CC BY
38УДК 343.0
^АЗ1РГ1 ЗАМАНГЫ ^АЗА^СТАННЫЦ ЦЫЛМЫСТЬЩ САЯСАТЫНЫЦ ЭЗЕКТ1 ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Рамазан Т^яодлы Н^ртаев
Казацстан Республикасы Зацнама институтыныц бас гылыми цызметкер1, зац гылымдардыц докторы, профессор, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Алмас ^анат^лы фанатов
Казацстан Республикасы Зацнама институтыныц цылмыстыц, цылмыстыц iс ЖYргiзу, цылмыстыц атцару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц бастыгы, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент, Астана цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Ty^h свздер: цылмыстыц саясат; цуцыц шыгармашылыц; цылмыстыц цуцыц бузушылыцтар; цылмыстылыцтыц профилактикасы; зац гылымы.
Аннотация. Осы мацалада тэуелЫздттщ 25 жылдыгында, цуцыц шыгару цызметi, цылмыстыц саясат жэне елiмiзде зац гылымын цамтамасыз ету цурамдас белш бо-лып табылатын, мемлекет ЖYргiзетiн цуцыцтыц саясатца, сондай-ац мемлекеттщ цуцыц шыгару процесiне жэне цуцыц цолдану цызметте цойылатын халыцаралыц стандарттардыц талаптары ескерые отырып, цуцыцтыц барлыц салалары мен ин-ституттарында ЖYргiзiлген кец ауцымды цуцыцтыц реформаларга терец талдау усынылады. Мацалада мемлекеттщ цылмыстыц саясатты уйымдастыру жэне ЖYргiзу саласындагы цагидатты устанымын цылмыстыц цуцыц бузушылыцтарга царсы кYрестi одан эрi iзгiлендiруге, мемлекеттт органдардыц жэне цогамдыц уйымдардыц дайында-латын терш цылыцтар мен цылмыстардыц профилактикасы, олардыц алдын алу жэне жолын кесу женiндегi жумысты жандандыруга багытталган нацты шараларды шке асыруга багытты цурайтыны атап етiледi. Fылыми зерттеуде мемлекет ЖYргiзетiн цылмыстыц саясат цазiргi замацгы жагдайдагы iргелi жэне цолданбалы зац гылымыныц жетiстiктерiмен тыгыз логикалыц езара байланыста болганын атап етiледi.
Мацаланыц екiншi белiмiнде эдшдж цагидаты негiзiнде экономикалыц жэне пайда^немдж цылмыстылыцты сипаттайтын жекелеген аспектшер сипатталды, цылмыстыц цуцыц доктринасыныц жекелеген ережелерте сипаттама берiлдi.
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ УГОЛОВНОЙ ПОЛИТИКИ
СОВРЕМЕННОГО КАЗАХСТАНА
Нуртаев Рамазан Туякович
Главный научный сотрудник Института законодательства Республики Казахстан, доктор юридических наук, профессор, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Канатов Алмас Канатович
Начальник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства Республики Казахстан, кандидат юридических наук, доцент,
г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: уголовная политика; правотворчество; уголовные правонарушения; профилактика преступности; юридическая наука.
Аннотация. В настоящей статье представлен глубокий анализ проведенной государством за 25 лет независимости правовой политики, неразрывными составными частями
которой являются правотворческая деятельность, уголовная политика и обеспечение развития юридической науки в стране, а также осуществление правовой реформы во всех отраслях и институтах права с учетом требований международных стандартов, предъявляемых к правотворческому процессу и правоприменительной деятельности государства. В статье подчеркивается, что в сфере организации и проведения уголовной политики принципиальную позицию государства составляет ориентация на реализацию конкретных мер, направленных на дальнейшую гуманизацию борьбы с уголовными правонарушениями, активизацию работы государственных органов и общественных организаций по профилактике, предупреждению и пресечению готовящихся проступков и преступлений. В научном исследовании постулируется факт, что эффективность проводимой государством уголовной политики находится в неразрывной логической взаимосвязи с достижениями фундаментальной и прикладной юридической науки в современных условиях.
Во второй части статьи на основе принципа справедливости описаны отдельные аспекты, характеризующие экономическую и корыстную преступность, дана характеристика отдельных положений доктрины уголовного права.
ISSUES OF THE KAZAKHSTAN'S CRIMINAL POLICY Nurtayev Ramazan Tuyakovich
The main scholer of the Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Doctor of Law, Professor, Astana City, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Almas Kanatovich Kanatov
Head of Department of criminal, criminal procedural, criminal executive legislation and forensic examination of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Juridical Sciences, Associate Professor, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Key words: criminal policy; lawmaking; criminal offenses; crime prevention; jurisprudence.
Annotation. This article presents analysis which carried out by the state for 25 years of independence, legal policy, inseparable part which are the law-making activity, criminal policy and ensuring the development of legal science in the country, also the implementation of legal reforms in all sectors and institutions of law with regard to the requirements international standards which are imposed on law-making process and the enforcement of the state.
