CC BY
24Алтынбасов Бацыт OмiрханYлы,
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщуниверситет1 Мемлекет жэне цщъщ теориясы кафедрасыныц мецгерушШ, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент
Конституцияльщ БАЦЫЛАУ
ОРГАНЫНЬЩ КЫЗМЕТШ ЖЕТ1ЛД1РУДЕГ1 ЗАЦ ГЫЛЫМЫНЬЩ РЭЛ1
Бупнп танда Казахстан Республикасы ашык са-ясат устанып, элемнщ алдыщы катарлы елдерiмен ынтымактастык орнатып, халыкаралык уйымдарга муше болып, халыкаралык катынастардыц толыккамды мYшесiне айналды. Мемлекетпк жэне езге де денгейлерде сан тYрлi халыкаралык акгiлерге кол койылып, оныц нормалары улттык зацнамага енпзшп жатыр. Мундай жагдайда мемлекетгiн битк органдарына жэне оныц кукык шыгармашылык кызметше тыным жок деп айтса болады. Осын-дай норматива кукыктык акIiлердiн кабылдану процесi белсендi жYPу кезiнде, олардыц КР Консти-туциясы мен езге де зандарга сэйкеспгш тексеру бойынша жумыстардыц да аз емес екендт анык. Каза;стан Республикасынын Конституциясынын 72 бабына сэйкес Конституциялык Кецес Казахстан Республикасы Президенпнщ, Сенат Терагасыныц, Мэжшс Терагасыныц, Парламент депутатта-ры жалпы саныныц кемшде бестен б1р бетлнщ, Премьер-Министрдщ ет1н1ш1 бойынша:
1)даутуган жагдайдаРеспубликаПрезиденпнщ, Парламент депутаттарыныц сайлауын етюзудщ дурыстыгы жэне республикалык референдум етюзу туралы мэселеш шешедц
2) Парламент кабылдаган зандардыц Республика Конституциясына сэйкеспгш Президент кол койганга дейш карайды;
2-1) Парламент жэне онын палаталары кабылдаган каулылардыц Республика Конституция-сына сэйкеспгш карайды;
3) Республиканыц халыкаралык шарттарын беюткенге дейш олардыц Конституцияга сэйкеспгш карайды;
4) Конституцияныц нормаларына ресми тYсiндiрме бередц
5) Конституцияныц 47-бабыныц 1 жэне 2-тармактарында кезделген реттерде корытындылар бередi.
2. Конституциялык Кецес соттардыц егiнiштерiн Конституцияныц 78-бабында белгiленген реттерде карайды.
Конституциялык бакылау конституциялык кукык гылымында кенiнен зерттелген, ше-телдерде тYрлi нысандарда керiнiс тапкан институт. Конституциялык бакылау жалпы, нормативтiк сипатка ие мiндеттеушi шешiмдердi тiкелей кабылдауды кездейдi. Конституциялык бакылауды мамандандырылган органдар жYзеге асырады (мысалы, Казакстанда Конституциялык Кецес, Ресейде Конституциялык Сот жэне т.б.). Конституциялык бакылау бул кукыкты соттардыц иеленуiнiн негiзiнде (АКЩ) немесе эдет-гурыптыц негiзiнде (Норвегия) пайда болды жэне булжагдайда ол азаматтар мен зацды тулгалардыц жеке талап-арыздары бойынша жYзеге асыры-лады. 1920 жылдардан бастап конституциялык бакылау институты конституцияларда кезделе бастады жэне арнайы конституциялык соттар курылды. Екiншi дYниежYзiлiк согыстан соц конституциялык бакылау кещнен тарала бастады. Конституциялык бакылау органдары зацныц кYшiн жоймайды, олар тек оныц конституцияга сэйкестш туралы шешiм кабылдайды. Егер зац, езге де акт, оныц ережелер^ баптары конституцияга сэйкес емес деп танылса, бул оларды ресми турде колданылмайды деп тануды бiлдiредi, соттар мен мемлекеттщ езге органдары, когамдык бiрлестiктер, азаматтар оларды колдануга кукылы емес.
