Научная статья на тему 'Қазақстанның құқықтық жүйесшдеп әдет-ғұрып құқығының орны'

Қазақстанның құқықтық жүйесшдеп әдет-ғұрып құқығының орны Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
489
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Ж. И. Ибрагимов

Мацалада Қазацстан Республикасының цүцыцтыц жуйесінде әдет-гүрып цүцыгыпың бүрынгы заманда, цазіргі кезецде және келешекте алатын орны мен маңызы баяндалады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Significant attention is given to lightening the role and importance of the customary law in Kazakhstan legal system in the past, at present time as well as in future

Текст научной работы на тему «Қазақстанның құқықтық жүйесшдеп әдет-ғұрып құқығының орны»

Ж.И. ИБРАГИМОВ,

К,Р Зац шыгару Институты халыцаралыц цуцыц, халыцаралыц цатынастар, салыстырмалы цуцыцтану белгмШц

жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент

КДЗАЦСТАННЬЩ ^¥^ЬЩТЬЩ ЖУЙЕСШДЕП вДЕТ-Р¥РЫП К^ЫРЫНЬЩ ОРНЫ

Казахстан Республикасындагы зац гылымын-дагы аз зерттелген маселелердщ б1рше адет-гурып кукыгыныц теориялык маселелер1 жата-ды. Тауелс1з Казакстанныц алеуметпк-экономи-калык жане саяси дамуы, соныц натижесшдеп саяси-кукыктык реформалар непзшде кукыктык саланыц дамуында кептеген езгерктер байкала-ды. Осы орайда зац гылымында кукыктаным-дык маселелер кещрек жетшд1ршш, алеуметтш-кукыктык ем1рде ресми кукыктык тусшжпен катар дастурл1 кукыктык жуйесшщ магыналык угымдары езара жакындай туст!

Казахстан Республикасыныц улттык кукыктык жуйесшщ калыптасып, дамуында адет-гурып кукыгыныц теориялык маселелер1, ас1ресе казак когамындагы дастурл1 кукыктык жуйеш зерттеу езект жане ете кажетт маселелердщ б1р! болып табылады.

Бугшп мемлекет1м1здщ кукыктык дамуында дастурл1 кукыктык жуйенщ кундылыктарын жане жепстштерш пайдалану, халкымыздыц кукыктык мурасын сактау жане оны рухани, гылыми ба-гытта жетшд1ру мацызды рел аткарады.

Сонымен катар Казахстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшершде кад1мп кукыктыц ресмиленд1ршу1 де, адет-гурып нормаларыныц кайнар кездерщ эволюциясын зерттеудщ матн арттыра тусед!

Эдет-гурып кукыгыныц халыкаралык-кукыктык катынастарында кец таралып, улкен мацызга ие болуы, б1здщ улттык кукыктык жуйе-м1здеп адет-гурыптар нормаларыныц кызметше, реттепш тетжтершщ дамуына улкен ман берш зерделеуд1 кажет етедь Зацгер-галымдар кукыктык таж1рибеде халыкаралык жеке кукыктык катынастардагы адет-гурып нормаларыныц кызметше аса ман беред!

Зац гылымындагы бул маселаш зерттеуде, баска да гылыми салаларыныц жуйел1 турде зерделен-ген гылыми жепстштерш пайдалану орын алып ке-лед1. Казак когамындагы дастурл1 кукыктык жуйенщ ерекше кундылыктарын б1з алеуметтш карым-катынастардыц реттелушен кере аламыз.

Казакстан улттык кукыктык жуйесшдеп адет-гурып нормаларыныц алатын орнын жане мацызын ашып керсету ушщ б1з бул макалада казак когамындагы отбасылык, алеуметтш каты-настарды реттеудеп дастурл1 кукыктык жуйенщ курамдас белштершщ кызметтерш карастырдык. Дастурл1 кукыктык жуйенщ реттеушшш кыз-метщ тарихи-кукыктык деректерге суйене оты-рып, зерделеуге талпыныс жасадык. Эйткеш казак мемлекеттЫгшщ еткен саяси-кукыктык дамуынан адет-гурып нормаларыныц реттеушшш кызметш, улттык кукыктык жуйедег алатын орны мен мацызын кере аламыз.

