CC BY
12Л.К,. 1ЛЕБАЕВ,
Сенат, депутатыныц кемекшШ, ЦазГЗУ-ц конституциялыц, экшшшк жэне царжы цщыгы кафедрасыныц аспиранты
СОТТЬЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫЦ БАЦЫЛАУ ОРГАНЫНА ЗАНДАРДЬЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫТЫН ТЕКСЕРУ Ж0Н1НДЕГ1 0Т1Н1Ш БЕРУ ИНСТИТУТЫНЬЩ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ЭВОЛЮЦИЯЛЫЦ ДАМУЫНЫЦ
КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Аталган макала соттардьщ адам жане азамат цуцыцтары мен бостандыцтарын цуцыцсыз зац-дар мен езге де нормативтш цуцыцтыц актшер-ден цоргаудагы конституциялыц бацылау органы-на етшш беру институтыныц шыгу тарихын зерт-теуге багытталган.
Бул институтты 6i3 ойлап тапцан жоцпыз. Атал-мыш институт ерте дауiрде пайда болган, дамыган жане цалыптасцан Егер тарихына тоцталатын болсац, онда конституционализм идеясы соттыц contral legem (латын тшшен - «цуцыцца царсы») шешiмiн цабылдар алдында басшылыцца алатын фундамен-тальдi цуцыц непзщ, цуцыц аксиомасын бекiттi. Мундай прецеденттщ алгашцысы 1610 жылга ти-есЫ. Судья сэр Эдуард Коук (Coke) жалпы цуцыц цагидасына суйенг отырып, Британ Парламентi цабылдаган зацды кушi жоц деп таныды. Дартер Томас Бонхэма (Bonham) дартерлер Палатасымен зацды турде жартысы палата терагасыныц иелт-н тусетiн айыппул телеуге кесшген ед1 Бiрац судья Коук «ешюм ез iсiнде судья бола алмайды», -дегендi алга тарта келе, бул зац жалпы цуцыц цагидасына цайшы келетшш айтты. Мунда терага мен судьялар айыппулды ендруге тiкелей мудделi жане арбiр нацты iс бойынша олар тек судья гана емес, сонымен цатар жалпы цуцыц цагидасына сайкес тарап ретшде де танылады. Сондыцтан да олар судья болуга цуцыцтары жоц. Судья Коуктыц цорытынды пайымдауында, «бiздiц кiтаптан шы-гатыны кептеген iстерде жалпы цуцыц зацдарды тузетуге кемектеседi (acts of parlament), ал кейбiр жагдайларда оларды толыгымен кушi жойылды деп тануга тура келед1 Егер зац цуцыцца жане ацылга цайшы келсе, онда жалпы цуцыц арекет етод де, есесшз зац кушi жойылды деп танылады» [1].
Бул институттыц цуцыцтыц табигатына ке-летiн болсац, онда айг!т философ Иммануил Канттыц тужырымдамасын еске тусiруге тура келедi. Ол бойынша «цуцыц - мемлекеттщ негiзiн цурайды» [2]. Ал кез келген мемлекеттщ негiзi берiк, емiршец болуы ушш сол мемлекеттiц бас-ты зацы мен соныц натижесiнде цабылданган
зацдары емiршец болуы цажет. Ата зацымыздыц 1 бабыныц 1-шi тармагында адамныц цуцыцта-ры мен бостандыцтарын жогары багалап, олар-ды басты цундылыц ретшде тапцан.
Адам цуцыцтары - ежелден келе жатцан угым. Адамдар алгашцы цауымдыц цурылыста зац пайда болмай турып белгiлi бiр ережелерге, адет-гурып-тарга, салт-дастурлерге, адетке айналып кеткен соц гана багынып журдi. Адамныц басты цуцыцтары мен бостандыцтарынан ешкiм де айыра алмайды жане ол арюмге тумысынан берiледi. «Аталган цуцыцтар оган адам болган соц гана бершедЬ» [3].
