Научная статья на тему 'Теоретические проблемы традиционного казахского права'

Теоретические проблемы традиционного казахского права Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
44
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — К. И. Ибрагимов

В статье рассматриваются актуальные проблемы традиционного казахского права. Актуальность работы в том, что до сегодняшнего проблема взаимосвязи традиции и правовых отношений не изучена полностью.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The purpose of the proposed article is development of current importance problems of the traditional Kazakh law.

Текст научной работы на тему «Теоретические проблемы традиционного казахского права»

История государства и права ^К.И. ИБРАГИМОВ,

К,Р Зац шыгару Институты халыцаралыц цуцыц, халыцаралыц цатынастар, салыстырмалы цуцыцтану белшшц жетекшг гылыми цызметкерг

тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент

ДвСТУРШ ^АЗА^ ЗЕРТТЕУДЩ

ТЕОРИЯЛЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР1

Эдет кукыгыныц теориясын жуйел! турде зер-ттеу XIX гасырда, жаца кезецде басталды. Бул кезецге дейш Еуропадагы орталыктанган мем-лекеттердщ калыптасу мен ныгаюы, зацнаманьщ дамуы жане кукык нысаныныц тым жогары дец-гейге жетюзшш тусшд1ршу1 тар1зд1 себептер адет кукыгы маселесшщ зерттелушщ кейнге шегершуше акелд! Кептеген зацгерлер адет кукыгыныц бо-луын жокка шыгармаса да, кукыктыц жалгыз кай-нар кез1 тек зац гана деген кезкарасты устанды. XIX гасырдыц екшш1 жартысына карай адет кукыгын жеке дара кайнар кез1 ретшде мойындау гылыми ортага енш бектле бастады [1, 288 б.].

Кукыктану гылымында адетлк кукыктыц кубылыс ретшде бектлш, оган деген кызыгушы-лык артып, кукыктыц бул нысаныныц езшдш манш керсетуде тарихи мектеп екшдершщ рел1 ете зор айтуымызга болады.

Жалпы кукыктанымдык тужырымдамада адет кукыгы теориясыныц калыптасуына немк зацгерлер! Ф.К. Савиньи, Г.Ф. Пухта улкен улес косты. Эдет кукыгы концепциясы тарихи мек-тептщ кукык туралы жалпы Ымшен туындайды. Бул кукык мектебшщ екшдер1 кукыкты каркын-ды дамитын кубылыс ретшде, узтсшз эволюци-ясында карастыруды усынды. Жаца табиги-кукыктык концепцияларга жауап ретшде, тарихи мектептщ екшдер1 кукыктыц калыптасуы мен дамуыныц уйлес1мд1 урд1сше кер1 асер ететш езшдш рационалистш арекеттерге жол бермеу кажетттгш атап етп.

Аталган кукык мектебшщ екшдер1 кукыктыц кайнар кездершщ калыптаскан жуйесш кайта карап, олардыц сатысына катысты ектндерд1 жацаша койып, кукыктыц калыптасуыныц ерек-ше теориясын непздед! Бул тмд1 устанушылар кукыктык тарихи контекстще «пр1 организм» ретшде карастырды. Ол халыктыц тек б1р урпагы-ныц гана туындысы емес екендтне ерекше ток-талды. Бул маселеге байланысты зацгер Ф.К. Савиньи былай деп жазды: «Всякий период творит свой мир не для себя одного и произвольно, но установляет его неразрывной связи со всем прошедшим» [2, 556 б.].

Ал кукыктыц халыктыц рухы, онымен тыгыз сабактас кубылыс екендт туралы тюрда, галым-ныц мынадай кезкарастары куаттай туседг «Право - результат деятельности ряда поколений одного народа, т.е. динамичное явление, которое возникает, живет и умирает вместе с народом, его создавшим. Возникновению и эволюции права присущ спонтанный, органический характер, поэтому недопустимо произвольное вмешательство законодателя либо юристов» [2, 556 б.].

Ал немк галымы Г.Ф. Пухта былай деп жаза-ды: «гармония развития» права нарушается, когда парализует силу непосредственного народного убеждения и науки, и все дальнейшие развитие права перекладывают на законодателя» [3, 303 б.].

