CC BY
15Саримова Марал Орынбасарцызы,
Цазацстан Республикасы ПрезидентШц жанындагы Мемлекетт1к басцару академиясы Сот тврел1г1 институтыныц 2-курс магистранты
бала асырап алу туралы азаматтьщ 1стерд1
прокурордьщ цатысуымен царау
Казахстан Республикасыньщ Конституция-сыныц 27-бабыныц 2-белтнде балаларына ьамьорлыь жасау жэне оларды тэрбиелеу - ата-ананыц етене ь¥ьыгы эрi мiндетi деп бекiтiлген [1]. Эрбiр баланыц отбасында емiр CYPУге жэне тэрбиеленуге ь¥ьыгын, езшщ ата-анасын жэне басьа да жаьын туыстарын бiлуге ь^ьыгын, олардыц ьам^орлыгы мен тэрбиесiн алуга ь¥ьыгын [2] ьамтамасыз ету ьазiрri кезде ьогамымызда еткiр т^рган мэселелердщ бiрi.
Элемдш ьауымдастыь кэмелетке толмаган-дарды ерекше ь^ыктыщ ьоргау ьажет екендiгiне назар аударады. 1993 жылы бiздщ мемлекетiмiз ьосылган, Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Бас Ассамблеясыныц 1989 жылгы 20 ьарашадагы 44 сессиясында балалар ь¥ьыгы туралы Конвенцияныц ьабылдануы б^л багыттагы айтулы о^ига болды [3].
Б^л - Казахстан тэуелсiздiк алганнан кейiнгi бектлген алгаш^ы халыьаралыь ь¥жаттардыц бiрi. 2002 жылдыц 8 тамызында «Казахстан Республикасындагы бала ь¥ьыкгары туралы» Зац ьабылданды, б^л зацга Конвенцияныц негiзгi ережелер^ сондай-аь ьолданыстагы зацнама ь¥рамында бар ережелер юрдь Жаца енгiзiлiмдер ьосымша пайдалану Yшiн жаца зацнамалыь актiлердi ьабылдауды талап еттi. Казахстан ьосымша халыьаралыь ь¥жаттарды ратификациялады: Бала ецбегшщ аса нашар тYрлерiн жою жешндеп ш^гыл шаралар мен тыйым салу туралы Конвенция, Женева, 1999 жыл 17 маусым (Казахстан Республикасыныц 2002 жылгы 26 желто^сандагы Зацымен ратификациялаган); Балаларды саудалау, балалар жезекшелiгi мен балалардыц арнайы шыгармаларына ьатысты баланыц ь¥ьыщтары туралы Конвенцияга факультативтiк хаттама, Нью-Йорк, 2000 жыл 6 ьыр^йек, (Казахстан Республикасыныц 2001 жылгы 4 шшдедеп Зацымен ратификациялаган); Балалардыц
ьарулы жанжалдарга ьатысуына ьатысты баланыц ь¥ьыщтары туралы Конвенцияга факультативтiк хаттама, Нью-Йорк, 6 ^ыр^йек 2000 жыл (Казахстан Республикасыныц 2001 жылгы 4 шшдедеп Зацымен ратификациялаган); МэжбYрлi немесе мiндеттi ецбек туралы Конвенция, Женева, 1930 жылгы 28 маусым (Казахстан Республикасыныц 14.12.2000 жылгы Зацымен ратификацияланган); Ж^мыс^а ьабылдауга арналган ец теменгi жас туралы Конвенция, Женева, 1973 жылгы 6 маусым (Казахстан Республикасыныц 14.12.2000 жыл Зацымен ратификацияланган); Эйелдердi кематудщ барлыщ тYрлерiн жою туралы Конвенция, 1979 жылгы 18 желтоьсан (Казахстан Республикасыныц 29.06.1998 жылгы посылу туралы Зацы). 1994 жылы Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц «Бала ь¥ьыщтары туралы» Конвенциясы ратификацияланган сэттен бастап, Казахстан Yкiметiмен балаларды ьоргауга арналган халыщаралыщ ь¥ьыщтыц негiзгi ережелерiн ьолданыстагы зацнамага имплементациялау бойынша жеткiлiктi ж^мыс жYргiзiлдi [4].