Конституциялык бакылаудыц барысында тек конституциялык нормаларды коргау гана емес, сонымен катар оларды езгерш отырган жагдайга карай дамыту да жузеге асырылады. Оган айкын мысал - АКШ, бул елде эрекет ететш 1787 жылгы Конституция мулдем баска элеуметпк-экономикалык жэне саяси жагдайлар кезiнде кабылданган болатын. Конституциялык бакылау эрекететкенеюгасырданастамуакыпшшде(1803 жылдан бастап) соттар жэне ец алдымен, АКШ Жогаргы соты, ездерiнiн тYсiндiрулерi аркылы жаца, <трЬ> конституцияны калыптастырды. Конституциялык кукыктыц жаца нормаларын
езге елдерде де конституциялыщ бащылау ор-гандары щалыптастырады (Yндiстан, Италия, Канада, Франция жэне т.б.). Конституцияльщ бащылау органдары саяси мэселелердi щарастыра алмайды, олар тек щ^щыщ мэселелерiн шешедi. 1с жYзiнде олардыц шешiмдерi кеп жагдайда саяси сипатты иеленедi, саясатпен байланысты болады [1].
Конституциялыщ бащылау институты - аса мацызды демократиялыщ институт. Оныц д^рыс эрекет етуi непзп зацныц сащталуын щамтамасыз етедi, конституциялыщ т^ращтылыщты сащтайды.
БYгiнгi тацда мемлекеттердщ щалыпты да-муына саяси т^ращтылыщтыц мацызды екендiгi аныщ. Саяси т^ращтылыщ болган жерде гана халыщаралыщ ынтымащтастыщ орнату, инве-сторлар тарту жэне езге де экономикалыщ ерлеуге экелетш факторлар болады. Ал саяси т^ращтылыщ жощ елде жагдайдыц щандай болатындыгын Кыргызстан, Грузия елдершщ емiрiнен келтiрсе болады. Осы т^ргыдан алганда КР Конституциялыщ Кецес КР Конституция-сы нормаларыныц бузылмауын бащылау жэне щадагалау арщылы зацныц Yстемдiгiн жэне саяси т^ращтылыщты щамтамасыз етуде Yлкен рел атщарады деуге болады.
КР Конституциялыщ Кецесiнiц мемлекет пен щогамныц щ^щыщтыщ мэдениетiнiц бYкiл элементтерш щамтып, щызметiн атщарады десе болады. Ол:
- щабылданатын зацныц КР Конституциясына сэйкестiгiн тексеру арщылы зац шыгарушылыщ щызметке тiкелей араласуынан;
- жалпы ^лттыщ щ^щыщтыщ саясат т^жы-рымдамасына щатысты мемлекеттiк билiк орган-дарымен ынтымащтастыщ орнату арщылы ортащ шешiм щабылдаудыц негiзiнде, щ^щыщтыщ сана мен идеологияныц щалыптасуына тiкелей атса-лысуынан;
- жекелеген мэселелерге щатысты гылыми ортадан галымдарды тарту арщылы тэжiрибе мен теорияныц ^штасуына ыщпал етушен жэне езге де жагдайлардан кершс табады.
КР Конституциялыщ Кецесiнiц щызметше талдау жасап щарайтын болсащ, оныц атщаратын щызметiнiц аущымды екенiн байщауга болады. Сондай-ащ ол щарастыратын мэселелердiц саяси мацыздылыгы жогары екендiгiн атап кеткен жен. Казащстандыщ конституциялыщ бащылау органыныц щызметi езге елдердiц осындай органдарыныц щызметiнен ерекшелiгi оныц непзшен щандайда бiр мэселенi щарауда гылыми непздеме жасау арщылы шешiм щабылдау не-
месе тYсiндiрме беру нысанында керiнiс табады. Ягни нащты бiр мэселенi шешуде гылыми непздеу жолы кецiнен щолданылады. Б^л КР Конституциялыщ Кецесiнiц щ^рамы зацгер-галымдардан т^ратындыгынан да шыгар.
Ендiгi кезде езшщ щызметi барысында зац гылымыныц жетiстiктерiн щолданып не-месе гылыми щызметпен тiкелей айналысуды кездейтiн мемлекетпк органдар женiнде щысщаша тощталып кетсек. Соцгы кезде мемлекеттiк билiк органдарыныцщызметш жетiлдiруде,соныц iшiнде зац шыгару органыныц щызметш жетiлдiруде щ^щыщ шыгармашылыщ щызметп гылыми CYЙемелдеу мащсатында КР Эдшет министрлiгi тарапынан белсендi ж^мыстар жYргiзiлiп отырганы белгiлi. Осы орайда, Казащстан Респу-бликасы Yкiметiнiц 2010 жылгы 22 щацтардагы № 19 щаулысымен «Казащстан Республикасыныц Зац шыгару институты» мемлекетпк мекемесi щ^рылды. Ол занды т^лганыц мэртебесi бар, мемлекеттiц щызметш щ^щыщтыщ щамсыздандыру саласындагы мемлекеттiк саясатты щамтамасыз ету, щ^щыщ шыгармашылыщ щызметшщ тиiмдiлiгiн арттыру жэне республиканыц элеуметпк-экономикалыщ жэне щогамдыщ-саяси дамуын щамтамасыз етуде щ^щыщтыщ гылымныц релiн ныгайту Yшiн мемлекеттiк мекеменiц ^йымдыщ-щ^щыщтыщ нысанында щ^рылган коммерциялыщ емес ^йым болып табылады [2]. Эдiлет министрлiгi жанындагы Зац шыгару институты бYгiнгi тацда елiмiздiц зац гылымыныц алдыцгы щатарлы галымдарын ж^мысща тартып, тэж1рибе мен теорияны ^штастыруга тырысу-да. Кез келген мэселеш гылыми жолмен шешу, щабылданган шешiм гылыми негiзделген болуы, оныц нэтижелi болуыныц кепiлi. Сондыщтан да Эдiлет министрлiгiнiц жасап жатщан iс-шаралары Yлкен жетiстiктерге экелетiнi сезшз.