Кукыктыц шыгуына катысты болжамда, ортак сешмд1, белгш халыктыц жалпы еркгн, оныц езшдш кайталанбас ерекшелтн бшдаретш «халык рухы» улкен манге ие болды. «Халык рухы» халыктыц кукыктык санасыныц мазмунын айкындай оты-рып, кукыкнег1здеуш1 басты факторга айналады. Кукык халыктыц кукыктык санасыныц маш бо-лып табылады. Кукык нормалары ортак кукыктык сетмнщ кершга ретшде, халыктыц са-насында аякталган куйшде орналасып, одан ец алгаш адет нысандары ретшде туындай бастай-ды. «Халык рухыныц» айкын кершга ретшде адет-гурыптар адеттш кукыкты курайды. Сонымен катар халыктыц кукыктык санасыныц жан-жакты кершга ретшде, рационалды ресми матшдер туршде алгашкы кайнар кезге, ягни кукыктыкса-нага сайкес болуга мшдетл зацнама да ем1р суред!

Кукыктыц халык санасымен байланыстылыгы, оныц ман-магынасы туралы зацгер Г.Ф. Пухта былай деп атап етедг «основа обычного права есть естественная общность убеждения целого народа. Это народное убеждение выражается в нравах; его осуществление в нравах есть, следовательно, непосредственное, своеобразное проявление обычного права. Нравы, обычаи суть точно также первоначальные формы этого права, как система -своеобразная форма права юристов, а слово - для права законодательного...» [1, 290 б.].

Сонымен зацгер Г.Ф. Пухтаныц тусшд1ру1ш сэйкес, эдет кукыгы дегешм1з - мэт «халык ру-хымен» аныкталатын кубылыс; о л аякталган куйшде халыктыц кукыктык санасында орныгып, эдет кукыгын танудыц жалгыз кайнар кез1 эдет-гурып ретшде калыптасады. Ал осы аталган нор-малардыц калыптасып, орындалуына катысты галымдар мынадай птр бшд1редк «что же касается фактического соблюдения подлежащей нормы, то оно является только неизбежным результатом и спутником обычного права, но к существу обычного права не относится, для наличности обычного права требуется и достаточно существование соответственного народного право-убеждения» [4, 546 6.].

Тарихи мектептщ екшдер1 кезкарастары бой-ынша, белгЫ ережелерд1 унгм1 сактамау эдет-тер жэне эдетпк кукыкты туындатса, кейб1р жа-салатын эрекеттердщ тацдалуы кездойсок емес, саналы сипатта болады, ейткет олар солай кте-уге багыттайтын устанымга непзделген. Бул эрекеттер эдетпк кукыкты непздемейд1, б1рак эдет-гурыптар нысанында калыптасып, эдетпк кукыктыц ежелг заманнан бер1 болгандыгын дэлелдей тусед!

Жалпы кукыктанымдык концепциялардагы эдет кукыгы жайлы теориялардыц эдет кукыгына катысты орыны мен мацызын ез кезецдершде белгЫ кукыктык устанымды калыптастырган зацгер-галымдардыц ецбектерш терец зерделеу, талдау нэтижесшде байкаймыз. Эшресе Германия кукыктану гылымында белгш1 уакытта устемдш еткен тарихи мектеп екшдершщ эдет кукыгына катысты теорияларыныц ерекше мэнге ие болгандыгын кере аламыз. Немк зацгерлершщ жалпы кукыктанымдык концепциялары орыс кукыктык гылымына ыкпал жасады.

Эйткет XIX гасырдыц алгашкы жартысында Ресей зац гылымы гылымныц арнайы саласы ретшде енд1 калыптасып келе жаткан болатын. Орыс зацгерлер1 XIX гасырда кукыктыц непзп кайнар кездер1 зац жэне эдет деп есептед1 Бул аталган екеу1 де жеке кукык саласында езара тепе-тец жэне жеке дара кайнар кез ретшде кара-стырылды. Орыс зацгер1 Д.И. Мейердщ айтуы бойынша, азаматтык кукыктык мазмундагы халыктыц кукыктык устанымдары эдетте жэне зацда кершю табады. Бул багытта эдетп азаматтык кукыктыц кайнар кез1 ретшде карастыруга болады. Эдет ретшде узак немесе кыска мерзь мде унем1 жэне б1рыцгай орындалып, сакталатын ережелерд1 айтуга болады. Сонымен эдет б1р мшез-кулык ережесш белгЫ мерз1мде туракты