Казак адет-гурып зацдарыныц толык ез матнде ашылатын жер1 туыскандык карым-каты-настарды реттеу, себеб1 туыскандык жуйе казак этносыныц, когамыныц, мемлекетшщ нгпз1 Туы-стык катынастар когамныц ец юшкене уялары-нан басталып ец жогары децгешне дейш жетед! Казактыц туыстык жуйеш туралы белгЫ галым Ш. Уалиханов былай деп жазады: «жуз бен жуздщ, жуз шшдеп рулардыц б1р-б1р1мен арасын-дагы катынас нагыз тыгыз туыскандыкка сайкес, ал рулардыц ез жузше деген катынасы баланыц акеге катынасындай, улкен жуздщ ага руына жи-еннщ нагашыга катынасындай» дей келе «рулар арасындагы катынас аталарыныц арасындагы туыстык жакындыктыц дареесше байланысты айкындалады. Б1р рудыц баскаларга караганда улкенд1г1 атасыныц жолына байланысты» [1, 148].

Шокан Уалихановыц замандасы, Ресей зерт-теуш1с1 Л. Мейер Орынбор казактарына катыс-ты зерттеушде К1ш1 жуз руларыныц саяси-кукыктык ем1р1 белггп1 дарежеде туыстык карым-катынастардыц 1шк1 жуйес1не байланысты екенш жазган болатын: «Бурыцгы уакытта ел жиында-рында Эл1мулы руларыныц улкенд1к дарежес1 катац сакталган болатын. Олардыц билершщ п1к1р1 мен шеш1м1 Байулы мен Жет1ру уш1н зац, ал енд1 Жет1ру мен Байулы руларыныц билершщ келгамше ырза болмаган жагдайда Эл1мулы би-лер1не барып уст1нен шагым жасауга болады, олар шеш1мн1ц кушш жояды» [2, 8].

Казак кешпелшершщ дастурл1 кезецге тан кукыктык кундылыктарын тусшу ушш туыстык катынастар бекте тусетш кукыктык тартштерге катысты тужырымдар аса мацызды. Туыстык есеп езеп атадан бастау алып, карым-катынастыц барлык саласын баурайды. Олай болса туыстык карым-катынастар теменп децгейде аталас туыс-тардыц карым-катынастарын реттесе, орта децгейде рудыц шшдеп ар турл1 маселелерд1 реттейд1, ал одан да жогары децгейде ру жане тайпа аралык катынастарды реттей отырып мемлекетпк маселелерд1 уйлест1ред1. Себеб1 ру тайпалар казак кешпел1 когамыныц непзп сегменттер1.

Когамдык жане кауымдык т1ршшжтщ ар са-ласында турл1 туыстык угымдар колданылады: уру (ру), суйек, ур1м-бутак (уркы), журагат, агай-ын ел-жамагайын, жет ата, ата баласы, аталас, топ, тармак, арыс, тебе, тайпа тагы баскалар.

Осылардыц шшде кандас туыстык жет атага дейш ерекше сакталады: «жет атасын бшген ер-жет журттыц камын жер», «жет атасын бшме-ген - жетес1з» т. б. Кандас туыстыктыц денгей-лерш керсету ушш «жет ата» угымына енетш темендеп угымдар колданылады: ата, аже, бала, немере, шебере, шепшек, немене, туажат, жекжат, журежат, журагат т.б. казак когамында ем1р сурш, казак азаматтарыныц птрлерш непзге алган Н.И. Гродеков казактардыц «жет ата» тарт1бш катац кадагалайтынын жазады. Автордыц шюршше бул кукыктык норма емес, ол ежелден калыптаскан дастур есебшде кездеседа: «При каждом сватовстве нг высчитывают, сколько поколений (ата) прошло после общего предка обоих сватов, ибо всегда известно, какие колена могут заключать между собою браки (кыз алысады), так как они представляют седьмые или более дальние поколения общего предка. Равно известно, какие колена и подколена не могут заключать браков (кыз алыспайды), потому что со времени разделения их прошло меньше семи поколений. Между коленами, не заключающими браков, не принято отвечать друг другу пением на свадьбе» [3, 119].

Жет1 аталык кауымнан жогарылаган сайын кандас туыскандыктыц орнына саяси алеуметпк туыскандык орныга бастайды. Ол катынастар да ез кезегшде туыстык угымдармен бектлед1, б1рак шын маншде онда саяси мудде басым бо-лады. Сол себепп гылыми адебиетте бул генеа-логиялык туыстыкпен шартты бектлген кауым-дарды казак мемлекетттгшщ 1рге тасы есебш-де карастыру да бар. Мысалы, белгЫ шыгыста-нушы Н.А. Аристов рулар туралы былай деп жазады: «родовые союзы народным сознанием

приравниваются к родовым единицам кровного происхождения, хотя в состав их входят нередко части разных родов и даже семей и группы иноплеменников» [4, 393].

