CC BY
45УДК 347.63 (574)+(1-87)
^АЗА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦНАМАСЫ БОЙЫНША БАЛАНЫЦ ЖЕКЕ МУЛ1КТ1К ЕМЕС Б^ЫЩТАРЫН ЦОРГАУДЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Маржангуль Турсунхановна Акимжанова
Академик Е.А.Бекетов атындагы Караганды мемлекеттж
университетШц докторанты, Караганды,
Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
TYuin свздер: баланыц жеке мYлiктiк емес цуцыцтары; 1ске асыру; халыцаралыц стандарттар; Казацстан Республикасы; бала цуцыцтарын цоргау
Аннотация. Зерттеудщ мацсаты балалардыц цуцыцтарына цатысты халыцаралыц цуцыц нормаларын iске асырудыц цуцыц цолдану практикасыныц теориялыц ере-желерт жэне проблемаларын, соныц штде Казацстан Республикасыныц улттыц зацнамасында жеке мYлiктiк емес цуцыцтарды кешендi талдау, улттыц зацнаманы жетiлдiруге багытталган усыныстар эзiрлеу болып табылады.
Бала цуцыцтары туралы конвенция нормалары мен улттыц зацнаманыц салысты-рмалы - цуцыцтыц талдауы Казацстанда бала цуцыцтары туралы конвенцияныц ере-желерте сэйкес келтiру мацсатында езШц улттыц зацнамасын жетiлдiру бойынша белсендi жумыс жург1зыт жатцанын атап етуге мYмкiндiк бередi. Баланыц зацмен реттелетт жеке мYлiктiк емес цуцыцтары, теориялыц устанымдары, статистика-лыц деректер муцият царалып, сот практикасынан практикалыц материалдар талда-нады.
Автор эзiрлеген усыныстарды, жинацталган нацты материалдарды балалармен жумыс ютейтт, тYрлi министрлттер мен ведомстволар, цазацстанныц Yкiметтiк емес уйымдары, ата-ана цауымдастыгы жэне басца да мYдделi тараптар мамандары жагдайды жацсарту жэне балалардыц цуцыцтарын цурметтеу Yшiн цолдана алады. Сонымен цатар, зерттеудщ нэтижелерт оцу урдшнде «Казацстан Республикасыныц отбасы цуцыгы» пэшн оцытуда, осы тацырып бойынша гылыми зерттеулерде цолда-нуга болады.
Зерттеу негiзi бойынша халыцаралыц цуцыцтыц актыердщ нормаларына сэйкес улттыц зацнамада балалардыц жеке мулттт емес цуцыцтарын цоргау жэне iске асы-руды жетiлдiруге багытталган тужырымдар жасалды.
Мацаланы жазуда жеке-гылыми жэне жалпы танымдыц гылыми эдiстер цолда-нылды: нормативтiк-логикалыц, тарихи, салыстырмалы зац, аналитикалыц, синтез, жуйелж-цуцыцтыц жэне тагы басца.
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЗАЩИТЫ ЛИЧНЫХ НЕИМУЩЕСТВЕННЫХ ПРАВ РЕБЕНКА ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Акимжанова Маржангуль Турсунхановна
Докторант Карагандинского государственного университета им.академика Е.А. Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: личные неимущественные права ребенка; имплементация; международные стандарты; Республика Казахстан; защита прав ребенка.
Аннотация. Целью исследования является комплексный анализ теоретических положений и проблем правоприменительной практики имплементации международно-правовых норм о правах ребенка, в том числе и личных неимущественных прав в национальное законодательство Республики Казахстан, выработка предложений, направленных на совершенствование национального законодательства.
Проведенный сравнительно-правовой анализ норм Конвенции о правах законодательства с целью его приведения в соответствие с положениями Конвенции о правах ребенка. Тщательному анализу подвергнуты личные неимущественные права ребенка, регламентированные законодательством, теоретические положения, статистиче-
ские данные, проанализированы практические материалы из судебной практике.
Разработанные автором рекомендации и предложения, собранный фактический материал могут быть использованы специалистами, работающими с детьми, различными министерствами и ведомствами, неправительственными организациями Казахстана, родительской общественностью и другими заинтересованными сторонами для улучшения положения и соблюдения прав детей. Наряду с этим, результаты исследования могут найти применение в дальнейших научных исследованиях по данной проблематике, в учебном процессе при преподавании дисциплины «Семейное право Республики Казахстан».
На основании проведенного исследования сделаны выводы, направленные на совершенствование механизма защиты и реализации личных неимущественных прав детей в национальном законодательстве в соответствии с нормами международных правовых актов.
При написании статьи применялись частно-научные и общенаучные методы познания: нормативно-логический, исторический, сравнительное правоведение, аналитический, синтез, системно-правовой и другие.
SOME PROBLEMS IN PROTECTION OF PERSONAL NON-IMPORTANT RIGHTS OF THE CHILD UNDER THE LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Akimzhanova Marzhangul. X
PhD the doctoral candidate, Faculty of law, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Karagandy, Kazakhstan. e-mail: [email protected]
Keywords: personal non-property rights of the child; the implementation; international standards; the Republic of Kazakhstan; the protection of children's rights.
Abstract. The aim of research is a comprehensive analysis of theoretical statements and problems of law enforcement practice of implementation of international legal standards on children s rights, including personal non-property rights in the Republic of Kazakhstan national legislation, development of proposals aimed to improvement of the national legislation.
Conducted comparative legal analysis of the provisions of the Convention on the Child's Rights and the national legislation allows to note that Kazakhstan is actively working to improve the national legislation towards for bringing it into conformity with the provisions of the Convention on the Child's Rights. The personal non-property rights of the child regulated by legislation, theoretical positions, and statistics are subjected to a thorough analysis; practical materials of judicial practice are analyzed.
Recommendations and suggestions developed by the author, collected factual material can be used by professionals working with children, various ministries and departments, nongovernmental organizations of Kazakhstan, parent community, and other interested parties to improve the situation and children's rights observance. Along with this, the research results can be used in further research on this issue, in the educational process in teaching discipline «Family Law of the Republic of Kazakhstan.»