Аристотельдщ айтуынша: «кез келген зац - тупк нзпзшде цуцыцты керсетедi». Демек, цуцыц езiнiц бар екеш, жузеге асып жане сацталып жатцаны зац-нан керiнiс табуы цажет. Аристотельдiц тужырым-дамасыныц негшнде зацныц цуцыцтан ажырауы саяси нысаннан деспотиялыц жаншуга, зацныц деспотия цуралына айналгандыгын керсетер ед1 Оныц пайымдауынша, «тек цуцыцпен гана емес, сондай-ац цуцыцтан тыс устемдш ету де зацныц iсi бола алмайды: ал кушпен багындыруга умтылу - бул цуцыц идеясына царама-царсы келедi» [4]. Сонымен бiрге, «ежелгi Грециядагы софист Горгий жа-зылган зацдар туралы айта келе, оларды адамдар ойлап тапцан дед1 Ол жазылмаган «адiлеттiктi» цудайдыц берген жалпы зацы ретiнде санап, олар-ды багалылыгы жагынан жазылган зацдардан артыц санады. Ал Гиппий мен Антифонт софистердщ ара-сынан ец бiрiншi рет табигат (фюсис) пен полистш (номос) зацдарды царама-царсы цойды. Олардыц тусiнiгiндегi табигат, ашыц жане табиги цуцыц ретшде туавддршд1 Ол бойынша барлыц адамдар тец, бiрдей табиги цажеттiлiктерге ие. Тецсiздiкке ке-летiн болсац, онда ол адамдардыц, полистiц зацда-рынан шыгады. Бул идеяларды Ликофрон жане Алкидам Элейский сияцты софистер де дамытцан. Ликофронныц айтуынша, «мемлзкет пен цуцыц -бул табиги цуцыц болып табылатын адамдар ара-сындагы езара одац жане жеке цуцыцтардыц кепш-демесi, езара одац туралы келгам». Бул тужырым-даманыц нsгiзiнде цулдарга да тецдiктi царастыра-
Конституционное и административное право
ОШ7
тын адамдардьщ арасындагы табиги тецд1к. Бул идеяны Алкидам Элейский де колдаган» [5].
Егер кукык пен занды ажырату мэселесшз ке-лет1н болсак, онда кукык -жалпы адамдык идея-лар мен кундылыкка нег1зделген когамдагы тэрт1пт1 б1лд1ред1. ^укыктыц мазмуны когаммен экел1нед1, ал бул мазмунга нормативт1к нысанды беру гана мемлекетпен жузеге асырылады. Егер зац жалпыадамдык кундылыктарга емес, мемле-кетт1к бил1кт1ц озбырлыгын коргайтын болса, онда зац «кукыксыз» болып саналады. Сол сиякты, егер зац жалпыадамдык кундылыктарга, моральга, сол мемлекетп мекен еткен адамдардыц менталитет-тершз, эдет-гурып пен салт-дэстурлер1не суйенш, когамныц калауына нег1здел1п кабылданатын болса, онда ол зацды «кукыкты» деп айтуга толык нзг1з бар. Зацга келт1р1лмеген кукык 1с жузшг асуга кеп1лд1к ала алмайды. Жалпы мемлекет табиги кукыкты дуниеге алып кел1п, оныц ем1р суру шар-тын жасай алмайды, табиги кукык адамныц ем1р суру жагдайына карай ез бетшше пайда болады. Мемлекет тек белг1л1 б1р тэрт1ппен алдымен карап, сонан соц кабылдау аркылы жасанды кукыкты, ягни зацды жэнг езге де нормативт1к кукыктык акт1лерд1 ем1рге алып келед1. Табиги кукык (зац, тэрт1п, эдет-гурып, салт-дэстур) кандай да болма-сын мемлекетт1ц ем1р суру1нен, оныц шыгарган шеш1мдер1нен тэуелс1з болып табылады, ейткен1 оларды сол заманда (уакытта) ем1р сур1п жащан адамдар, болмаса баскару институттары ойлап тапкан жок, ол гасырлар бойы ез1н1ц ем1ршецд1г1н дэлелдеген кукыктар. Себеб1, бул адамныц т1рш1л1к иес1 болып калыптасып, ез1н1ц кажетт1 