CC BY
87А.Ш. МАЛИКОВА,
К^азацстан Республикасы жанындагы Мемлекетпк Басцару Академиясыньщ «К^ылмыстыц-цуцыцтыц пэндер» кафедрасыныц мецгерушiсi,
зац гылымдарыныц кандидаты, доцент
КЭМЕЛЕТКЕ ТОЛМАРАНДАРДЫЦ К¥КЫЩТЫЩ МЭРТЕБЕС1
К^азацстан Республикасы Конституциясыныц 27-бабында: Неке мен отбасы, ана мен эке жэне бала мемлекеттщ цоргауында болады; Балаларына цамцорлыц жасау жэне оларды тэрбиелеу - ата-ананыц табиги цуцыгы эрi парызы; Кэмелетке толган ецбекке цабшегл балалар ецбекке жа-рамсыз ата аналарына цамцорлыц жасауга мiндеттi - делшген [1]. Бул кврсетiлген цагидалар халыцаралыц цуцыцтыц осы мэселелер жвнiндегi непзп ережелерiне сэйкестендiрiлген. Адам цуцыгы жвншдеп 1948 жылгы Жалпыга бiрдей Декларацияда, Азаматтыц жэне саяси цуцыцтар туралы 1966 жылгы халыцаралыц пактiде отбасы цогамныц табиги негiзгi уясы жэне ол мемлекет пен цогам тарапынан цоргау цуцыгына ие деп белгшенген. 1989 жылы 20 царашада цабылданган «Бала цуцыцтары жвншдеп» Конвенцияда да балалардыц азаматтыц, саяси-элеуметпк цуцыцтарыныц цоргалуына ерекше мэн берген. К^азацстан Республикасы да отбасы жэне кэмелетке толмагандар жвншдеп Халыцаралыц цуцыгы нормаларын цастерлей отырып, осы мэселелерге байланысты пайда болатын цогамдыц цатынастарды цылмыстыц-цуцыцтыц жолмен цоргауга ерекше мэн бередь
Кэмелетке толмаганныц мемлекет таныган жэне кепiлдiк берген, оны цуцыц субъектiсi ретiнде дербестейтiн цуцыцтары, бостандыцтары мен мiндеттерi жYЙесi кэмелетке толмаганныц цуцыцтыц мэртебесiн бiлдiредi.
Тарихи даму кезецдершде кэмелетке толмагандардыц цуцыцтыц мэртебес цогамныц балага деген квзцарас сипатымен, ягни Yлкендердiц балага бвлiп берген элеуметпк рвлiмен аныцталды. ^огам мYшесi ретiндегi баланыц вмiрi мен денсаулыгыныц цундылыгы угымы аталган цатынастыц непзп цурамдас бвлiгi болып та-былды, ол вз кезегiнде бала тэрбиесiне деген квзцарас стилiн айцындады. Мемлекеттщ тарихи тиш, басцару нысаны жэне саяси режим^ балалыц шац аясыныц жай-кYЙi тэрiздi сипаттамалары арасында тжелей байланыс бар.
Кэмелетке толмаганныц цуцыцтыц жагдайы кYнделiктi вмiрде олардыц «пайдалылыц» дэрежесi шегiнде ата-анага тэуглдi болып цала
бердь Цуцыцтыц мэртебе цурамында мiндеттер кешенi басымдыцца ие болды, олар: тэрбиелiк эсер ету шараларына цатысты мойынсунгыштыц пен багыныштылыц таныту мiндетi, ецбек ету мiндетi, вз тагдырын шешуде ата-ананыц еркiне багыну мiндетi. Отбасы Yшiн бала царжылай кiрiс алып келетiн жэне уайымсыз кэрiлiктi цамтамасыз ететiн жумысшы ретшде «тiрi ацша цоры» болып саналды. Кэмелетке толмагандардыц психикалыц жэне тэндж жYктемесi олардыц жасына байланысты емес, вндiрiсте цалыптасцан жумыс уацытыныц шегiмен аныцталды.