Ягни зерттеуш! бул жерде казактьщ ру кауым-дары таза кандас туыстардьщ одагы емес, саяси жане экономикалык мудде жагынан б!р!ккен кауым екен!н ескертед!. Казак адет-гурып зац-дарын зерттеп бул маселеге байланысты ецбек-тер жазган галым, осы п!к!рд! жалгастыра кел!п С.Л. Фукс «и там, где кровная связь фиктивна, и там , где она реальна, она является лишь идеологической основой единства общины, фактором же, обеспечивающим реальность объединения, является власть, сосредоточенная в руках родовой знати» дейд! [5, 232].

Казак когамында курдел! жагдайда когамдык т!рш!л!кт! реттеу кажетпшгше байланысты казак !ш!нде «уш журт» угымы колданылады. Б!р!нш!с! - ер адамныц акес! жагынан туысатын ез журты, айелд!ц - терк!н журты деп аталады. Ек!нш! -шешес! жагынан туысатын нагашы журты. Ушшшк! - айел! немесе куйеу! жагынан туысатын кайын журты. Бул карым-катынас та тек теменг! децгеймен шектелш калмай жогары децгейде ру аралык, т!пт! аймак аралык маселелерд! реттеуге т!келей асер етед!. Когамда алеуметт!к реттеуш! рел!н аткараган бул дастурлердщ та-рихи кукыктык сабактастыгын буг!нг! кунг! ем!рден де байкауга болады. Казакстан Респуб-ликасы Парламент! м!нбес!нен казактардыц жет! атага дей!нг! неке жасасуына тыйым салу туралы норманы зацга енг!зу туралы усыныстардыц айтылуы, дастурл! кукыктык жуйенщ кукыктык кырларымен астасып жатыр. Казактыц адет гурып зацдарында нагашы-жиен арасы темендег! ережелермен реттелед!:

Нагашы жиен!не «40 серкеш» беру! керек. Жиен! нагашысына «кырык серкеш!мд! алуга келд!м», - деп арнайы нагашылап барганда, оны кур кайтармай, ез!н!ц калаганын алып кайтады.

Жиен! кецш! тускен нарсес!н, жуйр!к ат, кыран бурк!т, берен мылтык болсын калаган буйымтай-ын нагашысы колынан бермесе, жиен! жолынан алуына хакы бар.

Жиен нагашысынан уш ретке дей!н калаганын ала алады жане мундай жиенд!к ету уш ретке дей!н айыпталмайды. Орыс зерттеуш!с! Н.И. Гродеков бул маселеге толык тус!н!ктеме беред!: «За воровство у родителей выделенные дети не отвечают вовсе до трех раз, ибо оно считается только тайным отнятием (ясырыб алган). В четвертый раз обязаны только возвратить отнято. Ребенок

замужней дочери, не успев выпросить вещицу у деда, берет ее без позволения и не отдает до трех раз. В четвертый раз бий присуждает к отдаче вещи без штрафа; но штраф назначается за драку при отнятии этой вещи. Все это относится и к близким родственникам вообще. Когда укравший отпирается, то бий допрашивает свидетелей, но не дает между роднею присяга» [6, 152].

Теркшдеген шешесше ерш келген юшкентай жиендерше нагашылары бас1ре мал атап, жас телдерге ен салдыртып, кейш жиет ер жеткенде енш1 кылып беред!

Нагашыларыныц алдында белелердщ хакы б1рдей. Ею кыздан туган жиендердщ нагашыла-рына б1рдей барып, жиендш етулерше тиым жок.

Белелер арасында неке карым-катынастары-на руксат етшед!

Казактыц адет-гурып зацдары ата-ана мен бала арасындагы карым катынаска, соныц шшде жас урпакты дурыс, ягни дастурл1 кундылыктар аясында тарбиелеуге аса кещл белед! Бул масе-лелердщ моральды этикалык жагы да, экономи-калык жагы да адет-гурып зацдарында барын-ша реттелген.