Сейтш, Казахстан Республикасында бала асырап алу туралы азаматтыщ iстер бойынша балалардыц ь^ы^тары мен мYДделерiн ьоргауга, олармен ьатынасьа тYсудi реттеуге багытталган нормативтiк ь¥^ыьтыь актiлердiц iшiнен мына негiзгiлерiн белiп айтуымызга болады: Казахстан Республикасыныц Конституциясы, Казахстан Республикасыныц Неке (ерл> зайыптылыь) жэне отбасы туралы кодекс^ Казахстан Республикасыныц Азаматтыщ ю жYргiзу кодексi, Казахстан Республикасындагы бала ь¥ьыкгары туралы зацы, Казахстан Республикасы Жогаргы сотыныц ьаулылары мен Бас прокурорыныц б^йрыщтары.
Казахстан Республикасында зацдылыьтыц саьталуы мен азаматтардыц ь¥ьыщтарын
коргауды камтамасыз ететш мемлекеттiк орган-дар к¥рылымында Прокуратура басымдылык орынга ие. Ол мемлекетiмiзде зацдылыктыц дэлме-дэл эрi бiркелкi колданылуына жогаргы кадагалауды жYзеге асырады [5]. Прокуратура органдары кай багытта ж^мыс iстесе де оныц негiзгi максаты азаматтардыц к¥кыктары мен занды мYДделерiн коргау болып табылады. Ец эуелi прокуратура к¥кык коргаушы орган, б^л Казахстан Республикасыныц Конституциясымен бекiтiлген нормалардан шыгады.
Кэмелетке толмагандардыц к¥кыктары мен занды мYДделерiн кепiлдiктерiн камтамасыз ету - прокуратура органдарыныц мiндетi болып табылады. Прокурорлар зац б^зушылыкты табу жэне жiберiлген кателiктердi жоятын жалпы кадагалаушылык, азаматтык-к¥кыктык, кылмыстык-к¥кыктык к¥ралдар аркылы олардыц коргауын жYзеге асырады [6].
Кэмелетке толмагандарга катысты зацна-малардыц колданылуын кадагалаган кезде прокурорлар темендегшерге аса квнiл бвлулерi тиiс:
- Ата-аналардыц камкорлыгынсыз калган балаларды аныктау
- Олар аныкталган жагдайда камкоршы жэне корганшы органдарыныц арнайы тiзiмге енгiзiлуiн тексеру
- Ол тiзiмнiн ^дайы жацартылуы жэне асырап-алушылар Yшiн колжетiмдi болуын кадагалауды
- Шетел азаматтары асырап алуга тшек бiлдiрген жагдайга дейiн, баланы Казакстандык азаматтарга ^сынылуын тексеруге
Жогарыда аталган фактiлер бойынша тексерiс кезiнде прокурорлармен кептеген зац б^зушылыктар аныкталып отырады. Олар бойынша бiрден жауапты мекемелерге прокурорлык ыкпал ету актiлерi багытталады. М^ндай кателштер мен зац б^зушылыктарга жол бермеу Yшiн олардыц кебю кецестерде, семинарларда, халыкаралык гылыми конфе-ренцияларда, БАК-даайтылады. Прокурорлармен мемлекеттiк ^йымдарга жэне жеке азаматтарга болашакта зац б^зушылыктарды болгызбау Yшiн алдын алу жолдары туралы мысалдар мен тэжрибелш ^сынымдар жасалып жYр.
Республикамызда жYргiзiлген м^ндай тексерiс корытындылары нэтижесiнде кептеген лауазымды т^лгалар жауапкершiлiкке тартылган, тшт кей жагдайларда эрекеттерiнде немесе эрекетсiздiктерiнде кылмыс к¥рамы орын алып кылмыстык iстер козгалып жатуда.
Прокуратура органдарымен жYргiзiлiп жат-кан ж^мыстарга карамастан, елiмiзде тастанды
калган жетiм балалардыц саны кYннен-кYнге артып келедi. 0мiр жолында жетiм калган осы балаларга камкорлык жасаудагы д^рыс шешiм оларды отбасылык махаббатка толы жан^яга орналастыру болып табылады [7].