турде сактау болып табылады. «Кукыктык эдет» угымы жэне «эдет кукыгы» б1р магынаны бшд1ред1. Зерттеуш1 эдетп кукыктык магынада тану ушш мынадай шарттарды усынады: 1) эдетте кукыктык кезкарас болу кажет; 2) ем1рде б1рнеше рет кездесш, узак жэне кыска мерз1мде орындалып отыруы керек; 3) унем1 б1рыцгай кез-десу1 керек; 4) адамгершЫкке карама-кайшы болмауы керек. Осы айтылгандардыц непзшде Д.И. Мейер эдет кукыгына мынадай аныктама бередк «обычно право как юридически положение, раскрывающееся в неоднократном и однообразном применении» [5, 15 б.].

Осы айтылган корытындыларга сэйкес эдет кукыгыныц мэш белгЫ норманыц жузеге асуы-мен байланысты, ягни козгалыстагы ереже тэр1зд1 Ерекше эрекет жасайтын норма ол эдетпк кукык деп айтуымызга болады. Мундай норманыц бо-луы эдет кукыгыныц ем1р суретшдтн керсетке-тмен, кеп аспектЫ жуйеш б1р нормага тецесп-руге де болмайды. Зерттеуш1 галымныц кезка-растарынан эдет кукыгыныц жеке дара кукыктык кубылыс екендтн кере аламыз.

XIX гасырдыц 60-жылдарыныц соцынан бастап Ресей зац гылымында кукыкты формальды-догма-лык тусгвдрудщ баламасы ретшде кукыктык позитивизм Ым1 калыптасты. Бул агым кукыктыц жалпы теориясы жэне кукык пэндершщ салалаларын-дагы устем етуш1 багыттардыц б1р! болды. Кукыктык позитивизм екшдер1 кукыкты зацнама-мен б1ржпрш, мемлекеттщ туындысы ретшде кара-стырды. Кукык теоретип ретшде Г.Ф. Шершенз-вич эдет кукыы угымын ан^1ктауда, теориял^1к кана емес, тэж1рибелш кырларын да ескерд1. Мэселет зерттеу барысында ол кукыктыц кайнар кез1 рет1н-де эдет кукыгы мен зацды тан^1п, сот тэж1рибесш эдет кукыгыныц б1р тур1 деп санады. Зацгер-галым «эдет» жэне «эдетпк кукыкты» б1р1кт1ре карасты-рып, эдет кукыгыныц кукыктыц кайнар кез1 ретшде болуына катысты мынадай шарттарды атап етл: 1) эдетт1ц кажеттЫп туралы накты устан^1мн^1ц болу^1; 2) эдеттщ жи1 колдан^1лу^1. Сон^1мен катар Д.И. Мейердщ кезкарасына косыла отырып, Г.Ф. Шершен2вич б^глай деп жазды: «обыкновенно к этим условиям присоединяют еще требование, чтобы содержание обычного права не противоречило нравственности, и отвергало его как малообоснованное, приводя следующие аргументы: а) отсутствие такого требования в законодательстве; б) невозможность выведения его из сущности обычного права; в) наконец, если нравственности могут противоречить законы, то почему не могут ей противоречить нормы об^1чного права?» [6, 42-43 б.].

Эдет кукыгыныц ем1р суруше катысты ею зацгердщ кезкарастары артурл! болды. Д.И. Мей-ер кукыктанымында мемлекет пен кукыктыц жеке кубылыс ретшдеп байланысына аса кецш койылмаса, Г.Ф. Шершеневичке кукыктыктаным-дагы ец непзп аныктаушы критерий ретшде мем-лекеттщ санкциясын мойындайтын кукыктык-позитивисттж устаным тан. Эдет кукыгы теориясын Г.Ф. Шершеневич мемлекеттж органдардыц ресми актшерше суйенш непздед1 Ралым адеттщ кукыктыц кайнар кез1 ретшде колданылуын, ресми кужаттарга шолу жасай отыра тусшд1рд1 Сон-дыктан да ол койылатын косымша талап ретш-де, адеттщ зацнамага кайшы келмеуш атап етп.