От басылык карым-катынастарда ерекше орын алатын маселенщ б1р! енш1 беру екеш белгш. Енш1 маселе тек казактыц дастурл1 когамы ушш гана емес, жалпы кез келген когамда мацызды. Оныц институционалды, ягни калыптаскан нуска-сын б1з Еуропа кауымдастыгына юретш елдердщ кукыктык кодекстершен де, когамдык жане от басылык т!ршш!г! шаригат бойынша реттелетш мусылман елдершен де керем1з. Дастур бойынша казак отбасындагы балалар ер жетш, уйлен-генде онын еншга бершш, белек шыгарылады. Накты кукыктык ереже туршде кездеспегетмен кенже баланыц кара шацырыкка ие болып алуы да енш1 белку кезшде ескершетш шарттардыц б1р! БелгЫ этнограф X. Аргынбаев бул маселе туралы «Егер, аке орта жастан асып, немесе кар-тайып елген уакытта ол езшщ тршЫгшде артын-да калган мурагерлерше ттсп улесш берш, «улы уяга, кызын кияга кондырып» улгерген жагдайда карашацыракка, мал мулкше ешюмнщ дауы бол-май, оган енш1 алмаган кенже баласы тугелдей ие болады» дейд1 [7, 42].

Отбасылык катынастарды айкын сипаттайтын мал1меттерд1 б1з Н.И. Гродеков ецбегшан де кез-деспрем1з «Когда раздел происходит после смерти отца, то драгоценности и домашняя утварь (уске-нз) всецело достаются младшему сыну, чтобы не портить обстановки кибитки; но старшие берут но выбору из платья, на память об отце (акемнин кузе).

Если в кибитке умершего остались его бездетные жены, то молодые достаются братьям покойного, а старые остаются при тех пасынках, которых они любят, или у которых померли родные матери. Добрые дети, из уважения к покойному, поддерживают своих мачех, хотя бы их несколько пришло к одному пасынку. Если мачеха хочет уйти по раздору, то ей ничего не дают, если она уходит по добру, то старики присуждают ей на пропитание (ас аукат) и она идет к своему роду (туркун) или к своему зятю. Родные матери не могут уйти от детей. Их не пускают дети и бии» [8, 162].

Сонымен б1рге адет-гурып зацдары уйленген ул баланыц б1рден енш1 алып, белшш кетуш та-лап етпейд! Кей кездер1 уйленген ул ата коны-сынан б1р-ею жыл шыкпай отырып, езше ттст еншкш кеш алса ершт! Б1рак улын белек шыга-рарда акеш букш агайын-туыстарын жинап, мал сойып, той жасауы ереже ретшде колданылады.

Енш1 беру институтымен б1рге казак когамын-да кездесетш дастурдщ б1р! «теркшдеу». Казак халкыныц адет-гурпы бойынша улга енш1 беру-мен катар ата мулкшен улес алуга узатылган кыздыц да хакы бар. ¥затылган кыздыц ез ата анасына теркшдеп келу1 дастурл1 когамда ерек-ше орын алатын, кептеген ережелермен реттелетш кубылыс. Дастурл1 реттепш тетштер кыздыц келетш уакытына дейш алдын ала ойла-стырылып жасалады. Ец басты шарт кыз бала узатылган жершде нарестел1 болып, ягни жыл аралатып келу! Екшш1 шарт теркшдеп келген кыздыц ата-анасы мен туыстарына арнап акел-ген сыйы болуы шарт.

Осыган байланысты теркшдеу езшщ жол-жо-ралгысымен журед! Егер б1р отбасыныц ею улы, ею кызы болды делж. Улкен кызы узатылган, одан кейшп улы уйленген де, калган б1р улы, б1р кызы колында. Отагасы бар малы мен дуниесш есептеп, улкен улын белек шыгарып, оган енш1 бермес бурын узатылган кызына улес дайындап кояды. Бул тек бурын терюндеп келш ез сыба-гасын алып кетпесе гана ескершед1, ал будан бурын терюндеп келш, ез сыбагасын алып кет-се, оган ешб1р улес тимейд! Сонымен б1рге отагасы юш1 кызыныц жасауына, юш1 баласыныц калыц малына деп белгш мелшерде мал калды-рады да, калган малды тертке белед! Б1р белегш улкен улына енш1ге беред^ ал калган уш белек ата-анага жане кенже баланыц улеш болып кара шацыракта калады.

Сонымен б1рге казактыц саяси-кукыктык ем1ршде терюндеу дастур1 алеуметтш мартебе

децгей!н!ц белг!л! керсетк!ш! болып табылады. Мысалы казактыц адет-гурып зацдарынан темендег! деректерд! келт!руге болады: «Узатыл-ган кыз арада уш жыл еткеннен кей!н, узатылган жер!нен терк!н!не терк!ндеп келуге ер!кт!, ол кез-де терк!ндер! ездер!н!ц кал жагдайларына карай ти!ст! терк!н сыбагасын бер!п кайтаруы м!ндетт! адет зацы терк!н сыбагага екпелеген кыз ти!ст! тере (би) алдына шагынып, толык мелшерде мал, дуние талап ет!п айтысуга кукылы... Ондай жаг-дайда белг!л! жобадан кем бер!п, сарацдык ет!п отырган жагы, сезс!з талапкерд! ырза етет!ндей терел!кке еге болады. Шамасынан артык орын-сыз талап етке болса, оган ешнарсе косылмай-ды. Берген!н алады да кетед!... «терк!н сы-бага» тек б!р б!р реттен гана алынатын кадел! жоба» [9, 176].