децгейде ем1р суру1 уш1н жасалынган дуние. Табиги кукыкка кай заманда ем1р сурмес1н т1рш1л1к иес1 тэуелд1 болып табылады. Б1рак, бул табиги кукыкка куш бершш, егер бузылган жагдайда мем-лекетт1ц камкорлыгына алынып, кушпен орындал-тын болса, онда бул кукыкты еселенд1ре тусед1. Ал мемлекеттщ шыгарган зацдары сол мемлекет-тег1 адамдарга, бил1к институттарына тэуелд1. БелгЫ б1р когамдык катынастарды реттеп болган соц, кандай да болмасын нормативтш акт1 ез куш1н жоятындыгы зацдылык. Ал табиги кукык еш уакытта ез куш1н жоймак емес, кер1с1нше табиги кукык мемлекеттер жаЬандана тускен сайын жа-кындаса, дами тусуде. Себеб1, бул кукыкка адамныц суранысы бар. Дэл осы кукык эртурл1 елдер-дег1, дэстурдег1, эдет-гурыптагы адамдардыц кажеттЫгш етей алады. Сондыктан да мемлекет-тердег1 адам жэнг азамат кукыктары мен бостан-дыктары табиги кукык пен мемлекет кабылдаган зацныц б1р йыктан бас шыгарып, б1р жецнзн кол
шыгарып б1р-б1р1не тыгыз байланыста болганда гана мей1л1нше коргала алады. 0йткен1 кукык канша жерден табиги болганымен, егер оны мемлекет мойындамаса (тоталитарлык, авторитарлык, тирандык мемлекеттерде), онда ол ез миссиясын оц дэрежеде аткара алмайды. Сол сиякты зац да, канша жерден мемлекетпен багындырылып енг1-з1лген1мен, халыктыц дэстур1не, турмыс-т1рш1л1г1не, географиялык жагдайына карама-кайшы келсе, ягни халыктыц калау^1нан шыкпа-са, шынайы орындалуы ек1талай.
Жалпы зац кукыкты болу^1 уш1н ец б1р1нш1 ол табигат принциптер1нз сай жасалу^1 кажет. Элемд1к кау^1мдастыктыц, элеуметт1к кепшiлiктiн; кажетп-л1г1нзн тиiс. Онда адамгершЫк, гуманизм,
кепшiлiктiц калау^1мен келiсу, мэдениеттЫк жэнз т.б. принциптер орын алуы керек. Демек, эр халык-тыц оныц халкыныц ерк1нд1г1мен, ортак
кел1с1м1мен, ортак сана-сез1м1мен кер1н1с табады. Бул тарихи процестердгц нэтижейнде кол жетюзь лген нэтиже. Расырлар бойы урпактан-урпакка ана-ныц сут1мен бершетш сек1лд1 кукык езд1г1нше да-миды жэне соныц нег1з1нде тгл, дш, тэрбие сиякты болып калады. Ягни, эр халыктыц ез1нд1к б1р кукыгы болад^1 жэне бул кукыктыц мэш мен ма-цызы эр халыкка эртурл1 болып халыктыц сана-сез1м1, ем1р суру жагдайымен байлан^1сып жатады. Осы тургыда табиги кукык мораль, дшмен жана-сып турад^1 деп айтуга толык нзг1з бар. Олардыц кездейт1ндер1 - адамдардыц тецд1г1, олардыц еркшдт, эртурл1 моральд^1к жэне адамгершЫк мэселелер1 Мораль мен д1н, табиги кукыкпен б1рге ездер1н1ц адамгерш1л1к принциптер1мен таныла отыра, эртурл1 индивидтермен, олардыц кауымда-рымен, жалпы когаммен танылып отырад^1. Табиги кукык, мораль, дш адамдард^1ц ем1р суру жагдай-ын эд1летт1л1к, гуманизм, тецд1к, шыдамд^1лык жэне т.б. сол сиякты адам баласыныц кел1с1м мен ортак ем1р суру1 ушгн жагдай жасайд^1. Бул тура-лы кез1нде эйг1л1 когам кайраткер1, халкымызд^1ц б1ртуар улы Ш. Уэлиханов б^глай деген: «белг1л1 б1р елдеп зацнама, оган жург1з1лет1н реформалар кептеген факторларга эсер етед1 жэне ец бастысы адамдард^1ц ем1р суру шарттарына, олард^1ц тэрби-ес1не, ойларына сэйкес келу1 керек. Халыкка тек езшз белг1л1 жэне оныц ем1р суру жагдайларына тэн зац гана жакын болып таб^1лад^1» [6]. Ш. Уэли-хановтыц ойынша кукыкты жогарыдан немесе бшмейтш жактан алганнан гер1, халык ем1р1н1ц терец тамырынан алу керек. Ягни, б1з халыкымыз-дыц асыл данасын, мэдениет1н, д1н1н, д1л1н, т1л1н, эдет-гурыптары мен сал-дэстурлер1н кандай да бол-масын заманныц сэн зулымдарыныц куйрету1нен