Зацгер-галым Г.Ф. Шершеневичтщ тужырым-дарын талдай отырып, оныц адет кукыгын зацнама контекстнде кукыктыц кайнар кез1 ретшде карас-тыратынын байкаймыз. Оныц кезкарасы бойынша адет кукыгы-кукыктыц езшдж, косымша жеке дара калыптасатын жане мемлекеттщ катысуынсыз жалпымшдетп болатын кайнар кез! Эдет кукыгыныц арекега езшщ куш мен манше непздел-гешмен, зацнамамен карым-катынаста зацга устемдж рел1 бершед! Эдеттж кукык адетпен б1ржпршед1 Егер Д.И. Мейер козгалыстагы норма туралы айтса, Г.Ф. Шершеневич турмыстык каты-настардан туындайтын жане кейб1р рационалдык талаптарга сайкес келетш адет кукыгыныц норма-ларына токталды. Осы орайда адет кукыгын мем-лекет тарапынан колдау тапкан, адет-гурыптардыц жиынтыгы деу1м1зге болады.

Сонымен кукыктык-позитивизм мектебшщ екшдер1 адет кукыгын танудыц кукыктык-пози-тивистж непзш салды. Кукыктык позитивизм жацартылган кушнде зац гылымында каз1рп уакытта да езшщ ыкпалын сактагандыктан, кукыктык-позитивистж кезкарас адеттж кукыкты зерделеуде езект болып табылады.

XIX гасырдыц 70-жылдарында Ресейде алеу-меттж кукыктаным калыптасып, XX гасырдыц басында бул агым зац гылымында кукыктык позитивизммен катар ец непзп багыттарга айнал-ды. Элеуметпк агым кукыкты эмпирикалык тургыда баска да алеуметлк кубылыстармен байланыстыра отыра карастырады. Кукыктыц бастапкы непз1 когам болып табылады. Элеуметтж кукыктанымныц непзп идеяларына катысты галымдар мынадай птр бшд1редк «Изучение права в действии, т.е., прежде всего, его функционального аспекта, приводит к тому, что последователи этого направления в конечном итоге отождествляют право с фактическими отношениями» [7, 144 б.].

Элеуметтж кукыктаным екшдершщ 6ipi, кукык теоретиг1 Н.М. Коркунов адетлк кукыкты кукыктыц курамдас белт, мадениеттщ элемент-теpiнiц 6ipi ретгнде есептед1 Кадiмгi кукык еткеннщ мурасы pетiнде кукыктаныммен аныкталады, сон-дыктан ол бупнп урпактыц субъективтi кукыктык санасымен уйлеспей, тек кукыктыц дамуы жане оныц емipлiк манш аныктайды. Адамдар арасын-дагы yнемi болатын катынастар кукыктык сана-ны жандандырады. Cубъективтi сана аркылы калыптасатын нормалар, когамдык емipдiц шарт-тарына сайкес бектлген сот тажipибелеpiндегi, мемлекеттiк билж уйымдары шыгаратын зацдар-да, калыптаскан адеттерде кеpiнiс табады.

Сондыктан адет кукыгы, сот тажipибесi жане зацнама объективт кубылыс pетiнде санага тау-елдi болмай, кукыктыц сырткы факторы ретшде кержд! Бул маселеге катысты зацгер Н.М. Коркунов мынадай кезкарас бiлдipедi: «Правовые нормы действуют независимо от соответствия божеским заповедям, требованиям разума и т.п.» [8; 275-277, 279 б].

Ралым Н.М. Коркуновтыц ra^pi бойынша, адет кукыгы - позитивтж кукыктыц ец алгашкы ныса-ны. Кукык ежелгi когамда гурыптардан куралып, сан турлГ урпактыц емipiнде негiзделетiн адеттер-ге айналады. Когамда накты аpекеттеpдiц мшдет-тЫгше катысты сана калыптаскан кезде, адеттер гурыптардан белiнедi. Эдеттеpдегi кукыктык нормалар казуальды турде, жеке дара окигаларга катысты болды. Эдет кукыгы алдын-ала бектл-ген нысандардан тыс, жалпы адеттер непзделетш жеке адеттер туршде когам аркылы негiзделедi. Мемлекеттщ калыптасу эволюциясындагы адет кукыгыныц манш Н.М. Коркунов былай атап керсетедг «Исторически обычаи предшествуют закону, на первичных стадиях своего развития государства живут обычном правом и потому обходятся вовсе без законодательства » [8, 244 б.].