Казакстан Республикасыныц Неке (ерл> зайыптылык) жэне отбасы туралы зацнамасында берiлген аныктамага сэйкес бала асырап алу -нэтижесшде шыгу тегi бойынша туыстарыныц к¥кыктары мен мiндеттерiне тенестiрiлетiн жеке мYлiктiк емес жэне мYлiктiк к¥кыктар мен мшдеттер туындайтын сот шешiмi негiзiнде баланы (балаларды) отбасына тэрбиелеуге берудiн к¥кыктык нысаны деп керсетшген[8].
Отандык галымдар Б. Айтжан, Т. Шiркiнбаев [9] асырап алу деп асырап алушы мен асырап алынушы арасында, ата-ана мен бала арасында пайда болатын к¥^ыктар мен мiндеттерден туындайтын заци актiнi айтады.
Ресей галымдары Е. Ворожейкин мен В. Грачев «асырап алу - б^л туган ата-анасы мен баласы арасындагы секiлдi к¥кыктык катынастарды асырап алушы мен бала арасында тудыратын заци акт» - деп аныктайды [10].
Келтiрiлген ^гымдармен келiсе отырып, бала асырап алу туралы ^гымына келесi аныктаманы ^сынар едiк, ягни бала асырап алу дегенiмiз ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган балаларды орналастырудыц тиiмдi нысаны жэне де азаматтык сот ендiрiсi тэрпбшде кэмелетке толмагандардыц к¥кыктарын коргаудыц тэсшдершщ бiрi.
Казакстан Республикасыныц Неке (ерл> зайыптылык) жэне отбасы туралы Кодексшщ 84-бабыныц 1-белiгiне сэйкес, тууы белгшенген тэртiппен тiркелген жэне толык тэн саулыгы, психикалык, рухани жэне адамгершшк жагынан дамуын камтамасыз ету мYмкiндiктерi ескерiле отырып, кэмелетке толмаган балаларга катысты тек кана солардыц мYДдесiнде асырап алуга жол берiледi.
Казакстан Республикасыныц Азаматтык ю жYргiзу кодексшщ ережелерше сэйкес бала асырап алу туралы ютер соттыц ерекше ю жYргiзi тэртiбiмен каралатын iстер категориясына жатады.
Казакстан Республикасы Бас Прокурорыныц 2012 жылгы 13 желтоксандагы №151 б^йрыгымен бекiтiлген Азаматтык ютер бойынша сот актшершщ заццылыгын прокурорлык кадагалауды ^йымдастыру жэне соттарда мемлекеттщ мYДдесiне екiлдiк ету туралы н^скаулыктыц 8-тармагына сэйкес прокурорлар мынадай ютер бойынша мшдетп
тYрде процеске катысады ата-ана к^кыгынан айыру, оны калпына келтiру, шектеу туралы, бала асырап алу туралы, бала асырап алудыц кYшiн жою туралы (А1ЖК-нщ 36-1 тарауы, «Неке (ерльзайыптылык) жэне отбасы туралы» КР Кодексшщ 13-тарауы [11].
Б^л азаматтык iстерде балалардыц к^кыктары мен мYДделерiне катысты болгандыктан прокурордыц мiндеттi тYрде катысуы айтылган.
