CC BY
19Ж.И. ИБРАХИМОВ,
К,Р зац шыгару институтыныц жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымыныц кандидаты, доцент
двстурш жуйедеп
конституциялык;-к;¥к;ык;тык; к¥ндыльщтар
Казахстан Республикасыныц конституциялык-кукыктык эволюциясында екшелеп зерделейтш тарихи-кукыктык маселелер ете кеп. Тауелс1з Казахстан Республикасы кукыктык дамуында шет мемлекеттердщ таж1рибесш саралап, шолып кана поймай езшдш кукыктык даму жолын усын-ды. Каз1рг1 тацда осындай казакстандык кукыктык жолдыц дамуын, ерекшелштерщ еткен кезецнщ маселелер1мен тарихи сабактастыгын зерделеу зац гылымдарыныц алдында турган ерекше мшдеттердщ б1р!
Казахстан Республикасы Конституциясына сайкес езш кукыктык, алеуметтш мемлекет ре-тшде бекггкен болса, ондагы алеуметтш каты-настардыц кукыктык реттелу1, езекп маселе-лердщ катарына жатады.
Казахстан Республикасында 1ргел1 алеу-метпк-кукыктык катынастардыц калыптасып, нык ем1р суруше неНз болатын дастурл1 кукыктык жуйенщ реттелу1 маселес ал1 де ты-цгылыкты зерттеуд1 кажет етед1. Когамдагы алеуметпк катынастардыц реттелушде жуйел1 тетжтердщ релш аткарган салт-дастурлерд1, дастурл1 кукыктык жуйенщ конституциялык-кукыктык кундылыктары ретшде айкындап зер-делеу1м1зге болады.
Бугшп кундеп кукыктык мемлекеттщ даму-ындагы кептеген зацдар, нормативтш кукыктык актшерде жазылмаса да, дастурл1 кукыктык жуйенщ курамдас белштер1 когамдагы катына-старды реттепш кызметп аткарды. Кукыктык нормалармен катар, халкымыздыц салт-дастурлер1, адет-гурыптары адамдардыц кукыктык санасына асер етш, осы каз1рп заман-ныц катал талаптарына карамай алеуметтш рет-теушшш кызмет аткарып келе жатканын кере аламыз. Б1з бул макалада алеуметтш катынас-тардыц кукыктык кырларыныц тарихи сабактастыгын жете зерттеуге зерттеушшердщ назарын аударуга кецш белдш.
Казак когамыныц алеуметтш курылымы курдел1 курылымдардыц катарына жатады. Б1р караганда ол рулардыц жиынтыгы сиякты
кершгетмен, олардыц арасындагы карым-каты-нас иерархиялык тартшпен орналаскандыгы «жол» тарпбшен жаксы сезшед! Эр ру осы жол тарт1бше сайкес генеалогиялык кестеден ез ор-нын алады [1, 116].
Сонымен катар дастурл1 казак когамында ар турл1 субэтникалык жане алеуметтш топтар да бар. Бул топтардыц ерекше жагдайлары тура-лы деректерде былай айтылады: «Так как значение каждого члена киргизского общества и степень уважения к нему определяется не по идее равенства всех людей, а видимыми различиями в их положении и естественными преимуществами одного перед другим, как-то: происхождением, умственными превосходствами и богатством» [2, 281].
Казак мемлекетттгшщ бул ерекше курылы-мына сайкес А.К. Гейнс казак халкыныц непзп улкен ею алеуметтш тобына катысты мынадай пЫр бшд1ред1: «Киргизский народ разделяется на два класса — на происходящих от «ак-суяк» или «тюр-суяк» (от белой, т.е. знатной кости) и происходящих от «кара-суяк» (от черной или красной кости). Из числа принадлежащих к белой кости (потомки ханов, султанов, ходжей и тарханов избирались обыкновенно родоправители; они же в прежние времена были богатейшими в орде людьми и пользовались особыми нравами; однако в настоящее время усилилось значение и происходящих от черной кости - они часто приобретают себе титулы биев и батыров, входят в родство с султанами и начальствуют многими аулами» [3, 123].