The conclusions directed to improvement ofthe mechanismfor the protection and realization of child's personal non-property rights in national legislation in conformity with international legal acts are based on the undertaken study.
Private research and common scientific methods of cognition: the regulatory logical, historical, comparative law, analytical, synthesis, system-legal and others are used in writing of the article.
Балалардьщ жеке мушкпк емес кукыкта-ры заманауи кезевде гылыми зерттеулердщ мацызды теориялык жэне тэжiрибелiк такы-рыптарыныц 6ipi болып табылады, оныц мацыздылыгы соцгы онжылдыкта букш элем-де айтарлыктай ecri.
^укыктык мемлекет куру жалпы адам кун-дылыктарыныц басымдылыгымен, адам мен
азаматтардыц кукыктары мен бостандыкта-рын тануымен тыгыз байланысты. ^азакстан Республикасы Конституциясына, жалпыга та-нылган халыкаралык кукыктыц кагидаттары мен нормаларын сэйкес Бала кукыктары мен бостандыктары туганнан балага тиесш жэне мемлекет кетлдш етедь Сонымен катар, ба-ланыц жеке мушкпк емес кукыктарын кол-
даныстагы нормативтш кукыктык актшердш жетiлмегендiгiне байланысты толыгымен icKe асыруга болмайды. Баланыц жеке мYлiктiк емес кукыктарыныц Ka3ipri жагдайы, сон-дай-ак оныц толыкканды кукык субъекпс рeтiндe танылуы улттык отбасылык зацнама-ныц бiртiндeп дамуыныц нэтижeci болып та-былады Баланы жеке мYлiктiк емес кукыктар кeшeнiмeн гана камтамасыз ету жeткiлiкciз. Балага оларды юке асыруга зацды мYмкiндiк бeрiлуi тшс.
Н.А. Темникова зац эдeбиeтiндe баланыц мYлiктiк емес кукыктарын салага байланысты жiктeудi усынды:
1) кукыктар жиынтыгы куралы аркылы баланыц жеке басыныц дeрбecтiгiн камтамасыз eтeтiн, эрбiр тулганы саралауга мYмкiндiк бeрeтiн, бiр cубъeктiнi баскадан ерекшелей-тiн кукык. Олардыц кукыктык рeттeлуi тYрлi кукык салаларында жYзeгe асырылады, онда отбасы-кукыктык аcпeктiлeрi eмiргe жэне денсаулыкка кукык; жеке тулгалыктыц сакта-луы (азаматтыгы, eciмi, отбасылык байланы-сы); жеке, отбасылык eмiргe кол сугылмау; ар-намыс пен кадiр-каcиeтiн курметтеу зерт-теледц
2) баланы элeумeттeндiрудi камтамасыз ететш кукыктар. Сондай-ак олар сала бойын-ша эртYрлi. Отбасы-кукыктык сипаты отба-сында туруга жэне тэрбиеленуге кукыгы бар eкeндiгi. Баланы элeумeттeндiрудi камтамасыз ететш баска да кукыктар (мысалы, бшм алуга, мэдениетке Yйрeну, тiлгe, ез халкы-ныц дшше кукылы), баланыц нeгiзгi жалпы бшм алуын камтамасыз ету жауапкeршiлiгi ата-анага (олардыц орнындагы адамдарга) жYктeлeдi, шю отбасылык катынастарда жY-зеге асырылады. Дегенмен, бул кукыктардыц мазмуны олардыц мемлекетпк-кукыктык, экiмшiлiк жэне баска да кукыктык катынастарда жYзeгe асырылуын бiлдiрeдi.
3) сырткы элемде баланыц жеке басын icкe асыратын конституциялык жэне сала-лык кукыктар.Бул топтыц кукыктарына: баланыц бiрлecтiктeр бостандыгы жэне бeйбiт жиналыстар бостандыгына кукыгы, тYрлi улттык жэне халыкаралык непзден алынган акпаратка жэне материалдарга, демалыс жэне бос уакытка, ойынга жэне ойын-сауык ic-ша-раларына катысуга, мэдени eмiргe катысуга жэне енермен айналысуга кукыгы жатады. Отбасылык-кукыктык катынастарда баланыц ез мYДдeлeрiн козгайтын барлык мэселелер бойынша ез пшрш жэне кезкарасын eркiн
бiлдiру кукыгы жYзeгe асырылады;
4) кукыктык коргау тeтiгiн жандандыруга (жацартуга) мYмкiндiк беретш баланы корга-уды камтамасыз ететш кукыктар. Оларга ба-ланыц отбасында жэне одан тыс жерлерде коргану кукыгы; мемлекет тарапынан арнайы коргау жэне кемек керсету жатады [1, 12-13].
^азакстан Республикасыныц «Неке (отба-сы) жэне отбасы туралы» Кодeкci кэмелетке толмаган балалардыц мынадай жеке мYлiктiк емес кукыктарын бeлгiлeйдi1.
Баланыц ец мацызды кукыктарыныц бiрi - оныц отбасында туру жэне тэрбиелену кукыгы. Тек отбасы толыкканды тулга жэне азамат калыптастырады, тек сонда гана эрi карай дамудыц iргeтаcы каланады.
Отбасылык тэрбие баланыц калыпты, мо-ральдык, интеллектуалды, элeумeттiк, рухани дамуына, оныц болашакта бiлiмiн камтамасыз етуге мYмкiндiк бeрeдi. Ешкандай когамдык тэрбиeлeудiц нысандары балага отбасын ал-мастыра алмайды, тiптi cэтciз отбасы болган-да да. Бул кукыктыц мазмуны мыналарды камтиды: - бiрiншiдeн, ез ата-аналарын бiлу, жэне екшшщен, олармен бiргe eмiр CYPУ кукыгы. Сонымен катар, бала отбасы дeгeндi тек ата-аналар мен баладан туратын отбасы рeтiндe гана емес, баска да бала есш жаткан отбасыларды, асырап алушылар, корганшы-лар, камкоршылар, асырап алушы ата-аналар, корганшы отбасылары мен накты тэрбиeшiлeр отбасы деп тYciнуi тиic. Отбасында тэрбиелеу кукыгындагы ец мацызды элемент - баланы отбасылык тэрбиелеудш басымдыгы жэне баланы эдеттеп ортаны езгертуден туындайтын психологиялык жаракаттардан коргау.