барынша коргауымыз керек. Сондай-ак, бул тура-лы айгЫ философ М. Цицерон да айтып кеткен болатын Оныц айтуынша, «белгЫ б1р мемлекетте кабылданып жаткан зацдар ондагы ата-бабалары калап кеткен тартшке, адет-гурыптар мен салт-дастурлерге сайкес келу1 кажет» [7]. Ал айгЫ Со-краттыц e3i камауда ел1м жазасын кутш жатканда да ез елшщ зацдарын паш етуден жалыккан емес. Сонымен катар ол «e3iHS жане баскаларга ез мем-лекеттерiнiц зацдарына кушi жойылганга дейiн мойынсуну туралы катац талапты алга тарткан болатын» [8]. Ойшыл Шарль Луи Монтескье зацдар-ды eмiрге алып келетш кажеттi карым-катынастар-ды карастыра келе, «олардыц ец бастысы халыкка жасалып жаткан зацныц сол халыктыц мшезж, eмiр суру жагдайына жане курылымына кец1л ауда-руын айтады. Будан келiп шыгатыны: тек сирек жагдайларда гана бiр халыктыц зацдары екiншi халыкка сайкес келуi мумкш. Ары карай Монтескье, кукыкты зацдардыц табигатка жане укiметтiц койган кагидаларына (ягни баскару нысанына), мемлекеттщ курылымына жане географиялык фак-торга, оныц орналасуы мен шецберiнг, климатына (ыстык, суык, немесе орташа), топырактыц сапа-сына, тургылыкты халыктыц eмiр суру жагдайына (жер иеленушшер, ац аулаушылар, саудагерлер жане т.б.), оныц санына, байлыгына, дастYрлерi мен адет-гурыптарына жане т.б. сайкес келуi кажет екендiгi туралы айтады» [9].
Батыстыц адам кукыктары мен еркшдштер^ демократия стандарттарына катысты айгiлi когам кайраткерi, дипломат, Казакстан Республикасы Парламент Сенатыныц тeрагасы Касым-Жомарт Кемелулы Токаев eзiнiц «Нур мен кeлецке» атты кiтабында былай деп тужырымдайды: «демократи-ялык жацартуларды жасай отырып, геосаяси жаг-дайды ескермеуге болмайды. Казакстан батыстык демократия дастYрi ешуакытта болмаган кайшы-лыгы мол курделi eцiрде орналаскан Бiздiц елiмiз Кытай мен Ресей сиякты алып мемлекеттердщ ара-лыгында тур. Оцтуст1к жакта кeршiлес бауырлар, аса курделi алеуметпк-экономикалык жане imxi саяси проблемаларды шешумен айналысып жаткан Орта Азия республикалары мен соцгы ширек гасырда бiрнгше кашретп басынан кешiрген жане бурынгысынша шю кайшылыктары мен киыншы-лыктарын сансыраган Ауганыстан бар. Географиялык картадан жер жаЬанныц осы бeлiгiне ^з жугiртiп караганныц eзiнде, бул eцiрлердiц демок-ратияга кушагын айкара ашып турмаган аймак екенш ацгару киын емес. Калай болганда да Кытай-да, Ресейде, Орта Азия демократияныц батыстыц нысандары мундагы тарихи жагдайларга, аныгын
айтканда, сiцiстi болып кете алмады. Демек демок-ратиялык курылыс саласындагы кез келген ю-аре-кеттер - бул мемлекеттердiц тiршiлiгiнде бурын-соцды болмаган жацашылдык» [10].