Енд1 осы топтардыц кукыктык жагдайына жане олардыц езгелермен карым-катынастарын реттеу тетштерше келейш Казактыц адет-гурып зацдары елеуш алеуметтш артыкшылыктар бер-шген бул топтардыц кукыктык жагынан да кам-тамасыз етуш жаксы кадагалаган [4, 282].
Осы топтардыц шщде ерекше мацыз коятын топ Шыцгыс хан тукымы, казак тушшгшде бул «ак суйек» аталатын топ. «Ак суйек» булар - туб1 Шыцгыс ханнан тарайтын алеуметтш топ.
Конституционное и административное праео
тп
Олардьщ хальщпен карым-катынасы «Жаргы-мен» реттелед1, ал шю алеуметтш маселелерд1 ез шшдеп улкендер1 реттейд! Енд1 осы норма-лардыц кейб1реуше токталып кететк:
- «Ак суйек» екшшщ (хан, улыс султаны) куны кара казакка Караганда жет есе жогары.
- Казак тере тукымымен кездескенде, аттан тусш, б1р тоесш бугш «алдияр (аллажар) таксыр» деп салем етед1, аттанарда да осылай дейд1 Тере-ден жасы улкен, немесе елге ете сыйлы адам-дар т1зе букпей-ак «таксыр» деп амандасады.
- Хан мен улыс султандары кара халыктыц сыйлы екшше колын иыгына типзш салем иша-ратын жасайды.
- Казактан ел кызметше катысы жок терелерге «аллажар таксырды» айту немесе аттан тусш т1зе бугу талап етшмейд1, катар замандастары кол берш амандасады.
- Ел жиынына тере келсе, бар1 де орнынан турып салемдесед1, терден орын беред1 (мыса-лы - кипз уйде болса).
- Ел кызметше катысы жок терелерге жет кун телеу шарт емес, б1рак карапайым куннан б1рне-ше есе кеп болуы керек.
- Терелер езара туыныц тусше карай айыры-лады (кызыл тулы, ак тулы т.б.) [5, 104].
-Хандык не султандык лауазымга акес де, шешес де таза тереден шыккандар б1ршш1 ке-зекте уйгарылады.
Осы жен-жоралгыга байланысты айтылатын б1р маселе акес тере, шешес кара казактан шыккан терелерд1 «караман» деп атайды, ягни оларды кызметке, лауазымга екшш1 кезекте усынады.
Сонымен катар казак шшдеп терелердщ тац-басы барше б1рдей болып келед1, казактыц тац-басынан белек, ураны - «Аркар».
Терелерге катысты ерекше айтылатын масе-ле ол казак арасында непзп аксиома деп есепте-летш «жет ата» тартбшщ терелер ортасында сакталмауы. Тере тукымыныц нгкеде «жет ата» тарт1бш сактауы шарт емес [6, 40-41]. Олар ездершщ когамдагы алеуметтш мартебесш сак-тау максатында, тукым араластырмауды непзге алып кара суйектен кыз алмауга тырысты Хан, улыс, султанныц айелдерше де заты тереден шыкса «алдияр» деп салем етшед!
Енд1 казак когамыныц шшдеп елеул1 орын аткаратын улкен алеуметтш топтардыц б1р! кожа-ларга келейш. Оларды калыптаскан тартш бой-ынша «асыл суйек» деп атайды. «Асыл суйек» -туб1 Пайгамбардыц (Мухамбет галайЬсалам) журагаты болып келетш алеуметтш топ. Кара
казакпен карым-катынасы «Жаргымен» ретте-лед! Эз штершдеп маселелерд1 улкендер1 ша-ригат зацымен шешед! Казактыц адет-гурып зацдарында кожа тобыныц кукыктык жагдайы арнайы зац ережелер1мен реттеледк
Аса беделд1 кожалардыц куны кара казакка караганда жет есе жогары, «жет кун».
Кожаларга карсы гайбат сез айткан, кол кетер-ген адамдар «утр1мен уш тогыз» айып телейд!
Кожалардыц шшдеп таза тектлерше «сетт кожаларга», ерекше салемдесу талап етлед1. Карсы кездескен адам «аз1з таксыр» деп алыс-тан колын кеудесше басып тагзым кылады.