1с жYзiндe ата-аналардыц баланы тэрби-eлeудeгi мiндeттeрiн белу, бiр жагынан зацда кeрceтiлгeндeй дамыту, ал eкiншi жагынан - бала тэрбиелеу эдю-тэсшдершде бала кукыктарын бузбау, катыгез, дeрeкi, кем-ciтушiлiк ара жшн ажырату ете киын. Баланыц бул кукыгы жэне ата-аналарыныц тшсп мiндeттeрi моральдык-этикалык, адамгер-шшк нормалар, eмiр CYPУ eрeжeлeрi мен кагидалары саласына катысты жэне тек баланыц кукыктарын бузган жагдайда гана осы катынастарды кукыктык реттеу туралы айтуга болады.
Экiнiшкe орай, ^азакстан Республикасын-да 2017 жылга дешнп балалардыц жагдайы туралы есеп бойынша, 2017 жылы ^азакстанда 27 274 жепм бала мен ата-анасыныц камкор-лыгынсыз калган балалар пркелген2.
1 Цазацстан Республикасыныц «Неке (отбасы) жэне отбасы туралы» Кодека. 26 желтоцсан 2011 жыл. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1100000518
2 Доклад о положении детей в Республике Казахстан. Астана, 2017 год //http://www.bala-kkk.kz/sites/default/ files/uploadfiles/Доклад%20% 20рус%20Финал% 21-книга% 2C....%283%29.pdf// Report on the situation of children in the Republic of Kazakhstan. Astana, 2017http://www.bala-kkk.kz/sites/default/files/upload/files/ Доклад%20%20рус% 20Финал%21-книга%2С....%283%29.pdf
Халыкаралык деректермен салыстыра Караганда, 33Ïpre Казакстандагы интернат ме-кемелерiндегi балалардыц саны кeршi мем-лекеттердегi бала санына Караганда едуiр жогары елдердщ бiрi болып тур.
Мемлекет жетiм балалардыц отбасында туруы мен тэрбиеленуi Yшiн жагдай жасап кYш салып отыр. Жетим балалар мен ата-ана-сыныц камкорлыгынсыз калган балалардыц кукыктарын коргау саласындагы казакстан-дык саясат колданыстагы жYЙенi деинститу-ционализациялауга жэне балаларды отбасы-ларга орналастыруга багытталган.
Казакстан зацнамасына «конакжай отба-сылар», «камкоршы отбасылар» угымдары енгiзiлген, «Республикалык жетiм балалардыц деректер коры, ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган балалар жэне балаларды ез отба-сыларында асырап алуга тшек бiлдiрушiлер коры» курылган. Соцгы бес жылда балалар YЙлерi азайып, ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган балаларды камкорлыктыц балама тYрлерiне: патронаттык, асырап алатын отбасылар, отбасылык Yлгiдегi балалар Yйлерiне орналастыру iске асырылуда. Барлык 27,274 баланыц 21,051 деинституттандырылган (от-басыларга орналастырылган), 18,941 бала (69%) камкорлыкка алынган, 1900 бала (7%) патронаттык тэрбиеленуде, 92 бала (0, 3%) асырап алушылар отбасыларында тэрбиеле-недi, отбасылык Yлгiдегi балалар YЙiнде - 118 бала (0,4%). Ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган - 6223 бала (23%), жаца отбасы та-былганша 138 балаларга арналган уйымдарда турып жатыр3.
КР Бiлiм жэне гылым министрлiгiнiц жа-риялаган мэлiметтерiне сэйкес, 2020 жылга дейiн Казакстанда отбасылык Yлriдеri 9 балар Yйi пайда болады. БYгiн республикада 15 балалар ym мен 11 отбасылык Yлriдеri балалар деревнясы кызмет етуде [2]. Караганды об-лысында соцгы 5 жыл iшiнде балалар y™^ де тэрбиеленушiлердiц саны 100-150 адамга кемiген. 2013 жылдан бастап 2 балалар y™, 1 жасeспiрiмдер Yйi, 3 жетiм балалар ym, со-ныц iшiнде 1 жеке меншште жабылган. Бiрак, «элеуметтiк жетсмдер» санатына жаткызылган балалардыц саны азаймай отыр [3, 103].
Жетсм балаларды отбасылык орналастыру нысандарыныц iшiнде бала асырап алу мэн-дi болып табылады. Бала кукыктары туралы Конвенцияга (21-бап) сэйкестендiрiп улттык зацнамада казакстандык азаматтардыц бала
асырап алуга басым кукыгы бекiтiлген, сон-дай-ак казакстандык азаматтардыц балаларды асырап алу тэртiбi жецiлдетiлген (КР «Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Ко-дексiнiц 13-тарауы).
Баланыц мYДделерiн жогары децгейде камтамасыз ету кагидасыныц сакталуына ке-пiлдiк беретiн 1993 жылгы 29 мамырда Гаа-гада кабылданган «Балаларды коргау жэне баланы шетелдш асырап алуга катысты ын-тымактастык туралы» конвенцияныц нормалары улттык зацнамага имплементаци-яланды4. Конвенцияныц койган талаптары бойынша КР Бiлiм жэне гылым министрлш Казакстан Республикасында шетелдш бала асырап алуга катысты мiндеттердi орындау Yшiн орталык орган ретшде тагайындалды.
КР «Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Кодексшщ 84-бабыныц 4-бeлiмi бойынша: «Баланы туыстары, Казакстан Республикасыныц аумагында жэне одан тыс жерде туратын Казакстан Республикасыныц азамат-тары асырап алмаган жагдайларда гана Казакстан Республикасыныц азаматтары болып табылатын, Республикалык деректер банкшде орталыктандырылган есепте турган балалар шетелд^ерге асырап алуга берiлуi мYмкiн».