Ка^рп заманда кукык пен зацныц накты санат-тарын бшу ушiн Конституцияга жугiнуiмiз кажет. Себебi, Конституциядан баска кукыкты зацды табу ате киын. Конституция халыктыц калауымен кабыл-данган, бул eз кезегiнде халыктыц еркшдтн бiлдiредi, елдiц турмысы, тiршiлiгi, адет мен дастурлерi, сондай-ак халыкаралык кужаттардан алынган амбебап нормаларды насихаттайды. Де-мек, Конституция - бул табиги зац. Сол сиякты, табиги зац деп букш халык болып республикалык референдумда кабылдаган зацдарды да айтуга болады. Себеб^ олар халыкпен т1келей кабылданган кужаттар. Сол сиякты бул жолмен кабылданган зац-дарды кукыксыз, ягни конституциялык емес деп тану жeнiнде конституциялык бакылау органыныц алдына маселе коюга болмайды. Бул зац нормала-ры халыктыц тYрмыс-тiршiлiгiнiц терец тамыры-нан алынуда. Конституцияда халкымыздыц, оныц iшiнде мемлекет курушы халыктыц - казак елшщ муддеш басты назарда карастырылган коргалган Ата зац елiмiздiц турмысына, дастYрiнг, тiршiлiгiнг, климаттык жагдайына жауап бередi. Сондай-ак, ха-лкымыздыц асыл данасындай кастерлеген тщ улттык дастурге, менталитетке катысты маселелер де ескерушз калмаган. Тиiсiнше Ата зац халкымыз-дыц дастYрi мен тынысынан дем алып, оны жалга-стыруда. Сол сиякты кез келген мемлекетте eз ха-лыктарыныц кадiр тутатын моральдiк, дастурлiк, дiнге катысты ережелерi Басты зацдарында кeрiнiс тауып жатады. Ягни, халыктыц жазылмаган сщгсш кеткен, дастYрлiк устанымдары бар зацдары Конституцияга енпзшш, мемлекетпен коргалуда. Когамдык катынастарда кез келген зацды немесе eзге де нормативтiк кукыктык актiлердi колдану барысында мемлекеттiк органдар, ашресе соттар Конституция ережелерiмен салыстырып отыруы кажет. Осы туста соттар eз eндiрiсiндегi карасты-рып жаткан ютерге катысты белгiлi бiр зацды, ере-женi колданар алдында олардыц барлыгын Конституция нормаларымен салыстырып, сузп секiлдi eткiзiп отыруы кажет. Бул тек Конституция мен зац талабы емес, бул уакыт талабы. Сондыктан да Кон-ституцияны коргау, оныц аркашанда биiкте туру-ын камтамасыз ету - тек Конституциялык Кецестщ мiндетi емес, ол жалпы когам мен мемлекетпк ин-ституттардыц, кукык коргау органдарыныц басты мшдета Демек, зац тек Конституцияныц нормала-рына сайкес келiп жатканда гана кукыкты болады, ал керганше жагдайда - ол кукыксыз болады.
Конституционное и административное право
тп
Жалпы конституциялыц бацылау модельдер1 2 турге белшедк еуропалыц (австриялыц) жане американдыц.
Конституциялыц бацылаудыц еуропалыц мо-делше тоцталатын болсац, онда бул модель бойынша соттыц немесе квазисоттыц органдар цурылды (ол «конституциялыц сот», «конституциялыц трибунал», «конституциялыц кецес» жане т.б. болып аталуы мумкш). Бул органдар зацдар-ды конституциялыц емес жане жарамсыз деп та-нуга цуцыцтары бар. Ал басца соттарда, ягни жогаргы соттарда мундай цуцыцтары жоц.
Арнайы конституциялыц бацылау органын цурудыц алгашцы сатылары еткен гасырдыц 20 жылдарында цолга алына бастады. 1920 жылы алгашцы Конституциялыц сот Австрияда цурыл-ды. Сондыцтан, мундай конституциялыц цуцыцтыц моделш аныцтаганда «батысеуропа-лыц», «еуропалыц», «австриялыц» терминдер1 цолданылады. Б1р айта кетерлт - бул салада кеп цамтылган екшш1 модель - «американдыц» модель. Оныц басты айырмашылыгы - конституциялыц бацылауды цамтамасыз етудщ непзп функ-циясы жалпы цуцыцтагы соттарга бершген.
Американдыц модель бойынша АК^Ш-да арнайы конституциялыц бацылау органы (Конституциялыц сот) цурылмайды. Ол цуиретке жалпы юрисдикци-ядагы Жогаргы сот ие. Жогаргы сот аппеляциялыц немесе цадагалау сатыларында жузеге асырылады. Американдыц модельдщ езшдак тарихы бар. XVII гасырдыц езшде-ац Британ соттары зацнамага цаты-сты жалпы цуцыцтыц соттыц бацылау прецедентш цурды. Бул урд1с врач Томас Бонхэманыц даршер-лер палатасына царсы гётщ соттыц шеш1м1 преце-дентшщ цурылуынан бастау алады.