Казак адет-гурып зацдарыныц «терк!ндеу» маселесшг аса кецш белет!н!н Н.И. Гродеков ецбе-г!нен де керем!з. Ец бастысы бул институт ата-ананыц карызы есепт! жане тек кыздарына «терк!н сыбага» бершгеннен кей!н гана улдарына енш! бел!нед!. Егер аке мен шеше елген жагдайда узатылган кыздарга «терк!н сыбага» беру ер жеткен агаларына «карыз»: «Когда выданная дочь посещает, по обычаю, отцовский дом (туркундемек), то отец обязан подарить ей, по крайней мере, лошадь или верблюда. По смерти отца это делает наследник отцовской кибитки (улкун уй, акенинг шанырагы). Если у богача несколько сыновей и выданных дочерей, то отец приглашает дочерей на это посещение (туркундаб кельмекке) раньше приступления к семейному разделу, чтобы разделаться с долгом, ибо туркундемек считается долгом (карз). Явившимся дочерям он дает 1-2 головы скота, а для появившихся откладывает такое же количество в сторону (шигарыб кой ады) и оставляет у себя на сохранении. Потом приступает к разделу» [10,145].

Енш! беру, терк!ндеу институттарымен катар казак когамында мурагерл!к ережелер! кец жагдайда саяси алеуметт!к ем!рд!ц реттег!ш! есеб!нде колданылады. Бул институттыц саяси жагына келмес бурын когамныц отбасылык, агай-ындык децгей!ндег! кер!н!стер!н карастырайык. Соныц б!р жалпы халыктык шарттарыныц б!р! казак когамындагы ар адам ез менш!г!ндег! мал-мул!кт! ез аталас туысынан баска адамга кал-дыруга хакы жок [11, 143].

Бул жерде б!з аталас туыс дегенд! арнайы баса айтып отырмыз. Мурагерл!к патриархалды тарт!пт! нег!зге алган казак кешпел! кауымыныц !шк! ем!р суру тет!ктер!н!ц б!р!. Бул дастур казак

когамында XX гасырдьщ басына дейш OMip cypin келд1 жане оньщ KepiHicTepi элi де кездеciп кала-ды. Казактыц белгiлi жазушысы Ж. Аймауытов «Карткожа» романында 1916 жылгы улт азат-тык кeтеpiлic окигаларын сипаттай келе жасакка шыккан жiгiттеpдiц де eздеpi py-py болып белше-тшен байлаpдыц малын айдап алганда сол pyдыц жiгiттеpi оны eзiмciнетiнiн жазады.

Осындай жагдайлаpга байланысты тек кейбip жагдайда гана кeшпелi казак когамыныц азаматы-на кимас досына MYpа еcебiнде беpгici келсе малын, затын eз MYpагеpлеpi аpкылы аманат есебш-де тапcыpып кетуге кYKыктык жуйе еpiк беpедi.

XIX гасыфдыц оpтаcына дейiнгi KYжаттаpда eлген адамныц аpтында MYpа еcебiнде мал, жеp-су, уй-жэй, мyлiк, акша калады, оган жеcipiмен бipге KYлДаpы мен кyцдеpi кipетiнi айтылады. Бipак бYл KYKыктык ноpмада аздаган еpекшел-iктеp баp. Оныц cебебi KYлДаpдыц iшiнде иеci KYлДыктан босаткан «азаткеp KYлДаp» болады. XIX гаcыpдыц басында Cí6íp eцipiнде кызмет жасаган C. Бpоневcкий бYл тypалы: «Над стоящими у к^гиз в pабcтве калмыками, хозяева их имеют нео^аниченное пpаво; могут их наказывать и по вине и без вины; в последнем случае ежели слуга и вздумал на хозяина своего жаловаться, пpоcьба нигде не пpиемлетcя. Из сего исключаются однако же отпущенные на волю, котоpые пpавами пользуются уже наpав-не с киpгизами» [12, 95]. Осы маселеге катысты деpектеp, кей жагдайлаpда осы айтылган «азаткеp» KYлДаp мен кyцдеpге улес тиетшдшш атап eтедi: «Mиpаcка бeлiнетiн мал мyлiктеpдiц таксымды бeлiнетiн мeлшеpi: туган Yлдаpына екi еседен, туган кыздаpына, баласыз эйелдеpiне 6íp еседен, eгей балалаpына жаpты еседен, естн-де еншiлеc кYлы мен кущ болса ш^ек еседен бeлiнiп беpiледi» [13, 177]. Казак Yгымында «азаткеp» KYлДаpдыц аpаcында eз иеciнiц жа-нында калганын «еншiлеc» деп атайды, ягни ен-шiден yлеci баp.