Сонымен катар, сот тэжiрибесi керсеткен-дей, жеке жагдайларда соттар зац талаптарын бузган. Мысалы, Караганды облыстык юве-налдык сотымен Испания азаматтары Г. жэне С.-тщ арыздары бойынша 2012 жылы туылган кэмелетке толмаган А. - кыз баланы асырап алу туралы ю каралган. Iстi сот талкылауына эзiрлеу кезiнде уэкiлеттi органдардыц кэмелетке толмаган баланыц туыскандарын iзде-стiру жэне баланы Казакстан азаматтарыныц асырап алу мYмкiндiктерiн iздестiру бойынша жумыстарды жYргiзбегендерiн сот аныкта-маган. Тиiсiнше, сотка кажеттi материалдар табысталмаган.
«Ботакез» Балалар Yйi» атты мемлекет-тiк мекеме бала туралы анкета берумен шек-телген, онда баланыц туыскандары жок деп формальды тYрде атап кeрсетiлген. Сондай-ак баланы бастапкы, аймактык жэне орталыктан-дырылган есепке тiркеу сэттерiнен бастап сол баланы асырап алгысы келетiн туыскандарына немесе Казакстан Республикасыныц азамат-тарына асырап алуга усынылганын растайтын мэлiметтер iс материалдарында жок болып шыкты. Осындай мэн-жайларга карамастан сот Кодекстщ 3-бабыныц 3-бeлiмiн бузып,
3 Доклад о положении детей в Республике Казахстан. Астана, 2017 год //http://www.bala-kkk.kz/sites/default/ files/upload/files/Доклад%20% 20рус%20Финал% 21-книга% 2C....%283%29.pdf// Report on the situation of children in the Republic of Kazakhstan. Astana, 2017http://www.bala-kkk.kz/sites/default/files/upload/files/Доклад%20%20рус% 20Финал%21-книга%2C....%283%29.pdf
4 «Балаларды цоргау жэне баланы шетелдк асырап алуга цатысты ынтытацтастыц туралы конвенцияны ратификациялау туралы» Казацстан Республикасыныц 2010 жылгы 12 наурыздыгы № 253-IV Зацы // http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/Z100000253
жогарыда аталган шeтeлдiк асырап алушы азаматтардыц арызын кабылдаган жэне icтi мэш бойынша караган.
Осындай формальдык эрекет сотпен ке-лeci азаматтык ic каралган жагдайда да орын алган: Франция азаматтары О. жэне А.-ныц 2012 жылы туылган кэмелетке толмаган Г. -кыз баланы асырап алу туралы арызы бойынша азаматтык ic каралган. 1с материалдарынан белгш болгандай, Казакстан азаматтарына асырап алуга усынылган балалардыц тiзiмi юке тiркeлгeн, алайда асырап алу сэтшде Г. тeгiмeн тiркeлгeн бала осы тiзiмдe жок болып шыкты.
Актебе облысы ювеналдык сотында Канада азаматтары Д. жэне Я.-ныц 2011 жылы туылган кэмелетке толмаган Т.-ны асырап алу туралы арызы каралган. Баланыц анасы кэмелетке толмаган. 1с материалдарында Хромтау ауданы Дон кентшде туратын баланыц эже-ci туралы мэлiмeт болган. Бiрак, шетелдш азаматтардыц баланы асырап алуы туралы icri жYргiзу барысында камкоршылык жэне корганшылык органы осындай мэн-жайга карамастан баланыц баска да туыскандарын аныктамаган, баланы туыскандарыныц отба-сына беру мYмкiндiктeрiн карастырмаганы бeлгiлi болды5.
Сонымен, тэжiрибe материалдарын зерт-теу нэтижесшде аныктаганымыз, баланы туыскандарына немесе Казакстан Республи-касы азаматтарына тэрбиелеуге немесе асы-рап алуга беру мYмкiндiктeрiн iздecтiру туралы мэселе кeйбiр соттармен формальды тYPдe айкындалады жэне балалар Yйiнiц бастыкта-рыныц аныктамаларымен рэciмдeлeдi, онда баланы Казакстан азаматтары тарапынан асырап алуга етЫш бiлдiрiлмeдi деген мэлiмeт-тер керсетшген, камкоршылык жэне корган-шылык органдарыныц корытындыларында да осындай мэлiмeттeр берумен шектелген.
Халыкаралык кукык нормасы - «Бала кукыктары туралы» конвенцияда керсетшген баланыц ата-анасын бiлу кукыгы (7-бап)6 улттык зацнамада юке асырылмаган. «Неке (ер-лi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Кодека бала асырап алу купиясын бeлгiлeйдi жэне ол зацмен коргалады. «Баланыц кукыктарын коргау женшдеп функцияларды жYзeгe асы-ратын уйымдардыц лауазымды тулгалары, ата-аналар, туыстар, бала асырап алуда мем-лекетпк тiркeудi жYзeгe асыратын мемлекет-тш органдар; бала асырап алу туралы шeшiм кабылдаган судьялар, сондай-ак баланы асырап алу туралы хабардар болган баска адамдар асырап алу купиясын сактауга мшдетп (102-
бап). Осылайша, асырап алынган баланыц езшщ биологиялык ата-анасын бiлу кукыгы бузылады.
Бала асырап алудыц купиялыгын камтамасыз ету Yшiн зацда мынадай кепшдштер бeлгiлeнeдi:
- асырап алушыныц eтiнiшi бойынша асырап алынган баланыц туган кYнi, алты айдан аспайтын мeрзiмгe гана сот шeшiмi бойынша eзгeруi мYмкiн. Асырап алган баланыц туган ^ншдеп eзгeрicтeргe тек Yш жаска толмаган баланы асырап алган жагдайда гана жол бершедь
- туган жерь Асырап алган баланыц туган жершщ eзгeруi тек Казакстан Республикасыныц аумагында жасалады жэне баланыц жа-сына карамастан бала асырап алушыныц ерю бойынша жол бeрiлeдi (98-бап).