XIX г.-ХХ г. ортасында бiрте-бiрте балага цуцыцтыц цатынастыц белсендi субъектiсi ретiнде царау тэн болды. Аталган кезецде мемлекет баланыц цоргалу цуцыгын таныганын айта кету керек. «Баланы ата-ананыц цатал эрекетшен жэне рухани азгындыгынан цоргау цажетагш саналы тYрде угыну» ретiнде тYсiндiрiлген «баланы цоргау» угымы цалыптасады. Кэмелетке толмаганныц цуцыцтыц мэртебесi баланыц ерекше жагдайын сезiнуге непзделдь Осы багытта алгашцы цадам ретшде 1875 жылы Нью-Йоркте цурылган балаларды цатал эрекеттен цоргау цогамдастыгы мен соттарга вз балаларына дурыс квщл бвлмейтiн жэне оган цамцорлыц кврсетпейтш адамдарды ата-ана цуцыгынан айыруга цуцыц беретщ 1889 жылы Францияда цабылданган «жасвспiрiм, цоргансыз, цараусыз жэне дврею цатынасца твзетiндер туралы» Руссель зацын айтуга болады [2]. Кэмелетке толмагандардыц ата-ана тарапынан цамцорлыцца ие болуга, взше адамгершiлiкпен царалуга жэне тэрбие алуга, вмiрi мен денсаулыгын азаптау мен цорлаудан цоргауга цуцыгы сияцты цуцыцтары ресми тYрде танылды.
Ресейде 1892 жылы Санкт-Петербург цаласында балаларга цатал царау фактiлерiн тжелей аныцтау мен олардыц алдын алуга багытталган цызметiнен басца, кэмелетке толмагандардыц цуцыцтыц жагдайын реттейтiн тиiстi нормативтж-цуцыцтыц кешендi цалыптастыру бойынша усыныстар дай-ындаумен айналысу мiндетi белгiленген балаларды цоргау бвлiмi цурылды. 1895 жылы аталган бвлiм эдiлет министрж зацдарга, оныц iшiнде
Уголовное право и уголовный процесс
ОО
азаматтьщ жэне ;ылмысты; зацнамага тшсшше толы;тырулар мен взгерiстер енгiзу ;ажетлп туралы усыныс жасады [3].
Жэбiрленушi балаларга ;атысты билiгiн асыра пайдалануына байланысты айыпталгандарды ата-ана ;у;ыгынан айыру вкiлеттiгiн соттарга беруге, ата-ана бишгшен балалар YЙi мен мекемелер пай-дасына вз еркiмен бас тарту институтын енгiзуге, балаларга деген билтн асыра пайдалануына орай ;ылмысты; ереже жобасында белгiленген шек-те ;олданылатын жауапкершiлiктi ай;ындауга багытталган бастамалар квбейе тYстi. Зац шыгарушы баланыц жеке басына ата-ана билiгiнiц мызгымастыгын таныганымен де «балага билiк ету ;у;ыгы ата-анага баланыц пайдасы Yшiн зацмен жYктелетiн жэне «тэрбиелеу» угымымен аны;талатын мiндеттердi орындауды дурыс ;амтамасыз ету ма;сатында бершетшдМне» баса назар аударган. К^алыптасып келе жат;ан бала-ата-ана ;±;ы;ты; ;атынастарды ру;сат берушь императивтi реттеу эдiсi балага оныц ;ажеттшп мен мYДДесiн ;анагаттандыру ;у;ыгын берiп ата-аналарга бiрiншi ретте бала мYДДесiн ескеру мiндетiн жYктедi. Г.Ф. Шершеневичтщ пайым-дауы бойынша «зац шыгарушыныц ма;саты екi контрагенттердiц шшдеп ец элсiздерiн ;олдау» болып табылатынды;тан, кэмелетке толмаганныц ;арастырылып отырган ;±;ы;ты; жагдайыныц мэнi «баланыц не ктеу ;ажетпгшен емес, ал бул балага ;атысты барлы; азаматтардыц не ктемеу кереклгшен» аны;талады.
КСРО-да ;огамды; тэрбиелеу жYЙесiне басымдылы; берiлдi, онда бала мектеп, интернат, балалар коммунасы тарапынан ужымды; тэрбиелiк ы;палдыц субъекта болып табылды. Отбасыныц рвлi, ата-ананыц ;у;ы;тары мен олардыц вскелец урпа;ты тэрбиелеуге эсерi элеуметтенудiц екiншi децгейш тут;асы ретiнде ;арастырылып, олардыц эсерi элеуметтiк тургыдан ма;улданган коммунизмнiц жас ;урылысшысы типiн мемлекеттiк тэрбиелеу непзш аны;тамай, оны толы;тырып туруга гана тшс болды. А.М. Коллонтай «туысты; байланысы бар отбасы уясыныц» болу ;ажетпгш таныган жо;, ол ба-ланы тэрбиелеудi жалпыландыру ;агидасын ;олдады. Бул устаным ересектер ;огамдастыгынан о;шауланып жэне ересектерге ;атысты ;андай да бiр мiндеттер ат;аруды квздемейтiн кец ау;ымды ;у;ы;тарга ие бола бастаган кэмелетке толмагандардыц ;у;ы;ты; мэртебесiнiц одан эрi даму жолына белгiлi бiр септiгiн тигiздi.