Прокурор сот процесше катыскан кезде материалды жэне процессуалды к¥кык нормаларын д^рыс колдану кажет. Прокурор м^ндай iстерге катыскан кезде сотпен бiрге с^рактарды накты тексеруi тиiс, ягни бала асырап алуга непздердщ бар, жоктыгын; Бала асырап алушы мен асырап алынушы баланыц жас айырмасыныц зацга сэйкестiгiн; Асырап алу балалардыц мYДделерiне сай келетiн жэне балалар вздершщ туыстыгы туралы бшмеген, бiрге т^рмаган жэне бiрге тэрбиеленбеген жагдайларды коспаганда, бiр отбасында тэрбиеленген агалы-шшлер мен апалы-сiцлiлiлердi (карындастарды) эртYPлi адамдардыц асырап алуга бола ма; Казакстан Республикасыныц азаматтары болып табылатын жетiм балалардыц, ата-аналарыныц камкорлыгынсыз калган балалардыц орталык-тандырылган есебiнде т^рган балалар Казакстан Республикасынан тыс жерде теракты т^ратын Казакстан Республикасыныц азаматтарына жэне азаматтыгына карамастан балалардыц туыстарына асырап алуга мYмкiндiгi жойылды ма; Казакстан Республикасыныц аумагында теракты т^ратын, балаларды асырап алуга тшек бiлдiрген Казакстан Республикасыныц азаматтары баланы жеке взi тацдауга, онымен кемiнде екi апта тiкелей катынасуга, ал Казакстан Республикасыныц шегiнен тыс жерде теракты т^ратын Казакстан Республикасыныц азаматтары, шетелдштер асырап алушы баламен кемiнде тврт апта тiкелей катынаста болгандыгын немесе болмагандыгын; асырап алынушы бала 10 жаска толса, оныц келiсiмi бар ма; егер ата-анасы баладан бас тартса олардыц эрекеттерiнiц зацга сэйкес жасалды ма.
Свйтiп прокурор сотпен бiрге жогарыда аталган с^рактарды егжей-тегжей тексерш келе, iс бойынша взшщ дэлелдi корытындысын берiп, сот шешiмiнiц зандылыгын кадагалайды.
Тэжiрибелiк материалдар мен каралган азаматтык iстердi зерттеу корытындысы бойынша твмендегi ^сыныстар туындайды:
1. Балалар Yйiнiц толыкканды кызметi Yшiн материалдык базасын жаксарту
2. Отбасы тYрiндегi балалар Yйiн дамытып, оларга жагдайлар тугызып жецшд^ер беру. Себебi, эртYрлi салалардагы (медицинада, психологияда, элеуметтануда) жYргiзiлген зерттеулер нэтежелерi баланыц рухани, психикалык, физикалык жэне адамгершшк жагынан дамуына ата-анасыныц камкорлыгы мен махаббатыныц рвлi мацызды екенше квз жеткiзедi [12]. Сол себепп жетiм балаларды балалар Yйiне орналастыруга караганда, отбасыга орналастыру тиiмдiрек.
3. Асырап алушы мен асырап алушы арасын-дагы жас айырмасыныц 45 жастан аспау туралы норманы алып тастап, тшн м^ндай асырап алуга Yмiт бiлдiрген т^лгаларга процессуалдык жецiлдiктер карастыру. Мысалга: Егерде 10 жаска толган баланы 58 жаска толган ерл> зайыптылар тiлек бiлдiрсе, олардыц жас айырмасы зацда квзделген 45 жастан асып кетiп т^р. Бiрак, ол ерл>зайыптылардыц денсаулык, т^рмыс жагдайы вте жаксы, элi де аукатты болады. Демек ол адамдар 70 жаска келген аырап алынган бала 22 жаста болады. Ол кезге ол бала окуын тэмамдап, карт ата-аналарыныц кол канатына болмайтынына кiмде кYмэн бар? Сол себепп елiмiз сол ^нде шешкен мэселесi, бYгiнгi кYнде ею жактыц да бакытты болуы. Карттарымыз да караулы, жастарымыз да багулы емес пе?
4. Тагы да айта кететш бiр мэселе перзент-ханага жYктi эйел босануга тYсiп, туылган баласынан зацды тYрде бас тарткан жагдайда, оныц ата-анасы мен туылган баланыц экес туралы толык мэлiметтер алу. Ананыц баласынан бас тартуына байланысты баланы багуды экесше ^сыну керек, баланыц экесi де бас тарткан жагдайда жакын туыстарына ата-эжелерше немесе взге бауырларына ^сыну
5. Асырап алушыларга, жалгыз басты асырап алушыларга мемлекетiмiзбен аса квцш бвлiп, жецiлдiктер карастыру туралы.