Бiздiц мeнталитeтiмiздe бала асырап алудыц купиясын баскалардан жэне баланыц езь нен жасыру норма болып табылады. Кeцecтiк дэуiрдeн бeрi асырап алу купиясына катысты eзгeрic болган жок. Асырап алган ата-аналар тарапынан алдау, саткындык балага психоло-гиялык жаракат экeлуi мYмкiн. БYгiнгi кYнi ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган бала-ларды асырап алуга, тэрбиелеуге отбасына алуга, асырауга когамныц кезкарасы езгерген, cэйкeciншe асырап алуга деген катынасты да тYбeгeйлi езгерту кажет жэне бул когамда ка-лыпты кубылыс болуы керек.
КР «Неке (ерльзайыптылык) жэне отбасы туралы» Кодексшщ нормалары Конвен-цияныц талаптарына cэйкecтeндiрiлгeн. КР «Неке (eрлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Кодексшщ 95-бабында Он жаска толган баланы асырап алу Yшiн оныц кeлiciмi кажет. Баланыц асырап алуга кeлiciмiн ата-аналары-ныц не баланыц баска да зацды екшдершщ прокурордыц катысуымен сот аныктайды» деп атап керсетшген.
Алайда, КР Азаматтык процесспк кодексшщ 314-бабында: «Бала асырап алу туралы icтeрдi сот бала асырап алушылардыц eздeрiнiц (бала асырап алушыныц), корганшылык немесе камкоршылык женшдеп функцияларды жYзeгe асыратын орган екшдершщ мшдетп тYPдe катысуымен карайды. Кажет болган жагдайларда сот асырап алынатын баланыц ата-аналарын (ата-анасын) немесе езге де зацды екшдерш, оныц туыскандарын жэне баска да мYДдeлi тулгаларды, сондай-ак он жаска толган баланыц езш юке катысуга тарта алады» дeлiнгeн.
Мэселен, Актебе облысы ювеналдык соты 2013 жылы 17 маусымда каралган аза-
5 Обобщение судебной практики рассмотрения гражданских дел об усыновлении (удочерении) от 13.04.2013 года //Источник: Информционная система «Параграф», 10.02.2016.
6 «Бала цуцъщтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы» Цазацстан Республикасыныц Жогаргы КецесШц 1994 жылзы 8 маусымдазы цаулысы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/B940001400_
маттык ю бойынша 1998 жылы туылган А.-кыз баланы асырап алу туралы азамат И.-дыц арызы канагаттандырылган. Iстi карау сэтiнде А. - 14 жаска толган, соган карамастан сотта ieri карау барысында катыстырылмаган, iс ма-териалдарына бiлiм беру органына жолданган баланыц eзiн асырап алу туралы жазбаша eтiнiшi тiркелген. Сот отырысына баланыц ата-анасы катыстырылмаган7.
Бул норма Бала кукыктары туралы Кон-венцияныц 12-бабына толык сэйкес келмей-дi деп есептеймiз, онда балага оган катысты барлык мэселелер бойынша осы ой-пiкiрлердi еркiн бiлдiру кукыгын камтамасыз ету мiн-деттелген, бул ретте баланыц жасына жэне eсiп-жетiлуiне сэйкес баланыц ой-тюрше тиiстi тYрде назар аударылады. Осы максат-пен, атап айтканда, балага катысты кез кел-ген сот немесе эюмшшк iс карау барысында не тшелей eзi не болмаса eRrni немесе тиiстi орган аркылы улттык зацнаманыц процессу-алдык нормаларымен кeзделген тэртiпте оны тыцдау мYмкiндiгi берiледi.
Ал, сот тэжiрибесiнде зацныц бул тала-бы кейбiр жагдайларда мYлдем сакталмайды. Мэселен, Акмола облысы ювеналдык сотын-да азамат Н.-ныц арызы бойынша жубайы-ныц бiрiншi некесiнен туылган, 1999 жылы туылган К. - кыз баланы асырап алу туралы азаматтык ю каралган. Iстi карау сэтiнде кыз бала 14 жаска толган. Сот отырысына кэмелетке толмаган К. катыспаган, оны eгей экес Н.-ныц асырап алуына келiсiмi сотпен аныкталмаган. Арыз канагаттандырылган.
Осы сотпен азамат Б.-ныц жубайы М-ныц 2004 жылы туылган кызын асырап алу туралы арызы каралган. Соттыц шешiмiмен арыз канагаттандырылган. Сот шешiмi шыга-рылган сэтте кыз бала 10 жаска толганына карамастан, сот кыз баланыц оны асырап алуга келiсiмiн алмаганы белгiлi болды8.
Казакстан Республикасыныц «Неке (ер-лi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Ко-дексiнде баланыц eз пiкiрiн бiлдiру кукыгы бектлген. «Бала отбасында eз мYДделерiне эсер ететш кез-келген мэселе бойынша шешiм кабылдаган кезде eз пiкiрiн бiлдiруге кукылы, сондай-ак кез-келген сот немесе эюмшшк талкылау бойынша тыцдалуы керек. Он жаска толган баланыц тюрш ескеру, мшдетп болып табылады» (62-бап).
М.В. Антокольскаяныц айтуынша, баланыц eз птрш бiлдiруге кукыгы тeменде-
гiлермен ерекшеленедк баланыц пiкiрiн ескеру, бiрiншiден, ол тыцдалады; екiншiден, егер аз баланыц пiкiрiмен келiспесецiз, онда оныц мYДделерiн козгайтын мэселелердi шешетш-дер не себепп баланыц тiлектерiн орындамау керек деп есептейтiнiн дэлелдеуi керек [4, 189]. Он жаска толган баланыц птрш ескеру, оныц мYДделерiне кайшы келетiн жагдайды коспаганда, мшдетп болып табылады.