Тарихшылардыц айтуынша АКШ-ц Жогаргы соты белгЫ б1р нацты гё бойынша 1803 жылы конституциялыц бацылау журпзу цу^ретш иемдетп алган болатын Ол бойынша Жогаргы сот 1789 жылы цабылданган «Соттыц орналастыру» зацы-ныц XIII тарауын Конституцияныц 3 бабына цара-ма-цайшы келед1 деп тауып, оны цажетшз жанг сот арцылы мажбурл1 орындатуга жатпайды дед1 Осы-дан келш, егер Конституцияга белгЫ б1р зацныц цайшылыгы табылатын болса, онда оны конститу-циялыц емес деп танып, оныц кушш жоюга болатын болды. Осы функцияны АКШ-ц Жогаргы соты цолданганнан бастап жазылган конституциялары бар мемлекеттерде ар уацытта конституциялыц бацылау артурл1 нысандарда цолданыла бастады [11].
Конституциялыц цуцыцтыц сацталуын бацылау алгашцы рет 1891 жылгы Бразилия Конституциясы-ныц тшелзй асер ету1мен 1911 жылы Португалияда
цурылган Онда нормативтш актшердщ конституци-ялыын нацты бацылауда солтусткамерикандыц улп цолданылган Конституциялыц бацылаудыц «Порту-галиялыц жуйес!» 1933 жылы Конституция цабыл-данганнан бастап ем1р суре бастады, революциялыц езгеру кезещнде де (1974-1976 жылдары) арекет етт! 1976 жылгы Конституцияныц нзгтзщде Португали-яныц Конституциялыц Трибуналы ете улкен цуз1рет-терд1 иеленд^ Олардыц нзпзгшер1 - Трибуналмен атцарылатын алдын ала бацылау (278 бап), нацты бацылау (280 бап) жане жалпы бацылау (281 бап) про-цедурасын жузеге асыру кезшдеп нормативтш цуцыцтыц актшрдщ жане халыцаралыц шарттардыц конституциялыгын бацылау Екшш1 дуниежузшк согыс аяцталганнан кейгн адам цуцыцтарын цоргай-тын арнайы орган - конституциялыц бацылау орга-ныныц цурылуы кеп талцыланды. Алгаш рет мундай орган 1948 жылы Испанияда, 1949 жылы ГФР, ал содан соц Конституциялыц соттар Туркияда, Кон-ституциялыц трибунал - Португалияда цурылды. Францияда зацдардыц конституциялыгын бацылай-тын квазисоттыц орган - Конституциялыц кецес цурылды. Швейцария мен Грекияда конституциялыц соттар жоц, б1рац Швейцарияныц Одацтас Сотыныц кантонталды зацнамага цатысты нацты бацылау цуирет1 бар (американдыц модельге уцсас). Ал Гре-кияныц Жогаргы арнайы соты мемлекеттщ зацда-рына цатысты кешнп бацылауды жузеге асырады. Швеция мен Нидерланды мемлзкеттершде 70 жыл-дары мундай соттыц конституциялыц бацылау орга-нын цуруга царсы болды [12].
Бурынгы КСРО-да арнайы конституциялыц ба-цылау органы 1988 жылга дешн болган емес. Кон-ституциялыц бацылау органыныц функцияларын КСРО Жогаргы Кецесшщ Тералцасы атцарды. КСРО-да арнайы Конституцияны цоргау органы -Конституциялыц цадагалау органы 1988 жылдыц 1 желтоцсандагы «КСРО Конституциясына езгерь стер мен толыцтырулар туралы» КСРО зацымен цурылган болатын Б1рац, ол тек 1990 жылдыц 16 мамырынан бастап ез жумысына юргстг Курамын-да айгш гылым докторлары мен ташрибел1 маман-дары бар конституциялыц цадагалау органы кеп жумыс ютей алган жоц. Б1р жылдан соц тарап та улгерд1 Ал Казацстанда бул орган тшп цурылып та улгерген жоц. Есеспв КазССР Жогаргы Кецесшщ Тералцасы конституциялыц бацылау функцияларын атцара алды. Нацтырац айтсац, ол КазССР-нщ Ми-нистрлзр Кецесшщ, сондай-ац облыстыц, Алматы цалалыц халыц депутаттары Кецесшщ зацга сайкес келмейтш цаулылары мен еюмдерш жоятын болган.