Кожалар казак шшен «зекет» жинауга хакы-лы. ¥лыс султандары мен ел басшысы билер ел устшен кожаныц шыгынын кетерш, зекетш жи-науына жардем жасайды.
Кожа тукымыныц барше б1рдей штипат керсе-ту шарт емес.
Кожаларда белгЫ уран мен тацба жок (алла уранды кожа).
Кожа тукымыныц неке катым-катынастарын-да «жет ата» тартбш устануы шарт емес.
Казак когамында жогарыда айтылган алеуметтш топтардан баска да кауымдастыктар бар. Олар туралы кыскаша птр бшдарш кетуге болады.
Казак этноалеуметтш курылымында салмак-ты улес алатын топтыц б!р! телецпттер. Элеу-меттш жагынан телецпттер - тере мацында аске-ри-шаруашылык кызметш аткаратын адамдар. Олардыц шшде хан мен султанныц сетмд1 шару-аларын аткаратындары да, жорык кезшде жанын-да журетш де бар. Элеуметтш кызмет тургысы-нан багаласак телецпттер орыс дворянствосыныц алгашкы кезещне сайкес келед1 Этникалык тургы-дан телецпттерд1 б1р келк деп айту киын, олар ар турл1 елдердщ екшдер! Телецпттердщ басым кепшЫп туткынга тускен езге ел екшдершен курылуына адет-гурып зацдары тежеу жасамай-ды. Сонымен XVIII гасырдагы казак хандарыныц жанында б1з белгЫ б1р этностардыц (калмак, кыр-гыз т.б.) анклавтарын керем1з.
Казак этноалеуметтш ортасында телецпттердщ терелермен жане езге казак руларымен карым-катынастарын реттейтш б1ршама ереже-лер калыптаскан:
- Казактыц тере кол астына барып телецпт болуына карсылык жок, б1рак ол ез руыныц кура-мынан шыгады.
- Телецгитц ез шаруашылыгы, отбасы бола-ды жане оган тере (хан, улыс султаны) кол суга алмайды.
- Телецпт ез камкорыныц (хан, улыс султаны) 6ip айтканынан калмай ескери жорыкка, са-парга, тапсырмага шыгуга мiндеттi.
- Телецпттер ез камкорыныц шаруашылыгы-на колкабыс етуге мiндеттi. Олар ез малына тере тацбасын салады.
- Телецпттердщ етшшш хан мен султан кар-сылык жасамаса билер карауына карсылык жок.
- Телецгiттеpдiц ез камкорын тастап, не езге елдщ хан, улыс султанына, не болмаса казактыц руына косылуга хакысы бар.
Казак когамында арнайы субэтникалык топ курамаса да жалпы халыктыц санында азда-ган Yлесi бар кулдар мен куцдер кездеседi. Кулдар - куцдер не туткынга тусш, не саты-лып алынган адамдар. Олардыц казак болмауы - басты шарт. Бул меселенi ашып керсетуге катысты деректерге шолу жасайтын болсак, «Дала уалайаты» газетiнде кулдыкка байланы-сты акпарат беpетiн бipнеше макалалар бар: «Кулдыктыц анык рас екендтне, барлыгын казактыц еpбip макалдарынан белг^ боп бiздеpге кеpiнедi, халыктыц кашаннан беpi карай араларында жиылып болмыш нерселерь дур. Казак араларында мундайларды кул деп атайды, баска жумыскер адамдардан айыр-мыш кып. Эцгелерш малай яки мал багатугын койшы, сиыршы, жылкышы, тYЙешi яки егiншi деп атайды. Miне, осы айтылган жауаптарымы-зга карай шыгарган бipнеше макалдары: «Кул жиылып бас болмас, кум жиылып тас болмас», «Кулды кул десе елгiсi келедi, бидi би десе кYлгiсi келедi», «Тузды кеп сактама су болар, кызды кеп сактама кул болар», «Жаман катын журкшен тул болады, жаман еркек журютен кул болады», «Эзiцнен тумай ул болмас, са-тып алмай кул болмас», «Жiбек асыралмаса жун болады, кыз асыралмаса кул болады», «Жiбектi сактай бiлмес жун етедi, еpдi сактай бiлмес кул етедi», «Кул аргымак мiнсе де кулдын аты кул, куба шекпен кисе де улдыц аты ул», «Аталы ул — кожалы кул», «Кулга куле сейлесец кYпiсiне жамау сурайды», «Жар-лыныц улы болганша, байдыц кулы бол», «Беpiц бipдей койшы болма, кул боларсыц, беpiц бipдей тойшы болма, ку боларсыц», «Аргымак аттыц куйрыгы еpi жiбек, еpi кыл, хас мырзаныц белпс еpi мырза, еpi кул» [7, 312] .