Зац гылымыныц орны ерекше жэне ол сол саланыц щозгаушы ^шше айналуы щажет де-ген пЫрлер елiмiздiц сот жYЙесiнде де кещнен щолдау табуда. Fылыми т^ргыдан щарау сот билт щызметiнде де сот терелшн мейлiнше эдiл шыгарудыц бiр жолы деуге болады. КР Жогаргы Сотыныц терагасы М.Т. Элiмбеков езшщ 2010 жылгы 11 щарашада Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У студенттерi мен ощытушы-профессорлыщ щ^рамы алдында ощыган ашыщ дэрiсiнде «сот билiгiнiц басты мащсаты - эдiл шешiм шыгару» дей келе, соттардыц щызметiн жетiлдiруде соттардыц маман-дандырылуы жэне судьялардыц тэжiрибелiк жэне теориялыщ т^ргыдан жетiлуi бойынша ж^мыстар жYргiзiлiп жатщанын айтып еттi. Ендiгi кезде
ap6ip судьяньщ нащты 6ip щ^щыщ саласы бойынша щолданыстагы зацнаманы толыщ игеру^ гылыми-теориялыщ ецбектердi жэне элемдш тэжiрибенi терец зерггеу щажеггiгiн айтты. М^вдай багытта жылжуды ^станган сот жуйесшщ жащын арада кэсiби даярлыгы жетiлген судьялар корпусын щалыптастыруга мумюндш жогары.
Ендiгi кезде зац гылымыныц дамуына щатысты эцгiме щозгау щажетпп туындап отыр. Ол Yшiн зац гылымыныц дамуына юмдер мYДделi екецщпнен бастаганымыз жен. K^азiргi кезде зац гылымыныц даму щажетпп мемлекетгiк органдар тарапынан щызыгушылыщ тудырмай щалгандай. Себеб^ КР Жогаргы Сотыныц елiмiздiц алдыцы щатарлы галымдарынан щ^ралган ез Кецеа бар, КР Бас прокуратурасыныц С. Есщараев атындагы КР Бас прокуратурасы жанындагы зандылыщ, щ¥щыщтэртiбi мэселелерiн зерттеу жэне прокуратура органдары кадрларыныц бшктшпн арттыру институты бар, iшкi ютер органдары мен щаржы полициясыныц ез академиялары мен институттары бар, КР ¥лттыщ щауiпсiздiк комитетiнiц ез щ^рылымдыщ академиялары мен гылыми институттары бар.
Сонда азаматтыщ жогары ощу орындарындагы зац факультетiнiц гылымын жетiлдiруге щандай орган мYДделi болуы щажет деген с^ращ туындайды. БYгiнгi тацда зац факультегтерiнiц гылыми потен-циалын кетеруге, гылыми ж^мыспен айналысуга тартуга университетгiц езi гана мYДделi болып, iшiнара КР БFМ тарапынан гылыми жобалар алып жатщан кезi бар. Мысал ретiнде Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У зац факультетш атауга болады. Бiращ зац факультетшщ галымдары мемлекегтiк органдар мен тYрлi нысандагы ^йымдар гылыми конференциялар, семинарлар, децгелек Yстелдер еткiзуде немесе зац жобаларын дайындау, мемлекеттiк багдарламалар жасауга кецiнен тартылады. Ол зац гылымыныц ез бетшше тек университеттiц демеп отыруымен дамып жатщан жагдайы. Ал шындыгына келсек зац гылымыныц одан эрi белсендi дамуына мYмкiндiк бар. Тек ол щолданылмай отыр деуге болады.