Осы уакытка дешн Казакстанныц улт-тык зацнамасы «Баланыц кукыктары туралы» Конвенцияныц 12-бабында бектлген балага эсер ететш барлык мэселелер бойынша eз тюрш еркiн бiлдiру кукыгын жYзеге асыр-майды. Бала пшрш айтуга болатын 10 жаска дешнп жас шамасы Конвенцияныц 12-бабы-на кайшы келедi, онда «баланыц ^зкарасына баланыц жасына жэне жетшуше сэйкес назар аударылатыны» карастырылган». Сот тэжiри-бесiн талдауы баланыц тургылыкты жерi туралы азаматтык iстердi карау кезiнде, бeлек туратын ата-аналар баламен карым-катынас уакытын белгiлегенде, ата-анасына, туыскан-дарына байланысы жасына карамастан, бала-ныц пiкiрiн ескеру кажеттшгш растайды9.
Казакстан Республикасыныц «Неке (ер-лi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Ко-дексiнiц 62-бабына сэйкес он жаска толган баланыц пшрш eз мYДделерiне кайшы ке-летiн жагдайларды коспаганда ескеру мшдет-тi, егер ол он жаска толса балага сауалнама журпзшед^ бул «Бала кукыктары туралы» Конвенцияга гана емес, сондай-ак келпршген ережеге де кайшы келедь
Осы карама-кайшылыктарды жою жэне сот тэж1рибесш бiртутастыFын камтамасыз ету Yшiн, eз мYДделерiне эсер ететш кез-кел-ген мэселенi шешу кезшде он жасына карамастан eз кeзкарасын калыптастыра алатын баланыц птрш ескеру кажет. ОсыFан бай-ланысты, баланыц зацнамада белгiленген ец тeменгi жасын жою усынылады, кэмелетке толмаFан баланыц кукыктары мен мYДделерiн КOЗFайтын iстерде сот талкылауы барысында eз кeзкарасын бiлдiре алатын бала тыцдалуFа кукылы.
Бала кукыктары туралы конвенцияныц 8-бабы катысушы-мемлекет баланыц eз жеке басын, оныц iшiнде азаматтыFын, атын жэне отбасылык катынастарын зацда карасты-рылFандай сактау кукыFын, зацсыз араласуFа жол бермеу мiндетiн карастырады .
«Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы ту-
7 Обобщение судебной практики рассмотрения гражданских дел об усыновлении (удочерении) от 13.04.2013 года //Источник: Информционная система «Параграф», 10.02.2016.
8 Обобщение судебной практики рассмотрения гражданских дел об усыновлении (удочерении) от 13.04.2013 года //Источник: Информционная система «Параграф», 10.02.2016.
9 Обобщение судебной практики рассмотрения гражданских дел об усыновлении (удочерении) от 13.04.2013 года // Источник: Информационная система «Параграф», 10.02.2016.// Generalization of the judicial practice of considering civil cases of adoption of April 13, 2013 // Source: Paragraph Information System, 10.02.2016.
ралы» Кодекстщ 61-бабына сэйкес бала ата-а-наларымен, ата-эжелерiмен, агаларымен, апа-сщiлiлерiмен, жэне баска да туыскандарымен карым-катынас жасауга кукылы. Ата-анасы-ныц некесiн (некесiн) бузу, оны жарамсыз деп тану немесе ата-анасыньщ белек туруы баланыц кукыктарына эсер етпеуi керек. Ягни, улттык менталитеттi ескерсек, бала тек ата-аналарына гана тэн емес, эжесiнде тэрби-еленiп, ата-эжесiне жэне баска да туыстары-на тэн болуы мYмкiн. Сот тэжiрибесiнде бул кукык нормасы талай рет талкыга тYCкен.
Атап айтканда, кейбiр соттар эжелердщ немерелерiмен карым-катынас жасау уакы-тын аныктауга катысты талаптарын канагат-тандырудан бас тартты, себебi олар зацнама-да баланыц ата-эжелерiмен карым-катынас жасау кукыгы бар болганымен, оны негiздеу карастырылмаган, сондыктан сот мундай та-лаптарды орындауга кукылы емес деп тапкан.
Азаматтык iстер бойынша азаматтыц (баланыц эжесшщ Б) талап-арызы негiзiнде немереамен карым-катынас жасау уакытын аныктау туралы, талапты орындаудан бас тарту, апелляциялык сатыдагы каулыныц кYшiн жою жэне бiрiншi сатыдагы соттыц талап арызды канагаттандыру туралы шешiмiмен келiсуi келесiден туындаган. Талапкер сотка наразылык бiлдiру туралы арызын бергенде, езшщ жалгыз улы, офицер кызметiндегi мш-деттерiн аткару кезiнде кайгылы каза болга-нын керсеткен. Оныц жауапталушымен бiр некеден 2009 жылдыц 24 мамырында туган кызы бар, алайда, кYрделi карым-катынастар себебiнен оныц жалгыз немереамен бай-ланысуга кукыгы жок. Ол немересiнiц бала кезiнен тек анасыныц туган-туыстарымен гана емес, экес жагыныц туыстарын да бiлiп, араласканын калайды. Жогаргы Соттыц сот алкасы жогарыда аталган зац нормаларына CYЙене отырып, талапкердiц сотка талап кой-ылуы «Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Кодекстiц 61-бабыныц ережелерiмен езара байланыстылыгын керсетедi, себебi жа-уапкер мен сотталушы арасындагы карым-ка-тынаста, бала, элi кiшi жаста болгандыктан, эжесiмен эцгiмелесу кукыгын жYзеге асыруга мYмкiндiгi жок. Буган коса, бул жагдайда ре-спонденттiц (баланыц анасы) жагынан кукык бузушылык бар [5, 6].