Кэмелетке толмагандарга катысты проблемалар эр уакытта болган жэне болады. Дегенмен бала к¥кыктарын коргау ^лттык саясатымыздыц басты багыттары екенiн естен шыгармай, ^лттык к¥ндылыктарымызды жогалтпай вмiрдiц киын жагдайында калган бYлдiршiндерiмiзге эр уакытта камкорлык танытып, квмек кврсеткенiмiз д^рыс.
Пайдала^ан эдебиеттер тiзiмi
1. Казахстан Республикасыныц Конституциясы 1995 жыл. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011. - 44 бет.
2. Казахстан Республикасындагы Баланыц ь¥ьыьтары туралы зацы. - Алматы: Юрист, 2013.
3. Дулатбеков Н., Ювенология: Оьулыь. - Астана: Фолиант, 2010.
4. Исм^ханова Г.Г., Файзуллина А.К. (3-шi белiм). Балалардыц ь¥ьыьтары мен мYДделерiн ьоргау саласындагы Кэмелетке толмагандардыц iсi жэне олардыц ь¥ьыьтарын ьоргау женiндегi ведомствоаралыь комиссияныц ьызметшщ непзп багыттары (Кэмелетке толмагандардыц iсi жэне олардыц ь¥ьыщтарын ьоргау женiндегi комиссия хатшысыныц кемекшi кiтабы). Эдiстемелiк ь¥рал. - Астана: «Агроиздат», 2009. - 208 б.
5. Правозащитное предназначение органов прокуратуры на современном этапе. - Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 23-24 ноября 2004 года - А: ДП Эдельвейс, 2005 год, 207 бет.
6. Нэршбаев М.С., бтебаев F.К., Элиев М.М. Казахстан Республикасындагы прокурорлыь ьадагалау: Оьулыщ. Астана: ЖШС Эдшет, 2005 жыл. - 267 бет.
7. Джумагалиева К. Бала (ьыз) асырап алу мэселелерiнiц ь^ыкгыщ реттелуi // Эдiл сот. .№2/2011, 18бет.
8. Казахстан Республикасыныц Неке (ерл^затгатылыщ) жэне отбасы туралы кодексi. -Алматы: Жет жаргы, 2013. - 152 бет.
9. Айтжан Б.Е, Шiркiнбаев Т.Б., Отбасы ь¥ьыгы: Оьу ь¥ралы (кемекшi оьу ь¥ралы). - А: Жет жаргы, 2006.
10. Ворожейкин Е.М., Грачев В.А. Комментарий к законодательству о регистрации актов гражданского состояния. - М., 1977. - 62 бет.
11. http://prokuror.gov.kz/kaz/kuzhattar/bas-prokurordyn-zharlyktary/azamattyk-ister-boyynsha-sot-aktilerinin-zandylygyn
12. Обуховский К. Психология влечений человека. - М., 1972. - 161 бет.
13. Муратова С.А. Семейное право: учебник. - М., 2009. - 260 бет.
14. Коршунов Н.М. Участие прокурора в гражданском судопроизводстве: учебное пособие. - М., 2010.-126 бет.
15. Хусаина К.Ш. Казахско-русский словарь: около 50 000 слов. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. -962 бет.
Мацалада прокурордыц цатысуымен бала асырап алудыц цуцыцтыц институты царастырылган. Ty^h свздер: бала, бала асырап алу, прокурор.
В статье рассматривается правовой институт усыновления с участием прокурора. Ключевые слова: ребенок, усыновление, прокурор.
In the article considers the legal institute of adoption with participation of the prosecutor. Keywords: child, adoption, prosecutor.
Марал Орынбасаркызы Саримова,
Казахстан Республикасы Президентшщ жанындагы Мемлекетпк басцару академиясы Сот терелш институтыныц 2-курс магистранты
Бала асырап алу туралы азаматтык iстердi прокурордыц катысуымен карау
Саримова Марал Орынбасаровна,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
Рассмотрение гражданских дел об усыновлении (удочерении) с участием прокурора
Sarimova Maral Orynbasarovna,
2 year undergraduate institute of Justice, Academy of Public Administration under the President of the Republic of Kazakhstan
Consideration of civil cases about adoption with participation of the prosecutor