Элеуметтж кукыктаным екшдершщ кезкара-стары бойынша адет кукыгы кукыктыц ец алга-шкы нысаны ретшде калыптасып, адет туршде кукыктыц жеке кайнар шзГ болып табылады. Бул кукыктаным тужырымдамасыныц екшдершщ Ымдершде де «адет» жане «адетлк кукык» угымы 6íp магынада тyсiндipiледi. Кукыктыц пайда болуына катысты теорияларында, бул мек-тептiц екiлдеpi адет пен адеттж кукыктыц ара жт жане олардыц кукык саласына жаткызылуын, саналы тypдегi жалпыга мiндеттiлiкпен тусшдГрд1

Элеуметтiк кукыктаным екiлдеpiнiц 6ípí Ю.С. Гамбаров адеттiк кукыкты ерекше кубылыс ретшде карастырып, бул маселеге байланы-

сты калыптаскан кезкарастарга жацаша тургы-да карауды усынды. Ралым кукыктыц кайнар кездершщ штершен, накты кукыктык эрекеттер жэне сот шеш1мдер1 эдет кукыгынан да ертерек калыптасты деген кезкарасты устанды.

Эдеттердщ кейшнен пайда болган кукыктык норма угымына сэйкесс1зд1гше катысты Ю.С. Гамбаров мынадай птр айтты: «Совсем иное значение и иной процесс образования юридических обычаев, которые складываются и постепенно вырабатываются в посреднических судах или на общинных сходах, где после долгого обсуждения, путем общей думы старейших членов общины, дается решение на каждый отдельный случай, - решение...становится типом или образцом и для всех последующих решений по сходным с уже решенным случаем» [9; 428-429 б.].

Эзшщ кезкарасын непздей отырып, галым когам дамуыныц алгашкы сатыларында жеке б1р жагдайга катысты шеш1мдер нысанындагы жеке дара, накты кукыктык курылымдар устемдж курды деп атап етедк Осындай шеш1мдерден, соттан тыс эрекеттердщ жиынтыгынан эдетпк кукык калыптасады. Ралым мэмлегерлер соты-ныц жэне кауым жиындарыныц шеш1мдерш эдет-термен коса, эдетпк кукыктыц кайнар кездер1 жэне олардыц калыптасу жэне дамуыныц тетш-тер1 ретшде карастыруды усынады.

Эдет кукыгыныц мэтн сипаттай отырып, ол эдет кукыгыныц усак жэне б1ркелю когамдык топтарда езшщ кушш жинактау аркылы, жеке кауымдарда еркш дамитындыгын атап етл. Осы юш1 элеуметпк топтар эдет кукыгыныц дамуы-на калыпты жагдай туындатады. Кушп жштщ мудделер1 эдет кукыгында устемдш ететшдак-тен, когамдык жшке белшуде куштшердщ элс1здерд1 канауыныц болуы мумкш болгандык-тан, мундай жагдайда тежемелш релд1 зацнама аткаруга мшдетл.

Ю.С. Гамбаров эдет кукыгына катысты рацио-налистш талаптарды терюке шыгара отырып, олар-дыц максаты эдет кукыгыныц колданылуына жол бермеу екендМн атап керсетп. Кукыкты танудагы тусшжп оныц езшен 1здемеу керектт туралы ол былай деп жазды: «что основание обязательной силы обычного права лежит в общем всем людям психическом свойстве считать постоянно повторяющиеся факты нормативными» [9; 428-430 б.].

Осы мэселерд1 талдай жэне тусшд1ре келе, галым мынадай аныктаманы бередк «Обычное право слагается из двух моментов: 1) внешнего, служащего ему необходимым субстратом и выступающего в виде продолжительной практики

одних и тех же действий, и 2) внутреннего, состоящего в сознании юридической обязательности этой практики» [9, 423 б.].

Н.М. Коркунов та, Ю.С. Гамбаров та гурып-тарды кукыктык салага жатпайды деген уста-нымды колдады. Сырткы жане imrá кырларыныц болуы адет кукыгыныц акикаттылыгына жаткы-зылды.