Казак этноелеуметлк курылымында жога-рыды аты аталган топтардан баска да кепте-ген субэтникалык курылымдар бар. Олардыц iшiнде езге елден келш (саудамен, молдалык-пен, хатшылыкпен) казак арасына сiцген жене
шала казак атанган топтар туралы гылыми едебиетте кейбip деректер кездесед^ Сол де-ректерге шолу жасайтын болсак шала казак-тыц кукыгын езi кай руга жакындаса сол ру коргайды. Егер ол урлык жасап, есе бермесе, даугер жак сол рудыц аксакалы, биiнiц малын куып алуга хакылы. Ру коргамаган, немесе «жан беpетiн» адам табылмаган жагдайда шала казактыц емipiн калай шешудi даугер жак езi бiледi.
XIX гасырдыц екiншi жартысында казак же-piндегi сарт, татар тагы баска топтарды алым-салык жинауга ыцгайлы болуы Yшiн Ресей Yкiметi казак болыстарына жазып, сол себептi шала казактар саны бipнеше есеге ест. Осы-лайша жеке шала казак коныстары да пайда болды. Жалпы шала казактардыц жагдайына байланысты кукыктык нормалар калыптасу Yстiнде токталып калды деп туспалдауга бо-лады.
Казак этникалык ортасына жакын тагы бip кYpделi курылым Сырдария ецipiндегi сарт кауымдары. Олардыц шю кукыктык меселелеpi бiз зерттеп отырган кезецде кебiнесе шаригат еpежелеpi бойынша pеттелгенi белгiлi, сонымен бipге олардыц кыр казагымен араластыгында бiз елi де накты бiле коймайтын проблемалар бар екенi анык. Бул едет-гурып еpежелеpiне де каты-сты болуы мумкш
Дегенмен тарихи-кукыктык деpектеpдегi мелiметтеp бойынша этностыц жене мемлекеттiц непзш казак когамында кара суйек угымына кipетiн рулык топтар курайды. «Кара суйек» - ру болып емip суретш казактыц негiзгi белiгi. «Жаргы» теpтiбiне толык багынады жене кунделшт емip салтында колданады.
Кара суйек - казак елi езiнiц билерж (ру, улыс, орда билеpiне), толык багынады жене солардыц дегенiмен журед!
Когамдык катынастарда ру аралык жол теpтiбi катац сакталады (ата тарату жуйесше CYЙенедi, туыныц жене жасыныц Yлкендiгiне карай):
а) ескеpи-жаугеpшiлiк кезшде ру-рудыц косы-ныц ескери курылымдагы алатын орыны;
е) согыстан тускен олжадан улес алу кезiнде; б) той-думан, жиынды ашу мезipетi, сез сейлеу ретц в) ортада орын алу немесе тер меселесц г) муше тарату кезiнде; тагы баскалардан кеpiнедi.
Аталарыныц туу pетiнiц улкен-юшЫпнг карай рулар когамды1к тipшiлiкте, жаугершшш кезiнде, бip-бipiне багыныштылык танытады.
Улкен рулардан халык iсiнs жауаптылык талап етшед1
Конституционное и административное право
ГИЛ
Ханныц жане «Жаргыныц» уйгаруы бойынша усак рулардыц езара одак курып, туыстыгын бекиуше руксат.
Рулардыц езара барымтасы кез!нде керш! ру-лардыц агайындыгын келденец салып, араласу-ына, б!т!мге шакыруына руксат.
Улкен рулардыц ал!мжетт!гш токтату уш!н к!ш! рулардыц езара аскери одак куруына да кар-сылык жок.