Казipгi заманныц KYKыктык жyйелеpiнiц даму баpыcында кун тэpтiбiнен тycпей, кей жагдай-лаpды улкен дау тудыфатын MYpагеpлiк институты. Осы оpайда казак когамында жиi колда-нылган бipнеше мYpагеpлiк еpежелеpге жеке жеке токталайык.

- Элген адамныц соцында жас балалаpы калса, api олаpдыц туган шешеш болса онда eлген экеciнен калган мал-мушкп миpаcка бeлшекте-уге ешюмнщ хакы жок.

- Eгеp eлген кiciнiц еншi алып кеткен Yлдаpы мен Yзатылып кеткен кыздаpынан баска колын-

да бала болмаса, немесе 6ipre турган Kimi эйел-iHeH бала тумаган болса, онда елген юсшщ жылы толганнан кейiн асын беpедi де, агайын-туганда-ры жиналып, калган мал-мушкп еншi алып кеткен улдары мен кыздарына, оц жакта калган олар-дыц егей шешеciне белед1 Ол мынандай мелшер-де: туган улдарына - екi еседен, ешгшдеп еншь лес болып журген кулы мен кущ болса оларга ширек еседен сый тиicтi.

- Егер тipшiлiгiнде кеп эйел алып, олардыц еншiciн эуелден белек устаган болса, ар эйелдщ белiнбеген кенже баласы иемденедi.

- Эке жастай елш, артында жас балалары мен жас эйелi калса, эменгеpлiк бойынша елген адамныц бipге туган агасы не iнici, ондай туысы болмаса немере, шебере туыскандары, кала беpдi аталас жакындарыныц бipi жешрге yйленiп, ба-лаларын ез камкорлыгына алып, мал-мyлiкке зац-ды турде иелш етедi.

Жогарыда кеpcетiлген кукыктык нормалар Н.И. Гродековтыц ецбегiнде нактыланады: «Никаких завещаний, кроме наставлений, не признается. Отец не может завещать одному сыну столько-то, а другому столько-то. Все наследство достается невыделенным, т.е. обыкновенно младшим сыновьям, которые и обязаны нести расходы на похороны и поминки. Если бы отец захотел лишить невыделенного сына наследства, то сын потребовал бы его через бия, который и присудил бы его непременно. Единственное средство лишить наследства младшего сына — это выделить его раньше старшего, при жизни отца.

Если дети умершего малолетние и жена его молодая, то брат умершего, женившись на ней, воспитывает детей до зрелого возраста, так что о наследстве никакого спора быть не может. Если не осталось детей, то из наследства покрывают расходы ас, а остальное делят между собою. Оставшуюся от умершего девочку воспитывают родственники, употребляя наследство на выдачу ее замуж. Из остатка 1/3 выдают ей под названием инчи, остальные 2/3 родня делит между собою» [14, 187].

Патриархалды рулык кауымда жт кездесетш салт-дэстурлердщ бipазы асырап алу институты-на катысты. Асырап алу казак гурпында ете жт кездесед! Егер казактыц ауызша тарихына кара-сак асырап алу тек жас балага катысты гана емес, ер жеткен азамат жасындагыларга да катысты. Оган негiзгi себептер ушеу: а) жау-геpшiлiк, э) когамды толык игеpiп отырган туыс-кандык байланыстар жyйеci, б) ру шшдеп ер адамдар кеп болсын деген мудде.