Ю.С. Гамбаровтыц теориясы адет кукыгына катысты кезкарастарды одан арi кецейтiп, онда жалпыга мiндеттiлiк, ужымдык, бейiмдiлiк тарiздi кырлары ерекше назар аударылды. Сонымен катар галымныц адет кукыгыныц кайнар кездер-ше, оныц эволюциясы жане мамлшерлш соттар-дыц релiне катысты кезкарастары назар аударуга турады.

Элеуметтiк кукыктаным мектебiнiц екiлдерi пiкiрлерiнiц ортактыгы байкалады, сонымен катар алеуметтiк багыт зац гылымында адет кукыгын зерттеп, танудыц ерекше негiзiн салып, ол бугшп кунге дейiн сакталып келедi.

Ресейдеп адет кукыгын зерттеушi iрi галым-дардыц бiрi Л.И. Петражицкий езшщ теориясы-ныц негiзiнде кукык кенеттен пайда болатын, адамныц тулга ретшдеп психикалык кубылуын алады.

Кукыктыц бар екендтн бiлу ушiн, оны когам жане мемлекет нысанында сырттай рашмдеудщ кажеттiлiгi жок. Ралымныц теориясы бойынша кукык белгiлi бiр норматив ретшде тулганыц са-насында бекiп, объективт жане субъективтi кубылыс ретiнде адамныц психикалык кырымен бiрге туындайды. Бул норматив адамдардыц езара карым-катынастарынан айкын керiнедi. Бул теорияда мемлекеттен (кукыктык позитивизм) немесе когамнан (алеуметтiк позитивизм) герi тулга аса жогары манге ие болады.

Кукык пен адамгершiлiктiц езара тыгыз бай-ланысын ескере отырып, галым олардыц арасын-дагы айырмашылыкты белгiлi жагдайга катысты психикалык ун косудан кердi. Белгiлi мшезге эмоция, ун косу асер етедк Егерде адам эмоция-лык жагдайда белгЫ мiндеттiлiктi, баскага катысты парызды сезiнетiн болса, этикалык норма (адамгершшж) калыптасады. Кукыктык эмо-цияга сайкес айтатын болсак, оныц натижесшде баскага деген мiндеттiлiк кана емес, езшдж кукыктык кузiрет, серiктестiц мшезж ыцгайла-ну негiзделедi.

Л.И. Петражицкий кукыкты ресми жане рес-ми емес, сонымен катар позитивп жане интуи-тивтi деп беле отырып былай деп жазады: «Основой правопорядка выступает интуитивное пра-

во, поскольку даже в сферах, регулируемых позитивным правом, люди руководствуются в первую очередь своим интуитивным правом» [10, 201 б.].

Сонымен катар галым адет кукыгы угымына катысты мынадай аныктаманы беред!: «Обычное право есть особый вид позитивного права, который имеется лишь в том случае, если в чьей-либо психике происходят императивно-атрибутивные переживания с представлениями соответственного массового поведения других как нормативного факта: я (или мы, он, они и т.д.) имею право на то или обязан кому-то потому, что так всегда соблюдалось прежде, так поступали предки, такова «старая пошлина», «стародавный обы-чай»и т.п.» [11, 547 б.].

Эдет кукыгы угымына катысты бершген анык-тама, аталган нормативт!к факт!лерд!ц барлыгын, т!пт! мемлекет тарапынан ресми манге ие болма-ган, каз!рг! замангы зацтанудыц кукык саласына жаткызбайтын типтер!н де камтиды. Осы орайда галым адет кукыгын «еск! улг!дег!» жане «жаца улг!дег!» деп белед!. Б!р!нш!сше бабалардыц адет кукыгы, есю дастурлер, гурыптар жаткызса, ал ек!нш!сше жаца адет кукыгы, жалпы мойындалг-ан, сакталатын адеттерд! ти!ст! деп есептейд!. Осы аталган адет кукыктарыныц ерекшел!ктер!н, ай-ырмашылыктарын талдай отырып галым былай деп аныктап керсетед!: «Старообразное» обычное право создано в далекой старине, поэтому нормативным фактом выступают обычаи предков, на древности которых основан его авторитет. «Новообразное» создано в недалеком прошлом, нормативным фактом являются обычаи «современников», а авторитет их зависит от степени общепри-нятости и соблюдения» [11, 548-549 б.].