Баланыц атына, экесiнiц атына жэне те-гiне кукыгы адамныц ец мацызды жекеше-лендiрушi касиет ретiнде карастырылады жэне тиiстi субъективт зацныц мазмуны ретiнде аныкталады. Баланыц туылуын тср-кеу тэртiбiн реттейтш ережелердi талдай отырып, бала жеке дараланган сипатка ие
болмай турып, аты-женiне кукыклы екенiн пайдаланады, оныц басты ерекшелiгi - субъект ретшде, жаца туган нэресте болып табы-латындыгы деп корытынды жасауга мYмкiн-дiк бердi. Бул бiрегей жагдай: субъективтi кукык (есiмге кукыгы) субъект атынан емес, оныц баска барлык кукыктары сиякты, бала туылган кезден бастап пайда болатын, емiр CYPУ кукыгымен тец, дYниеге келу фактюше байланысты екенiн бiлдiредi [6, 23-24]. Атын тацдаган кезде екi мYДде катар келедi: жеке - баланыц мYдесi, тацдалган есiм болашакта баланыц мYДдесiне зиян келтiрмеуi керек, ке-лесi усынылган - кепшiлiктiц мYДдесiн бш-дiретiн, себебi мемлекеттiц тшдш жэне мэде-ни ерекшелiгiн сактау ниетiндегi жосыксыз, саясиланган есiм болуы эбден мYмкiн.
^азакстан Республикасыныц «Неке (ер-лi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» Ко-дексiнiц 63, 64-баптарына сэйкес, балага есiмдi ата-анасы, немесе олардыц келiсiмiмен баска да баланыц зацды екiлдерi бередi. Экесi ата-анасыныц немесе баска зацды екшдердщ калауы бойынша экесщеп керсетiлген атпен берiледi. Ею атаудан артык емес, жеке жазы-латын косарланган есiм беруге руксат бар. Экесiнiц есiмi кос еам болган жагдайда, балага олардыц бiреуi немесе экесiнiц екi атауы-ныц бiрiктiрiлген жазбасы тагайындалады». Павлодар облысында шенеунiктер шамамен бiр жарым ай Бату-Хан деген ерекше есiмдi нэрестенi тiркеуден бас тарткан. Муныц се-бебi есiмнiц екi белiмi арасындагы сызык-ша белгiсi болды. Аксу каласыныц тiркеу белiмiнде ата-аналарга балаларга кос есiм беруге болатынын, бiрак сызыкша аркылы жазуга болмайтындыгы айтылды. Алайда, жаца туган баланыц экеа Алтынбек Ахмет-жанов улына улы Моцгол командирiнiц атын берудi шештi10. Павлодар облысыныц шене-ушктершщ нэрестеге Бату Хан есiмiн прке-уден бас тартуы зацсыз деп табылды, «Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» ^а-закстан Республикасы Кодексшщ 63-бабына сэйкес «бала есiмге, экесшщ атына жэне тегi-не кукыгы бар. Балага есiмдi ата-анасы немесе олардыц келiсiмiмен баланыц баска зацды екiлдерi бередi»11.
Бул жагдайда, Кодекстщ 5-бабына сэйкес, колдануга кайшы келмейтiн уксас карым-ка-тынастарды реттейтш ережелер нускасы кол-данылады. Осы орайда, бiз тiркеушi органныц эрекеп колданыстагы зацнаманыц талапта-рына сэйкес келмейдь Осы мэселе бойынша кукык колдану тэжiрибесiн зерттегеннен кешн осы саладагы кызметтi реттейтiн нор-мативтiк кукыктык актiлерге, атап айтканда,
10 Отец отстоял у чиновников необычное имя для сына //https://news.mail.ru/society/27722004/?frommail=1
11 Цазацстан Республикасыныц «Неке (отбасы) жэне отбасы туралы» Кодека. 26 желтоцсан 2011 жыш. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1100000518
«Азаматтык хал актшерш мемлекетпк прке-удi уйымдастыру, азаматтьщ хал актшершщ жазбаларына eзгерiстер енпзу, калпына кел-тiру, кYшiн жою кагидаларына»12 толыктыру-лар енгiзу кажеттшпн карастырамыз.
Ресми жарияланган мэлiметтер бойынша, 2012-2016 жылдар аралыгында тууды пркеу барысында барлыгы 9 858 балага кос eciM берiлген, солардыц шшде 2 261 eciMi сызык-ша аркылы жазылган, ал 7 597 еамде сызык-ша койылмаган. Осындай есiмдердi тiркеуге катысты азаматтар дауламаган13.
Балаларга кос есiм беру туралы норма 2011 жылы 26 желтоксанда «Неке (отбасы) жэне отбасы туралы» Кодексшщ кабылда-нуымен енгiзiлген. ^олданыстагы зацнамада еамдердщ арасына сызыкша белпсш коюга тиым салынбаган. Кодексте азаматтарга не-кеге дейiнгi тегiне екiншi жубайыныц тегiн косып жазуга сызыкша аркылы жазу туралы норма бектлген (225-баптыц 3-бeлiмi).
Осылайша, жалпы субъективт кукыктар-дыц массасынан баланыц жеке мYлiктiк емес кукыктарын белуге болатын бiркатар мYмкiн-дiктердi талдай отырып, бiз келесiдей коры-тындыларга келемiз:
1) Баланыц жеке мYлiктiк емес кукыкта-ры субъективтi жеке кукыктар ретiнде тулга-ныц жеке басына катысты, бала туган сэттен бастап туындайтын, баланыц рухани дамуын камтамасыз етуге жэне когамныц толыккан-ды мYшесi болып калыптасуына тэрбиелеуге багытталгандыгымен айкындалады.
2) «Бала кукыктары туралы» Конвен-цияныц 12-бабында баланыц езше катысты
барлык мэселелер бойынша ез пшрш еркiн бiлдiру кукыгы бектлген. ^олданыстагы зацнамада бекiтiлген балага ез пшрш бiлдiру-ге кукык беретш 10 жаска дейiнгi жас шамасы Конвенцияныц 12-бабына кайшы келедi, онда «баланыц кезкарасына баланыц жасына жэне жетшуше сэйкес тиiстi кeцiл белшедЬ) делш-ген. Сот тэжiрибесiнiц б1рт¥тастыгын камтамасыз ету Yшiн, оныц мYДделерiне катысты кез-келген мэселенi шешуде он жаска байла-нысты емес, езшщ кезкарасын калыптастыра алатын баланыц пшрш ескеру кажет. Осыган байланысты,
- кэмелетке толмаган баланыц кукыктары мен мYДделерiн козгайтын iстерде, сот талкы-лауы барысында баланыц ез кезкарасын бш-дiру мYмкiндiгi, тыцдалуга кукыгы туралы зацнамада белгiленген ец теменп жасты алып тастау усынылады.