Казак шеж1рес1 осындай асырап алу окигала-рын жт баяндайды. Осы себептен жогарыда кел-тршген Н.А. Аристовтыц шюрше косылып каз1рп казак руларыныц кепшшт белгЫ б1р тарихи ке-зецде б1р-б1р1мен саяси жане шаруашылык мудденщ ортактыгы жакындастырган кауым деп есептеуге болады. Бул жерде алс1з рулардыц жан сактау кажетттгшен руларга барып паналай-тынын ескерген жен. Ол ез кезегшде кудаласу тарт1б1мен юке асады, ал егер жаугершшш кезш-де ез туыстарынан ажырап калган азаматтар «асырап алу» дастур1 аркылы руга енед! Бала асырап алган кезде казак ешюмд1 де бетенсш-бейдьагайын туыстыц баласы, алыс жамагайын, колга тускен туткын, ат аркасына мшгесш кел-ген олжа-бар1 де казак шшде егер пысык, ет тр1 болса ез орнын, ягни акес мен шешесш тауып кетед! Осыган байланысты теменп ацызды кел-т1руге болады:

«Асырап алу» шараларын жеке отбасы атк-армайды. Кандай жагдайда болсын ол адам ал-дымен ел аксакалдарына, ру басы кесем-биге ез шеш1мш хабарлап, келгамдерш алады. Осыдан кейш от басы елд1 жиып, казан кетеред1, акса-калдардыц батасын алады. Асырап алынатын бала, не азамат колына койдыц, не жылкыныц ортан жЫгш устатып сырткы 1ргеден уйге кере-ге астынан юрпзеда. Ол ушш б1рнеше карулы жкгг кипз уйд1 аздап кетеред1, сол сацылаудан бала уйге ецбектеп юред1. «Ортан жЫк устады ма екен?» деген сез осыган байланысты калган, ол жткп устаган бала акеден калган жан мен ма-лга мурагер есепп.

«Асырып алу гурпы жане оган байланысты кукыктык ережелер туралы деректер Н.И. Гродеков ецбегшде де бар: «приемные дети, инчи-лес бала, как самое название показывает, участники в выделяемом имуществе их названных родителей. Усыновивший платит штрафы и хун и получает таковые, как за родных детей. Когда родители усыновляемого находятся в живых, то необходимо их согласие на усыновление.

Взаимное усыновление или мена детьми возможна не иначе, как между роднею. Усыновление объявляется при свидетелях и сопровождается закланием животного, от которого свидетель -аксакал дает в руки усыновляемому, если это мальчик, кость асык йилик. Усыновляемый, показав ее в руки, принимается есть. Девице можно дать токпан йилик.

Прикосновение к груди названной матери есть символ того, что она, хотя и не вскормила усыновляемого, но считает его наравне с собствен-

ными, вскормленными ею, детьми. Усыновляемый обыкновенно не считается столь близким, как родное дитя, хотя своими душевными качествами и услугами может приобрести больше расположения, чем родные дети. Тоже можно сказать об усыновляемых рабах.

Когда хотят отвергнуть усыновляемого, ему дают только надел инчи или только калым. В крайнем случае достаточно дать лошадь для отъезда. По просьбе усыновляемого аксакалы могут упрашивать отца не отвергать питомца без важной вины. Усыновленный, со своей стороны, во всякое время может уйти к своему роду. Через усыновление род не меняется» [15, 28].

Казак салт дэстуршде асырап алуга катыс-ты колданылатын тагы б1р ереже сиякты шарт кауымга арнап жасалады. Асырап алу кезшде б1р-б1рше туыс ауылдардыц кэр1 эйелдершщ отыз-кырыгы т1зШп тура калып, асырап алына-тын бала аяктарыныц арасынан жоргалап етед1. Генеалогиялык туыстыкка непзделген казак халкы, бала туудыц имитациясын жасайды. Осы шаралар аркылы енд1 асырап алынушы осы елдщ баласы, ешюм бетенс1мейд1 деген ишара берь лед1. Бул такырыпты кешпел1 когамдагы сим-воликалык угымдарды зерттеу аркылы эр1 жа-лгастыруга болады.

Ушшш1 б1р гурып бала асырап алушыныц эйел1, осы шацырактыц бэйб1шес1, б1р улкен кейлегш кипз уйдщ оц жагына тесейд! Бала сол кейлектщ жагасынан юрш етегшен шыгады. Бул ишара бала сол бэйбшенщ шшен шыкты деген-мен б1рдей (ктмд1 бала).

Асырап алу институтына катысты тагы да б1рсыпыра эдет-гурыптар бар екетн ескерте кет-кен жен деп санаймыз. Калыптаскан дэстур бойынша куйеу1 елгеннен кешн жес1р калган эйел эменгерлшке мойын усынбай, баска б1реуге ез ерюмен турмыска шыккысы келсе оган руксат бершед! Ол ез теркшше кетемш десе де мейш, тек ол балаларын алып кете алмайды. Сол сиякты оган езшщ ктм-кешек, тесек-орыны мен мшер

атынан баска ештеце бер!лмейд!. Осы жагдайда оныц балаларын ер!н!ц агайын туыстары асырап алады.

