhumaliev K Kazak adebieti tarikhynyn
maseleleri zhane Abai poehziyasynyn tili, КМКЭВ, А1т^у, 364 b. (in Kaz). Mvkanov 1995 - Mvkanov, S 1995, Zharyq zhuldyz. Sanat, Amaty, 272 b. (in Kaz). Saparaly 1995 - Saparaly, B 1995, Baishogel, Er^ulet, А!т^у, 368 b. (in Kaz).
Литературная среда и Абай
Ердембеков Бауыржан Амангельдыевич
доктор филологических наук, профессор, проректор по стратегическому развитию и научной работе Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова. 070004 Республика Казахстан, г. Усть-Каменогорск, ул. Казахстан, 55. E-mail: 1_prorector@vkgu.kz
Аннотация. Статья посвящена мало исследованным проблемам современного абаеведения -изучению особенностей литературной среды и окружения Абая, а также вопросам становления и формирования поэтической школы поэта. А так же дано теоретическое обоснование понятия «школа Абая», акцентировано внимание на актуальных направлениях художественных поисков поэтов-учеников Абая.
Ключевые слова: Абаеведение; поэтическая школа; литературная среда; традиция; источники творчества; устное народное творчество; восточная литература; западная литература.
Literatury environment and Аbay
Erdembekov Bauirzhan Amangeldyuly
Doctor of Philology, Professor, Vice President for Strategic Development and Research of S.Amanzholov East Kazakhstan State University. 070004 Republic of Kazakhstan, Ust-Kamenogorsk, 55, Kazakhstan str. E-mail: 1 prorector@vkgu.kz
Abstract. The article is devoted to not entirely explored issues of modern Abay studies - the study of the characteristics of Abay's literary environment and surroundings, and issues of formation of poetic school. Theoretical justification of the concept of «Abay school» is given, the actual directions of artistic search of poets, Abay's students are emphasized.
Keywords: Abay studies; poetic school; literary environment; tradition; sources of creativity; folklore; oriental literature; Western literature.