Л.И. Петражицкий адет кукыгы консервативт! кукык, оган тан касиеттер оныц булжымастыгы жане езгермейт!нд!г! деп есептед!. Ралымныц бул ойы еск!улг!дег! кукыкка байланысты айтылды. Бул тужырымды нег!здей отырып ол былай деп атап етт!: «обычное право по природе своей имеет ретроспективный характер, сообразуется неизбежно с тем, что было раньше, в более или менее отдаленным прошлом» [11, 559-560 б.].

Эдет кукыгыныц жогары кундылыгын тер!ске шыгармай, Л. Петражицкий адамдардыц арасын-дагы карым-катынастардыц курделену!не байла-нысты, адет кукыгы реттеуш!л!к сапасын жогал-тып, когамныц дамуын тежейт!н!н атап етт!. Осы орайда галым адет кукыгыныц алеует! туралы ойын былай б!лд!ред!: «Учитывая негативный потенциал обычного права, противоречие его природы все более ускоряющемуся прогрессу культу-

ры, ученый отвергал необоснованное «воодушевление в пользу обычного права», считая важной обязанностью государства контроль над обычным правом, поскольку «с этической точки зрения» действие последнего «не везде можеть быть признано удовлетворительным» [11, 563-565 б.].

Эдет кукыгына деген жаца кезкарастар, Л.И. Петражицкийдщ кукыктык Ымдер1 бул ерек-ше кубылыстыц ашылмаган кырларын жан-жакты керсете туст! Эдет кукыгыныц уакытка жане кещстжке сайкес сан кырлы феномен екендтн керсетп. Эзшщ ерекше тужырымын непздей отыра, галым адет кукыгы теориясыныц дастурл1 калпынан тыс багытын калыптастыруга куш са-лганын керем1з.

Кецестж кезецдег адет кукыгын зерттеуш1 галым А.М. Ладыжинский маркстж идеяны алеу-метлк тургыда тусшд1ре отыра, ол кукыктык Ымдерд1 езшщ теориясымен байланыстыра бшд! 1920 жылдардыц екшш1 жартысында Солтустж Кавказдыц тау халыктарыныц адет кукыгын зерт-теу барысында ол дала материалдарын жинак-тап, жуйелеп коймай «адет», «адет кукыгы» тар1зд1 непзп угымдарды, маселенщ теориялык аспектшерш зерттед1. Тау халкыныц дастурлерш зерделеу барысында олардыц шашырацкы, артурл1 жане агымдык екендтн ескере отырып, зерттеуш1 былай деп жазды: «Признавая дробность, разнообразие и текучесть обычаев горцев, полагаю, что это не изменяет их единства, которое основывается на общности религиозных воззрений (ислам), общественного уклада, правового устройства» [12, 152-153 б.].

Таулыктардыц алеуметтж б1рлт кукыксыз ем1р суре алмайтын, когамдык одак непзшдеп ру курады. Ру шшдеп (отбасы шшдеп) катына-стар, баска да кукыктык тар1зд1, ру басылары-ныц, imxi ру бишгшщ адат аркылы байланыскан, адеттер аркылы реттелд! 1шю рулык кукыктык катынастар imxi рулык (отбасы шшдеп) кукыкты колдайды. Эр турл1 рулар арасындагы катынастар ру аралык кукыктыц калыптасуына акелед! Ралым А.М. Ладыженский ру аралык катынас-тарды уйлеспруш1 ретшде карастырып, ру аралык катынастарды ар турл1 улттар арасындагы карым-катынасты реттеуш1 халыкаралык кукыкпен байланыстырды.

Кешпел1 халыктыц отырыкшылыкка кеше бас-тауы когамныц территориялык уйымдарыныц непзделуж акелд1 (ауыл, округ, хандык). Барлык территориялык кауымдастыктыц ез кукыгы бол-ды. Эсыган орай кершшердщ ыкпалы жане ар жерлерде туратын, б1р гана халыктыц езшщ алеу-

метпк-экономикалык катынастардыц аркелкЫ-riHe катысты адеттер де ерекшеленедк Эдет-тердщ непзп мазмуны, MaHi сакталып кейбiр бeлiктерi гана eзгерiстерге ушырады.