Ру !ш!ндег! бук!л алеуметтш маселелерд! рет-теу (бай-кедей, ага-!н!, куда-жекжат) сол елд!ц аксакалдары мен билер!не жуктелед! солардыц жауаптылыгында.
Дегенмен казак когамыныц алеуметтш маселелер! тек ру !ш!ндег!, немесе субэтникалык топ-тар арасындагы карым-катынаспен шектел!п кал-майды. Оныц б!р кер!н!с! ар ру ек!лдер!н б!р-б!р!мен тыгыз алеуметт!к карым-катынаста устайтын, белг!л! дарежеде ру аралык карым-катынастарды реттейт!н «тамыр» жане «анда» институттары: «Обещая быть другом (тамыр, кыяматты дос), дарят что-нибудь. Полученный подарок обязывает к отдаче равного по стоимости подарка. Тамыры поочередно приезжают друг к другу и делают выбор (калау) из скота и хороших вещей. Выбранный предмет должен быть подарен без отказа. В древности жалобы на неполучение равноценного ответного подарка были не в обычае. Ныне бии высчитывают на деньги сумму стоимости всех подарков той и другой стороны и заставляют доплатить разность. Впрочем судебное разбирательство между побратимами неблаговидно. Бий увещевает: «удовлетвори желание (разыкыл) своего тамы-ра; после ты придешь к нему и он удовлетворит твое желание» [8, 149].
«Анда» тарт!б! де жогарыда айтылган «тамыр» сиякты, б!рак одан кер! бер!г!рек: «Побратимство состоять в том, что друг у друга останавливаются во время разъездов; бывают как у себя дома; берут на подержание нужные вещи и скот, но не иначе, как с согласия хозяина, жены его, или другого из домашних, знающего о существовали побратимства. На тоях, поминках в подобных собраниях также дарят друг другу» [9, 151].
Енд! казак когамына ортак алеуметтш ем!рд!ц ережелерше келей!к. Калыптаскан адет-гурып зацдары бойынша казак арасында жасы к!ш! адам жасы улкенге курмет керсетед!. Улкен кел-се орнынан турады, орын беред!. Белг!л! б!р кукыктык нормалар болмаганымен мыцдаган жылдар бойы устанган мшез-кулык ережелер!
бойынша ар турл1 жас арасындагы карым-каты-нас катац турде реттелш отырады. Бул патриар-халды тартшке непзделген кандай да б1р когам-ныц ем1р суру зацы.
Осыган байланысты адет-гурып жане салт сана казак шшде жасы юшшщ жасы улкенге б1ршш1 салем беруш талап етед! Сонымен б1рге дастур жасы улкеннщ жасы юшшщ салемш алу-ын жане «мал-жаныц, бала-шагац аман ба?» деп ез тарапынан мез1рет керсетуш кадагалайды. Жасы юш1 «кудайга шуюр, ез мал-жаныцыз есен бе ?» деп жауап беру кажет.
А. И. Левшин XIX гасырдыц басын катысты осы тартш туралы кызыкты деректерд1 беред^ олардыц барш де кукыктык ереже туршде кара-стырмасак та орындалу тетштер1 кукыктану тургысынан кызык [10, 201].
-Жас келшшектер улкендерге салем еткенде б1р т1зесш бугед1, оц колымен оц жагын (бетш) жогарыдан темен жанайды. Салем алган улкен адам басын сал изеп, «кеп жаса» деп бата бе-ред!
- Келшшек болып тускен айел куйеушщ ауылындагы улкен-юшшщ барше (ас1ресе ете жакын туысына тугел, жастарын еркелетш, улкендерше - 1зет керсетш) ат кояды.
^азактыц адет-гурып зацдарыныц шше ец мацыздысы ар турл1 алеуметтш топ екшдершщ ез ара карым-катынасымен олардыц непзп кара суйек казакпен карым-катынасы [11, 282]. Бул багытта б1рнеше кукыктык нормалар колданы-латыны адет гурып жинактарынан кершедк
- Егер улыс султанын кара казак сезбен жаб1рлесе - б1р тогыз (султанныц беделше карай: кул бастаткан немесе туйе бастаткан, немесе ат бастаткан).
- Егер улыс султанына кара казак камшы кетерсе «утрмен уш тогыз» айып салынады.