Казацстан Республикасында арнайы конституциялыц бацылау органы алгаш рет 1991 жылгы
16 желтоксанда «Казакстан Республикасыньщ Мем-лекеттш егемендт туралы» Конституциялык зацы-мен Казахстан Республикасыныц Конституциялык соты курылды. Осы Конституциялык зацныц не-пзшде 1992 жылдыц 5 маусымында «Казакстан Республикасыныц Конституциялык соты туралы» жане «Казакстан Республикасындагы сот евддрга туралы» Конституциялык зацдары кабылданган болатын. Осы зацдардыц негтзшде Конституциялык сот адам жанг азамат кукыктары мен бостандыктарын кукыксыз, ягни конституциялык емес зацдар мен езге де нормативтш кукыктык актшерден коргау са-ласында аз ецбек еткен жок. Бул орган Казакстан Республикасында конституциялык бакылау органыныц калыптасуында улкен рел аткарды. Сонымен
б1рге Конституциялык сотка бул институтты дамы-туга 1993 жылдыц 28 кацтарында кабылданган Казакстан Республикасыныц Конституциясы да кеп кемектесп. 0йткет, мунда соттыц кукыксыз ере-желерд1 конституциялык емес деп тану туралы Конституциялык сотка жупну кукыгы 101 баппен рет-телсе, Ата зацды сот аркылы коргау конституциялык емес зацдарды тауып, оны Конституциялык сотпен конституциялык емес деп тану осы Консти-туцияныц 130, 131 баптарымен реттелген Ал каз1рп арекет етуш1 Конституциялык Кецес 1995 жылы 30 тамызда кабылдаган Ата зацмен курылды. Осы кыска уакыт шшде езшщ ем1ршецдтн далелдед1 жане адам жане азамат кукыктарын коргаудыц басты куралына айналды деп айтуга болады.
^олданылган адебиеттер
1. Конституционный контроль в Казахстане. Монография. - Алматы: ИД «Мурагер», 2005, 17 бет.
2. Кант Иммануил. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском плане. К вечному миру / Вступ. ст., примеч. и сост. С.Ф. Ударцев. - Изд. 2-е, доп. и исправл - Алматы: Жет жаргы, 2004. - 12 бет.
3. Сарсембаев М.А., Сарсембаев К.М., Айдарбаев С.Ж., Нурумов Д.И. Права человека: Учеб. пособие. - Алматы: Данекер, 1999. - 3 бет.
4. Нерсесянц В.С., История политических и правовых учений. - Москва: ИНФРА, 1996. - 63 бет.
5. Дьячкова Н.Н., Доля В.Е. История политических и правовых учений: Учебное пособие для вузов. - М.: Академический прозкт: Фонд «Мир», 2003. - 27 бет.
6. Валиханов Ч. Записка о судебной реформе / Вступит. ст. и примеч. С.Ф. Ударцева. - Изд. 2-е, доп. и исправл. - Алматы: Жет жаргы, 2004. - 31 бет.
7. Нерсесянц В. История политических и правовых учений. - Москва: ИНФРА, 1996. - 86 бет .
8. Платон. Собрание сочинений в четырех томах. Том I. - Москва: Издательство «Мысль», 1999. - 14 бет.
9. Нерсесянц В. История политических и правовых учений. - Москва: ИНФРА, 1996. - 284-285 беттер.
10. Токаев К. Нур мен келецке. - Алматы: ЖШС РПБК «Дау1р», 2008. - 16 бет.
11. Мами К.А. Конституционная законность и судебная власть в Республике Казахстан: основные тенденции и приоритеты / К.А. Мами - М.: Наука, 2004. - 124 бет.
12. Конституционный контроль в Казахстане. Монография. - Алматы: ИД «Мурагер», 2005. - 22 бет.
Мацалада адам жэне азамат. цщыцтары мен бостандыцтарын цоргау, сондай-ац соттардыц зацды немесе взге де нормативтш цщыцтыц актглердг конституциялыц емес деп тану жентдегг К,азацстан Республикасыныц Конституциялыц Кецесше вттшпен жугту мтдетшц взектг мэсе-лелерг царалады.
В статье рассматриваются актуальные вопросы по защите прав и свобод человека и гражданина, а также деятельность судов по представлению в Конституционный Совет Республики Казахстан о признании закона или иного нормативного правового акта неконституционным.
This article reviews about protection of rights of human liberty and citizens issues, also courts activities on presenting to Constitutional Board of Republic of Kazakhstan about acknowledgement of the law or some other legislation unconstitutional.