Егер де алдыцгы тарихи кезецдерде кэмелетке толмаганныц ;у;ы;ты; мэртебесi оныц ата-
анасыныц мэртебешмен ;амтылса, ал ;азiргi кезецде бул ;у;ы;ты; мэртебенi белгiлi бiр дэрежеде ата-ананыц ;у;ы;ты; мэртебесiн ;алыптастыратын дербес мэртебе деп тану тэн. XX г. ортасынан бастап баланыц вз ;ажетап мен мYДДесiн ата-анадан гврi арты; бiлетiнi туралы тужырымга жол бершдь Бул ретте, ата-ананыц екеу де кэмелетке толмаганныц вмiрi мен тэрбиесж бiрдей ;атыса отырып, оныц всш келе жат;ан жеке ;ажеттшгш ;анагаттандыруга бiрдей атсалысуга мiндеттi болды. ^шпен эсер ету эдiсiн белсендi мойынсунгышты;, эмоционалды; бiрiгу эдiсi ыгыстырып шыгарды. Кез келген кэмелетке толган эрекет ;абшетл тулгаларга ;атысты баланыц абсолютп, басым мэртебесiнiц декларативтi тYрде танылуы мен бекiтiлуi белгiлi бiр жетiстiк болып табылды.
XXI г.-да кэмелетке толмаганныц ;у;ы;ты; мэртебесiн жеке тулга мен мемле-кет арасындагы ;атынастыц негiзгi бастауын бiлдiретiн нормативтш-;у;ы;ты; тYпнегiз ретiнде багалау усынылады, себебi бул негiзгi бастаулар таза, мшаз кYЙде кврсетiлiп, адамзат ;ауымдастыгыныц сешм, адамгершiлiк сия;ты жогаргы ;ундылы;тарын кке асыруга тиiс [4]. Балалы;тыц аясын ;урайтын жэне нысана-лы, ;ызметлк ерекшелiктермен ерекшеленетiн ;атынастардыц жиынтыгы ;у;ы;ты; реттеудiц ерекше нысанасы ретiнде ;арастырылады, онда, бiр жагынан субъектiлер арасындагы взара ;атынаста бiрегей билiктiк Yндестiк болса, екiншi жагынан оларды тарихи тургыдан ;алыптас;ан жэне эртYрлi элеуметтж реттегiштер ;алып;а тYсiрген адамгершiлiк пен сешм бастаулары, баланыц спецификалы; мYДДелерi бiрiктiредi.
Сонымен, кэмелетке толмаганныц ;у;ы;ты; мэртебесi балага оныц жан-жа;ты дамуы, элеуметп ресурстарды шынайыга ауыстыру Yшiн ;ажетп, ;у;ы;ты; тургыдан объективтендiрiлген жэне ;алып;а тYсiрiлген мYмкiндiктердi бiлдiредi. Кэмелетке толмаганныц ;у;ы;тары, бостанды;тары мен мшдеттершщ жYЙесi оныц жас мвлшерiн жэне мемлекетпен жэне ата-анамен не-месе оларды алмастыратын тулгалармен балалы; ша; аясыныц негiзгi параметрлерi бойынша ;урылымдалган жэне ;алып;а тYсiрiлген, ерекше билжтьержт тэртiпте жYзеге асырылатын жэне мемлекет ;оргап, кепiлдiк беретiн зацды; байла-нысын ескере отырып белгiленедi.