- Жес!рд!ц тнет!н куйеу!нен айып рет!нде уш тогыз немесе б!р кызга бер!лет!н калыц мал алы-нады. Шешес! баска куйеуге шыкканда жас ба-лалар окес!н!ц туыстарында калып, океден калган мал-мул!кке мурагер болады.

- Б!р некеден туган балалардыц мал-мупк!не ек!нш!, не уш!нш! некеден туган балалардыц кол сугуына хакылары жок.

- Егер б!р некеден ешб!р мурагер калмаган болса гана оке мурасын баска некеден туган балалар бел!сед!.

- Асырап алынган бала егей окес! елген соц, оныц зацды мурагер! болуга хакы бар. Мура бол-ган мал-мушкке маркумныц туыстары кол сугуга ер!ктер! жок.

- Егер оке асырап алган баланы ез!н!ц мурагер! етк!с! келсе, кез!н!ц т!р!с!нде оныц мурагерл!к хакын жарнялап кетед!.

- Егер оке кез! т!р!с!нде арнайы мурагер етпе-се немесе кенеттен ел!п кетсе, еснет айтылмаса окенщ жакын туыстары оке мурасын асырап алган улга бнлетпеуге ер!кт!. Оган улга бер!лет!н енш! мелшерш толыгымен бер!п, уйленбеген болса калыц мал бер!п, калган мал-мушкт! туыстары езара бел!сед!.

- Егер кайтыс болган улыныц баласы бол-маса, оныц дунне-мулк!не нел!к окес!не калды-рылады.

^азак мемлекетт!л!гшдег! б!з зерделеген бул саясн-кукыктык достурлер арнайы зацдарда жазылган нормалар ретшде болмаганымен, когамдагы катынастарды олеуметт!к реттег!ш рет!нде ерекше кызмет аткарды. Орб!р когам мушес!н!ц салт-достурлерд! булжытпай орын-дауы, ол тет!ктерд!ц реттег!ш ретшде халык бол-мысына жакын екенд!г!н керсетед!. Казак одет-гурып зацдарынын когамды реттеуш! табнгаты-ныц жасампаздыгын мемлекет!м!зд!ц кундел!кт! саясн-кукыктык ем!р тож!рнбес!нен де байкауга болады.

Пайдаланылган адебиеттер

1. Валнханов Ч.Ч. Запнска о судебной реформе Собр.соч. в 5-т. - Алма-Ата, 1985. - Т. 4. - 104 с.

2. Мейер Л. Кнргнзская степь Оренбургского ведомства. - Астана: «Алтын к!тап», 2007. - 193 с.

3. Гродеков Н.И. Кнргнзы н кара-кнргнзы Сыр-Дарннской областн. Юрнднческнй быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

4. Арнстов Н.А. Заметкн об этннческом составе тюркскнх племен н народностей н сведення об нх чнсленностн. - СПб., 1897. - 182 с.

5. Фукс С.Л. Очерки истории государства и права казахов в XVIII и первой половине XIX в. -Астана/СПб., 2008. - 816 с.

6. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

7. Аргынбаев Х.А. Казак халкындагы семья мен неке. - Алматы, 1973. - 322 б.

8. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

9. Зиманов С.З. Казак халкыньщ эдет-гурыптары жане дэстурлер1 туралы деректер // Казактыц ата зацдары: Кужаттар, деректер жэнг зерттеулер. - Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. 10 томдык. - Алматы: Жел жаргы, 2008. - 9-том. - 568 б.

10. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

11. Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой Орде силу закона // Записки Оренбургского отдела Императорского географического общества. - Казань, 1871. -Вып. 2.

12. Броневский С.Б. О казахах Средней Орды. - Астана: «Алтын ютап», 2007. - 168 с.

13. Зиманов С.З. Казак халкыныц эдет-гурыптары жэне дэстурлер1 туралы деректер // Казактыц ата зацдары: К^жаттар, деректер жэне зерттеулер. - Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. - 10 томдык. - Алматы: Жет жаргы, 2008. - 9-том. 568 б.

14. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

15. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области. Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 289 с.

Мацалада К^азацстан Республикасыныц цуцыцтыц жуйестде эдет-гурып цуцыгыныц буры-нгы заманда, цазгргг кезецде жэне келешекте алатын орны мен мацызы баяндалады.

В статье рассматриваются роль и значение обычно-правовых норм в правовой системе Республики Казахстан.

Significant attention is given to lightening the role and importance of the customary law in Kazakhstan legal system in the past, at present time as well as in future.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.