- Султандардыц ез шшде улкетн жаб1рлесе, «ат тон» айыппен шешшед!
- Егер султан бид1 сезбен жаб1рлесе, ел ал-дында кешу етшед1, ал камшы кетерсе колын-дагы камшысын беред!
- Егер бид1 кара казак баласы жаб1рлесе - б1р тогыз, камшы жумсаса - ею тогыз айып салынады
Казак мемлекеттЫгшде алеуметтш карым-катынастарды реттейтш кукыктык ережелердщ кепшЫп непзп халыктыц, «кара суйектщ» жаг-дайына ыцгайланган. Элеуметтш ортаныц зацдары «жагдайы катар адамдар б1р-б1рш ренжггсе ел алдында кеш1р1м сурап бтсед0> деген кара-пайым ережелерден басталады. Бул ортада ал-дымен генеалогиялык тартш, еюншщен кандас
туыстарга тен Yлкендiк жене юшшш меселесi аса мацызды. ¥сак дау болган жагдайда би кiшiсiне бip тогыз немесе ат тон айып кеседi [12, 309].
Казактыц едет-гурып зацдарына сейкес еле-уметпк катынастар pеттелiп, кейбip меселелер ез шешiмiн тауып отырды. Сонымен катар жа-зылмаган зацдар талабыныц релш аткарган дестYpлi кукыктык жуйе казак мемлекетттгш-де елеуметтiк катынастарды белгт теpтiпке сейкес реттеп отырды. ДестYpлi кукыктык жуйе курамдас белiктеpi адамгершшш, гумандык iзгiлiктi де коргады. ДестYpлi кукыктык жYЙенiц
басты мiндеттеpiнiц бipi когамныц бipлiгi мен топтасуын сактау болды. Yлкендi, отбасы бас-шысын, ата-ананы сыйлау, жолды, жен-жораны бшу казак кукыктык жYЙесiнен орын алды. Дестур мен салт талаптарын булжытпай орын-дау когамдагы теpтiпсiздiк пен кукыкбузушылык-ты болдырмады. ДестYpлi кукыктык жуйенщ, едет-гурып зацдарыныц кептеген нормаларыныц бYгiнгi кун Yшiн де мацызы ете зор. Казак халкы-ныц болмысына жакын нормалардыц жасампаз-дыгы, казipгi кукыктык дамуымызда да улкен рел аткарады деп ойлаймыз.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Уалиханов Ш.Ш. Тацдамалы. - Алматы, 1985. - 560 б.
2. Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой Орде силу закона // Записки Оренбургкого отдела Императорского географического общества. - Казань, 1871.
- Вып. 2.
3. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. - Спб., 1897. - Т. 1-2.
4. Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой Орде силу закона // Записки Оренбургкого отдела Императорского географического общества. - Казань, 1871.
- Вып. 2.
5. Курбангали X. Тауарих хамса: бес тарих. - Алматы: Казахстан, 1992. - 304 б.
6. Малышев Н. Обычное семейное право киргиз. - Ярославль, 1902. - 129 с.
7. «Дала уалайаты газет» - этнографияльщ ацпмелер. - Астана: «Алтын ютап», 2007. - 389 б.
8. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.
9. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.
10. Левшин А.И.Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. - СПб., 1832. - ч. 3. - 264 с.
11. Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой Орде силу закона // Записки Оренбургкого отдела Императорского географического общества. - Казань, 1871.
- Вып. 2.
12. Козлов И.А. Материалы по обычному праву казахов. - А., 1948. - Сб.1. - 464 с.
Мацалада цазац цогамындагы дэстурл1 цуцыцтыц жуйенщ конституциялыц-цуцыцтыц цундылыцтары царастырылады.
В статье рассматриваются проблемы развития и особенности традиционной правовой системы казахского общества. Автор обращает внимание исследователей на преемственность традиционных правовых систем в регулировании общественных отношений. Анализируя источники, автор отмечает роль регулятивной функции традиционной правовой системы в социальных отношениях.
This article is considered the historical-legal aspects of development of the Kazakh statehood. The Author pays an attention of the researches to the constitutional-legal value of the traditional legal system.