Жасыратыны жощ щазiргi кезде зацгер галымдардыц гылыми-зерттеу щызмет бiр жуйеге келтiрiлмей жатыр. Kазiргi кезде зац гылымыныц дамуы щарщынды жYPуi щажет, онсыз болмайды.
Елiмiздiц зац гылымыныц даму децгей щаншалыщты екендшн щарастырмастан б^рын, мемлекеттiц гылымга щатысты саясатына кез жYгiртейiк. Осы сэтте Казащстан гылымныц 20112015 жылдарга арналган даму багдарламасы жаса-лып жатыр. Егер мемлекеттiц гылым саласындагы саясатына зейiн щойып щарайтын болсащ, м^нда
негiзiнен техникалыщ жэне жаратылыста-ну гылымдарына кеп кецiл белшедь Элемдiк гылымныц тэжiрибесiне CYЙенетiн болсащ, б^л д^рыс багытта дамып келе жатщанымызды бiлдiредi. Ягни осы гылым салаларында шы-найы элемдi тац щалдыратын жацалыщтар ашылатындыгы рас. Мысалы, Казащстандагы щ^с т^мауына щарсы вакцинаны ойлап табу, елiмiздiц гылымын бiраз сатыга кетерiп тастады. Ол барлыщ адамзат баласыныц щызыгушылыгын тудырганы сезаз. Алайда, гуманитарлыщ гылымдар, соныц iшiнде зац гылымдары езге елдердiц щызыгушылыгын тудыра бермейтiнi аныщ. Себебi, эр елдщ ез мемлекегтiк басщару жYЙесi мен щ^щыщтыщ жYЙесi болады жэне б^л мэселелер сол елдiц гылымында гана езектi болуы мYмкiн. Ягни зац гылымыныц жетiстiктерi кеп жагдайда мемлекеттщ шецберiнде щалып кететш аныщ. Бiращ зац гылымы мемлекетп элемдiк децгейге шыгаратын салага жатпайды деп, оныц дамуын кенже щалдырып щоюга мYлдем болмайды. Колданыстагы зацнаманы жетiлдiрiп отыру арщылы зац гылымы, сол елдщ мемлекеттiк щ^рылысы мен щ^щыщтыщ жYЙесiне, саяси режимiне, адам мен азаматтардыц щ^щыщтары мен зацды мYДделерiнiц щаншалыщты кепiл етiлгендiгiне пкелей эсер етедi. Жалпы алганда зац гылымыныц дамуы арщылы мемлекеттщ механизмi жэне оныц жекелеген институттары заман талабына сай жетгвдршп отырады. Нэтижесiнде мемлекет пен щ^щыщтыц щалыпты щызмет етуi щамтамасыз етiледi.
Зац гылымыныц дамуына кедерп болып отырган факторлардыц бiрiне галымдардыц элеумегтiк жагдайыныц нашар болуы жатады. Бiлiм министрлтнщ мамандары елiмiздiц таны-мал зацгер-галымынан «Ага сiздерде бiлiм жэне гылым саласын зерттеген галым бар ма, бiзге осы саладан бiр маман щажет болып жатыр» деп с^раган екен. Сонда агамыз былай жауап берiптi: «Бшм жэне гылым саласын ешюм зергтемейдi, ейткенi онда ащша жощ, оны кiм зергтейдi». М^нда зацгерлердiц езгелер сиящты мемлекеттен тшсп жалащы алып, емiр суру мYмкiн еместiгiн тYсiнiп, ез бiлiмiмен пршшк ету щажегтiгiн тYсiнгенiн байщаймыз. Kазiргi зацгер-галымдар мейлiнше кеп ащша телейтш халыщаралыщ компаниялардыц Казащстандагы екiлдiктерiне ж^мысща юруге тыры-сады жэне б^л жагдай щогамдыщ санамен щалыпты жагдай ретiнде, тiптi Yлкен жетiстiк репнде щабылданады. Халыщаралыщ компаниялардыц екiлцiктерiцце шет тiлiн игерген, тiптi «Болашащ» багдарламасымен элемнiц алдыцгы щатарлы
жогары о;у орындарында бiлiм алган жастар жумыс ютейщ. Ягни отанды; зац гылымыныц болашагын дамытады деген азаматтар ез кезiнде мемлекет та-рапынан ттсп децгейде ;олдау таппаган соц, ез елшде езге елдiц мYДцесiн ;оргауга мэжбур болып жур. Бул Yлкен мэселе жэне муныц тецiрегiнде бiр;атар сура;тар кетерiледi жэне бул туралы белек сез ;озгаган жен.