- ^азакстан Республикасыныц улттык зацнамасында «Баланыц кукыктары туралы» Конвенцияныц 12-бабында бектлген балага катысты барлык мэселелер бойынша ез пшрш еркш бiлдiру кукыгын iске асыру усы-нылады.
3) «Неке (ерльзайыптылык) жэне отбасы туралы» ^азакстан Республикасы Кодексiнiц 102-бабында асырап алудыц купиясын бел-гiлейдi, осылайша асырап алынган баланыц езшщ биологиялык ата-аналарын бiлу кукыгын бузады. Осыган байланысты баланыц «Бала кукыктары туралы» Б¥¥ конвен-циясыныц 7-бабымен реттелетiн ата-анасын бiлу кукыгын улттык зацнамада жYзеге асыру усынылады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Темникова Н.А. Реализация и защита личных неимущественных прав ребенка в семейном праве России: автореф. дисс. канд.юрид.наук. Екатеринбург, 2006. - 27 с. // http:// netess.ru/3yuridicheskie/79722-1-realizaciya-zaschita-lichnih-neimuschestvennih-prav-rebenka-semeynom-prave-rossii.php
2. Лыкова Н. «До 2020 года в Казахстане появятся порядка 9 детдомов семейного типа» 4.09.2014 г. // https://i-news.kz/news/2014/09/04/7708075-do_2020_goda_v_kazahstane_ poyavyatsya_po.html
3. Муликова С.А., Кенжебаева С.К., Абдакимова М.К. Практика социальной работы с детьми-сиротами и детьми, оставшимися без попечения родителей в Казахстане //Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. - 2015. - №11. - С. 102-105.
4. АнтокольскаяМ.В. Семейное право. Изд. 2-е, перераб. и доп. -М.: Юристъ, 2006. - 321 с.
5. Ак-Куова Г.Б. Вопросы защиты прав ребенка в законодательстве Республики Казахстан // http://www.enu.kz
6. Матвеева М.В. Права ребенка в семейном праве: проблемы законодательства, теории и практики. Автореф. дисс. канд.юрид.наук. -М, 2017. - 30 с..
12 Цазацстан Республикасы Эдшет министртц 2015 жылгы 25 ацпандагы № 112 буйрыгы. Цазацстан Республикасыныц Эдшет министрлiгiнде 2015 жылы 21 сэуiрде № 10764 тiркелдi. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ V1500010764
13 Отказ в регистрации имени Бату-хан в Павлодарской области признали незаконным //https://tengrinews.kz/ kazakhstannews/otkaz-registratsii-imeni-batu-han-pavlodarskoy-oblasti-305978/
REFERENCES
1. Temnikova N.A. Realization and protection ofpersonal non-property rights of the child in the family law of Russia: the author's abstract. diss. Ph.D. Ekaterinburg, 2006. - 27p.
2. Lykova N. «Up to 2020, about 9 children's homes of family type will appear in Kazakhstan» 4.09.2014 // https://i-news.kz/news/2014/09/04/7708075-do_2020_goda_v_kazahstane_ poyavyatsya_po.html
3. Mulikova S.A., Kenzhebayeva S.K., Abdakimova M.K. The practice of social work with orphans and children left without parental care in Kazakhstan // International Journal of Applied and Fundamental Research.- 2015. - №11. - 102-105 p.
4. Antokolskaya M.V. Family law. Ed. 2nd, revised. and additional. - M.: Lawyer, 2006. - 321 p.
5. Ak-Kuov G.B. Issues of protection of the rights of the child in the legislation of the Republic of Kazakhstan// http://www. enu.kz
6. Matveyeva M.V. The rights of the child in family law: the problems of legislation, theory and practice. Author's abstract. diss. to the comp. sci. degr. Ph.D. - M, 2017. - 30 p.
УДК 349.442
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ И ПРОБЛЕМЫ ЮРИДИЧЕСКОЙ АДАПТАЦИИ ФОРМ СТРОИТЕЛЬНЫХ КОНТРАКТОВ FIDIC В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Сабиров Камал Канаткалиевич
Научный сотрудник отдела гражданского, гражданско-процессуального и исполнительного производства Института законодательства Республики Казахстан, магистр юридических наук, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: строительное право; строительные контракты; формы строительных контрактов; контракты FIDIC; гражданское право.
Аннотация. В настоящее время в Республике Казахстан и в странах Евразийского Экономического Союза запланирован переход от традиционной формы заключения строительных контрактов на европейские стандарты строительства. Такие стандарты предусматривают распространение международных форм строительных контрактов, самыми распространенными из которых в Казахстане являются формы FIDIC. Однако применение форм FIDIC, требует адаптации их к казахстанскому законодательству.
В настоящее время многие положения, содержащиеся в отечественном законодательстве, не соответствуют мировым стандартам в сфере строительства. Целью статьи является анализ применения форм контрактов FIDiC в Казахстане и проблемы их юридической адаптации. В статье дается описание организации FIDIC, ее основных типовых контрактов и перспективы их применения в Республике Казахстан. Также в статье анализируются некоторые проблемы юридической адаптации форм строительных контрактов FIDIC в Республике Казахстан, а также содержащиеся в нашем гражданском и налоговом законодательстве нормы, противоречащие стандартам договоров, применяемых в международной строительной индустрии. В статье использовался метод сравнительно-правового анализа.
Выводы, сделанные в статье, позволят глубже понять объемы реформирования строительного законодательства стоящие перед Республикой Казахстан, в рамках осуществления политики перехода на европейские стандарты строительства. А также способствуют обозначению тех противоречий, которые предстоит устранить в рамках перехода к строительным формам, используемым в международной практике. Статья предназначена для ученых-практиков, юристов, экономистов, которые интересуются международным регулированием строительно-инвестиционной деятельности.