Кэмелетке толудыц жас;а байланысты сипаттамасыныц ай;ындалуы эр елде эр тYрлi сипат;а ие. К^рп кезде К|аза;станда кэмелетке толу жасы - 18 жас. Ескере кететш жайт,
Казацстанда кэмелетке толмаган баланыц жа-сына байланысты сипаттамасы зацдьщ тусшкте 6ipTeKTi болып табылады. «Бала цуцыцтары туралы» Казацстан Республикасы Зацыныц 1 -бабыныц 1-бвлiгiнде баланыц он сепз жасца толмаган (кэмелетке толмаган) тулга екенi кврсетiлген. Бул тургыда Казацстанныц цолданыстагы зацнамасында цаз1рп халыцаралыц стандарттарга жауап беретiн жасца байланысты специфика кврiнiс тапцан. Казацстан 1989 жылы посткецестiк кецiстiкте ец алгашцылардыц бiрi болып Б¥¥-ныц Бала цуцыцтары туралы конвенциясын бекгт. Конвенция «бала» угымына белгiлi бiр аныцтама бередi, ол бойынша бала - егер ол взше цатысты цолданылатын зац бойынша кэмелетке ертерек толмайтын болса, 18 жасца толмаган, ягни кэмелетке толмаган адам болып табылады.
Осыган байланысты «бала» (квпше турде «балалар») санаты «кэмелетке толмаган» деген жалпы угыммен цамтылады.
Казiргi цуцыц гылымында адамныц цуцыцтыц мэртебесшщ жалпы, арнайы, жеке турлерi ерекшеленедь
Кэмелетке толмаганныц жалпы цуцыцтыц мэртебес - цогамныц тец цуцылы мушесi ретiнде эрбiр адамныц иеленетш цуцыцтары, мiндеттерi мен занды мудделершщ жиынтыгы болып табылады, оныц мазмуны Конституцияда бекiтiлген жэне кешлдж берiлген цуцыцтармен жэне мiндеттермен сипатталады.
Кагидалар мемлекет цоргайтын негiзгi бастау, ойлар ретшде адам жэне азаматтыц цуцыцтарын, бостандыцтарын, мiндеттерiн жузеге асыруга багытталады. Кэмелетке толмаган адамныц цуцыцтыц мэртебесшщ цагидалары балалардыц цатысуымен жузеге асатын цогамдыц цатынастардыц жекелеген салалары бойынша топтастырылган: ювенальды эдiлет цагидалары, гуманитарлыц квмек кврсету цагидалары, ауыр вмiрлiк жагдайга ушыраган, зорлыц-зомбылыцтан жэбiр кврген балаларга квмек кврсету, балаларды асырап алу, цамцоршылыц жэне цорганшылыц жэне т.б. цагидалары. Бала цуцыцтары мен бостандыцтары адам жэне азаматтардыц жалпы цуцыцтарынан туындайды жэне кейiнгiлерiнiц барлыц сипаттамалары балаларга цатысты бо-лып табылады. Олар дэстурлi турде жжтеледь Казацстан Республикасыныц Конституциясында жас мвлшерше царамастан адам жэне адамныц вмiрi, цуцыцтары мен бостандыцтары мемлекеттiц басты цазынасы екендiгi айтылган.
Бала цуцыцтарын цоргауды цамтамасыз ету мэселесi дуниежузшк цауымдастыцтыц басты
мэселесi болып отыр. Бала цуцыцтарын цоргауды цамтамасыз етуде халыцаралыц цатынастарды рет-теу жэне мемлекеттердщ взара халыцаралыц цатынас процесшде пайда болатын барлыц мэселелер мен сурацтарды шешу ушiн мемлекеттер цуратын, халыцаралыц цуцыцтыц цагидалар мен нормалардыц бiртутас жуйесi болып табылатын халыцаралыц цуцыц ерекше рвлге ие. Бала цуцыцтарын цоргау мэселесi бойынша аса цолайлы жэне цалаулы нэтижелерге тек халыцаралыц-цуцыцтыц реттеу жолымен гана жетуге болады [5].