Азаматты; жогары о;у орындарындагы зац гылымындагы мэселелердi ;арастыра келе, КР Конституциялык Кецесшщ ;ызметше ;айта оралайы;. Жалпы алганда Конституциялык Кецестiц цузыретше жататын мэселелер де а;шалы деп айтуга болмайды. Бул мемлекеттiц ;аражаты есебшен ;аржыландырылып отырган уйым жэне мунда эрбiр тиынныц есебi бар деуге болады. Тэж1рибеде КР Конституциялык Кецеске гылыми сараптама немесе ;орытынды беруге тартылган зацгер-галымдар а;ысыз жумыс ютейдг Телеген кYннiц езiнде ол айтарлы;тай сома болуы мYмкiн емес. Мундай жагдайда а;ысыз тартылган зацгер-галым жауапкершiлiк сезiнбейдi. Сондай-а; мундагы мэселелер саяси мэнге ие болганды;тан кещнен ойлауга да мYмкiндiк шектеулi.
КР Конституциясы 98 баптан турады жэне ол мемлекет пен ;огамныц барлы; салаларын ;амтиды. Сонды;тан да КР Конституциялык Кецесiнiц зерттеу пэнiне адам ;у;ы;тарынан бастап, президент институтынан дейш тYрлi мэселелер жатады. Бул мэселелер саяси мацызды
болгандыщтан КР Конституциялык Кецесi зацгер-галымдарды тартып отыруга мэжбYр. Осы орайда бiр ой келедг Неге КР Конституциялык Кецес орга-нына жиi кездесетiн мэселелердi iрiктеп шыгарып, гылыми ;ауымныц алдына зерттеу та;ырыбы ретiнде усынбайды деген. Сонда гылыми ужымдар асы;пай белгш бiр мерзiмде кешендi зерттеу ар^ылы нэтижелi зерттеулер жYргiзер едi. Белгш бiр мэселен1 конференция, децгелек Yстел немесе семинар ар;ылы шешу аса ттмд емес. Себебi, онда галымдар аз уа;ыт аралыгында дайындалуга мYмкiндiгi болмай, Yстiртiн дайындалып барып, толы; жетiлмеген ойлар айтады. Тiптi та;ырыптан ауыт;ып кететiндер немесе бас;а та;ырыптан жумыс жазып, гылыми жумысыныц жариялануын ма;сат ететiндер кездеседi.
Осы орайда КР Конституциялы; Кецесiне университеттердiц зац факультеттерiмен тура;ты ынтыма;тасты; орнатып, кешенд гылыми жумыстар жYргiзу мэселесiн ойластырган жен болады. Себебi зац факультеттершщ о;ытушы-профессорлы; ;урамыныц жэне докторанттар, магистранттар мен студенттерiнiц iзденушiлiк жумысыныц тэж1рибемен уштасуына КР КонституциялыщКецесшщ шынайымYмкiндiктерi бар. Сондай-а; мундай ынтыма;тасты; ар;ылы зац гылымыныц дамуына мYмкiндiк жасауга жэне жас галымдар тарапынан жаца идеялар алуга, о;ытушы-профессорлы; ;урамныц гылыми по-тенциалын толыгымен пайдалануга болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Чиркин В.Е. Шетелдердiц конституциялы; ;у;ыгы / О;улы;ты орыс тiлiнен ;аза;шага аударган: Б.в. Алтынбасов. - Астана: Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У, 2010. - 507 б. (39 б.).
2. Казахстан Республикасы Эдшет министрлiгiнiц 2010 ж. 28 ;ацтардагы № 22 буйрыгымен бекiтiлген «Казахстан Республикасыныц Зац шыгару институты» мемлекеттiк мекемесiнiц Жаргысы
// http://kz.government.kz/structure/org/m17/page02
• • • • •
Аталмыш баяндамада конституциялык бацылау саласындагы цолданыстагы зацнамага тал-дау ЖYргiзiлген. К^цыцтыц талдаудыц нэтижестде конституциялык бацылауды жеттд1рудщ багыттары анъщталган. Конституциялык бацылаудыц мацсаттары мен мтдеттерте сипаттама бертт кеткен.
В данной статье проводится анализ конституционного законодательства в сфере конституционного контроля. На основе правового анализа определены основные направления дальнейшего развития конституционного контроля. Рассматриваются цели и задачи конституционного контроля.
In this report performed analysis ofactive legislation in the sphere education. Authorformulated theoretical deductions and revealed direction about problems of education. Definited principal targets and missions of this reforms in this sphere.