Эдет кукыгыныц кайнар кeздерi ретiнде галым, «адат немесе адет», «маслихат немесе келгам», сонымен катар преценденттi атайды. Кукыктыц дамуында кауымаралык келiсiм (маслихат) жане адеттш-кукыктык (адаттык) соттардыц шешiм-дершщ аныктаушы рeлi жогары болды. Л.М. Ладыженский адат сотыныц ею тYрiн атап кeрсеттi: «мaмлегерлiк медиаторлык» жане «туракты». Адатпен тыгыз байланысты болмай жане адет нормаларын еркш тYсiндiрумен айналыскан сот-тар жаца нормаларды шыгара алды.

Адаттар (адеттер) дауларды шешу Yрдiсi кез-шде немесе кауымдардыц ерекше келiсiмi не-гiзiнде калыптасады. Эдет кукыгы нормалары-ныц ец негiзгi таратылу нысаны-ауызша жеткiзу.

Эзiнiц зерттеулершг сYЙенiп жане адет кукыгыныц матне сипаттама бере отырып, А.М. Ладыженский адет кукыгыныц алеуметтш бiрлестiктер Yшiн мшдетп екендiгiн, когам MYшелерiнiнiц оны мшдетп тYрде орындайтындыгын атап eтедi.

Кукыктык катынастар мен кукыктык норма-лардыц бiрлiгiн сYЙене отырып, бул теория адет кукыгын танудыц aлеуметтiк багытыныц дaстYрлерiн жалгастырды. Мемлекетiмiздiц улттык кукыктык жYЙесiн калыптастырып, жет-iлдiруде жалпыга ортак кабылданган халыкара-лык кукык жане шет елдер тaжiрибесiмен катар, халыктыц жадысында сакталган жYЗдеген жыл-дар бойы когамдагы алдекайда шагын, aрi ыкшам мaселелердi шешуге багытталган институттар-дыц eзiндiк тaжiрибесiнiц зор мат бар. Сондык-тан дaстYрлi казак кукыгыныц тарихыныц eткенiн зерделеу зац гылымындагы болашак кадамдарга нык жол ашады.

Пайдаланылган эдебиеттер Ti3iMi

1. Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. Изд. 4-е. - СПб., 1897.

2. Шершеневич Г.Ф. История философии права. - СПб., 1907.

3. Нерсесянц В.С. Право и закон.Из истории правовых учений. - М., 1983.

4. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. Т. 1-2. - СПб., 1907.

5. Русског граждански право. Чтения Д.И. Мейера. Изд.8-е. - СПб., 1902.

6. Шершеневич Г.Ф. История философии права. - СПб., 1907.

7. Зорькин В.Д. Позитивисткая теория права. - М., 1978.

8. Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. Изд. 4-е. - СПб., 1897.

9. Гамбаров Ю.С. Обычное право // Энциклопедический Словарь Русского Библиографического Института Гранат. Изд. 11-е. Т. 30. М., Б. г.

10. Синха С.П. Юриспруденция. Философия права. Краткий курс. - М., 1996.

11. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. Т. 1-2. -СПб., 1907.

12. Ладыженский А.М. Очерки социальной эмбриологии (внутриродовое и межродовое право кавказских горцев) // Зап. Северо-Кавказского краевого горского НИИ. - Ростов-на-Дону, 1928. - Т. 1.

MaKflnada ddcmypni K^saK, k^k^izuh 3epmmeydty eseKmi meopumuK, Mdcenejiepi T^apacmupujiadu. Eyzimi ma^a docmypmep Men K¥KhlKmuK кamblнacmapдblц 6amaHbicbiHb^ monuK sepmmejiMeyi wyMbicmbty eseKmijiiziH Kepcemedi.

B cmambe paccMampueaiomcn aKmyajbHue npo6meMu mpaдuцuoннoгo Ka3axcKozo npaea. AKmyambHocmb pa6omu e moM, umo do ceгoдннwнeгo npo6meMa esauMocensu mpad^uu u npaeoeux omnowenuu He usyueHa nomocmbio.

The purpose of the proposed article is development of current importance problems of the traditional Kazakh law.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.