Кэмелетке толмагандардыц цуцыцтыц мэртебес Казацстан таныган халыцаралыц цуцыц ережелершц негiзiнде цалыптасады. Конвенция Казацстан Респу-бликасында бала цуцыцтарын реттеудщ цуцыцтыц импульсi болды, ол цуцыцтардыц халыцаралыц цагидалар мен стандарттарга сай турде зацнамалыц децгейде бекiтiлуiнiц жэне балалардыц муддесiне цатысты жургiзiлетiн мемлекеттш саясатты дамытудыц басымды негiзiн цурайтын тиiмдi цурал болып табылады. Дуниежузшк жэне отандыц практика кврсеткендей мемлекеттщ халыцаралыц шарттарга цосылуы улттыц цуцыцтыц базаныц жацсаруына, бала цуцыцтары мен мiндеттерi сацталмаган жагдайда элемдiк цауымдастыц ал-дында жауапкершiлiктiц артуына экеп согады. Елдiц беделi, оныц халыцаралыц талаптарга сэйкес келетiн жэне вскелец урпацтыц дамуы мен тэрбиеленуiне жеткшкп жагдайларды цамтамасыз ететш элеуметтiк багдарлы саясатты устануы осын-дай, бiр цараганда царапайым боп кврiнетiн нормага тэуелдi болып табылады.
«Бала цуцыцтары туралы конвенцияга» сэйкес кэмелетке толмаганныц цуцыцтыц мэртебесше:
- балалардыц тец цуцылыгы (2-бап);
- кемсiтушiлiк пен жжтеудщ кез келген турiне жол бермеу (2-бап);
- балага цатысты кез-келген мэселеш шешу кезшде бала муддесiнiц басымдыгы, ягни бала муддесш тиiмдi цамтамасыз ету цагидасы (3-бап);
- баланыц аманшылыгын цоргау жэне цамцоршылыцты цамтамасыз ету цагидасы (5-бап);
- вмiр суру цуцыцтарыныц ажырагысыздыгы мен басымдылыгы: мемлекетке олардыц вмiр суруiн жэне дамуын цамтамасыз ету мшдеп жуктеледi (6-бап);
- баланыц вз ойын бiлдiру, взшщ проблемала-ры жвнiнде хабарлау цуцыгы: балалар тыцдалуга цуцылы (12 - 15-баптар);
- баланыц дербестiгiн сацтау цагидасы (8-бап);
Уголовное право и уголовный процесс
пт
- цорлау, азаптау, езге де адамгерштказ жэне ар-намыс пен цад1р-цасиетп цорлайтын жазалар тYрiне жол бермеу (37-бап);
- ата-аналардыц баланы тэрбиелеу мен дамытуга жауаптылыгы (18-бап) цагидалары енпзшген, олар тYпкiлiктi болып табылмайды жэне зацнаманы iзгiлендiрудiц халыцаралыц процесше
сэйкес толыщтырылып отырылуы мYмкiн.
Кэмелетке толмаганныц к±к;ык;тык; мэртебесi оныц цогамдьщ-цуцьщтьщ цатынастар жYЙесiнде алатын орнымен аныцталып, оныц цажетriлiктерi мен мYДделерiн цанагаттандыру бойынша нацты цалыптасатын шынайы мYмкiндiктермен жэне оган цойылатын талаптармен сипатталады
Крлданылган эдебиеттер
1. Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995 г.
2. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция: Проблемы уголовного права, уголовного процесса и криминологии. - М., 2001. - 272 с.
3. Геллер М.В. История развития социального и правового статуса несовершеннолетних // История государства и права. - 2006. - № 5. - С. 25-26.
4. Кудайбергенов М.Б. Права ребенка в казахстанском и международном праве: Учебное пособие. - Алматы: Данекер, 2001. - 238 с.
5. О браке и семье: Закон РК от 17.12.1998 г. // Казахстанская правда - 1998. - 24 декабря.
Автор статьи поднимает вопросы социального и правового статуса несовершеннолетних в системе общественно-правовых отношений.
Институт законодательства Республики Казахстан представляет:
Антикоррупционная экспертиза: международный опыт и механизмы ее проведения в Республике Казахстан: Сборник материалов международной научно-практической конференции 27 октября 2006 года. - Астана: ТОО «Институт законодательства Республики Казахстан», 2006 - 352 с. Редакционная коллегия: З.Я.Балиева, С.С.Калмурзаев, М.Ч.Когамов, М.Т.Баймаханов, И.Ш.Борчашвили, С.В.Скрябин.
Настоящий сборник материалов подготовлен по результатам проведенной Институтом законодательства Республики Казахстан и Академией финансовой полиции международной научно-практической конференции на тему: «Антикоррупционная экспертиза: международный опыт и механизмы ее проведения в Республике Казахстан».
Участники международной научно-практической конференции обсудили концептуальные вопросы антикоррупционной экспертизы, которая является важным фактором противодействия коррупции.
Материалы сборника адресованы широкому кругу читателей.