This article emphasizes that in the field of organization and conducting of the criminal policy of the principled position of the state. This focuses on implementing specific measures aimed at further humanization of combating criminal offenses, revitalization of the state bodies and public organizations for the prevention and suppression of crimes and preparing offenses. In scientific research postulated fact that, the effectiveness of the criminal policy pursued by the government is in close logical relationship with the achievements of fundamental and applied legal science in the modern world.
In the second part of the article on the basis of equitable individual aspects are described, which is characterizing the economical and profit crime, also in article given the characteristics of certain provisions of criminal law doctrine.
Республикамыздьщ тэуелtiздiriнщ 25 жылдыгын корытындылай келе, мемлекет етюзген аукымды саяси, экономикалык, элеуметтк, мэдени жэне кръктык реформалардыц жаца тэуелЫз ^азакстанныц калыптасуында берш iргетасты калау юшдеп Yлкен табыстарга экелгенш сешммен т^жырымдауга болады.
Елiмiзде жYргiзiлетiн жаца жаИандык езгерютермен елiмiздiц к¥кыктык шынайылыгы мен кръктык емiр саласындагы жYргiзiлген реформалар да логикалык езара байланысуда. Кдаыктык
емiр езше к¥кык шыгармашылык кызмет^ кылмыстык саясат жэне елiмiзде зац гылымын камтамасыз ету кдаамдас белЫ болып табылатын, мемлекет жYргiзетiн кръктык саясатты камтитыны бэрiмiзге мэлiм.
Елiмiздiц Т^цгыш Президент - Елба-сымыз Н.Э. Назарбаевтыц бастамашылыгы бойынша жYзеге асырылатын елiмiздегi белсендi к¥кык шыгармашылык кызметшщ нэтижесшде мемлекеттщ к¥кык шыгармашылык процесше жэне к¥кык колдану кызметiне койылатын халыкаралык
стандарттардьщ талаптарын ескере отырып, кукыктыц барлык салалары мен институтта-рында кец аукымды кукыктык реформалар жYргiзiлдi.
Мемлекеттщ кылмыстык саясатты уйымдастыру жэне жYргiзу саласындагы кагидатты устанымын кылмыстык кукык бузушылыктарга карсы кYрестi одан эрi iзгiлендiруге, мемлекеттiк органдардыц жэне когамдык уйымдардыц дайындалатын терiс кылыктар мен кылмыстардыц профилактикасы, олардыц алдын алу жэне жолын кесу женшдеп жумысын жандандыруга багытталган накты шараларды iске асыруга багытын курайды.
Елiмiзде зац гылымыныц дамуын камтамасыз ету максатында гылыми-зерттеу мекемелершщ жYЙесi жасалды. Iргелi жэне колданбалы зац гылымын да-мыту Yшiн тшсп гылыми негiздердi жа-сау осы мекемелердщ максаттары мен мiндеттерi болып табылады. Мемлекеттiц зац шыгару процесшщ тиiмдiлiгiн жэне мемлекет жYргiзетiн кукыктык саясатты уйымдастыруды оцтайландыруды арттыру Yшiн мемлекеттiк органдарга багытталуга тиiс накты непзделген усынымдарды эзiрлеу жэне тужырымдау зац гылымыныц негiзгi функциясы болып табылады.
Жогарыда керсетшген ережелердi ескере отырып, мемлекет жYргiзетiн кылмыстык саясаттыц тиiмдiлiгiн одан эрi арттыру мэселелерiнiц практикалык жагынан шешiмi отандык жэне шетелдш кукыктык доктринасындагы казiрri замацгы жагдайда iргелi жэне колданбалы зац гылымыныц жетiстiктерiмен тыгыз логикалык езара бай-ланыста болганын атап еткен жен. Сонымен катар, ол кылмыстык кукык бузушылыктарга ыкпал ету шараларын уйымдастырудыц кукык коргау жэне кукык колдану практи-касында белгiлi болган беталыстарды ескере отырып байланыста болып отыр.
Зац гылымына елеулi Yлесiн коскан республикамыздыц атакты галымдары ез гылыми жумыстарында жиынтыгында отандык кукыктык доктринаны эзiрлеу Yшiн iргелi гылыми непз болып табы-латын тужырымдамалык ережелер мен усынымдарды керсетедi.
Зацды тулгалардыц жауаптылыгы кылмыстык кукыктыц езекп эрi кеп талкыланатын проблемалардыц бiрi болып табылады. Отандык кылмыстык зацнаманы одан эрi кец аукымды жетiлдiру мэселелерiне назар аудара отырып, профессор УС. Джекебаев зацды тулгалардыц кылмыстык жауаптылыгын белгшеудщ туындаган кажеттiгiн дэлелдеу Yшiн мына-дай дэлелдердi келтiредi: «... кылмыстык зацнаманы колдану теориясында жэне
практикасында адамныц эрекетi, оныц iшiнде кылмыстык эрекет де абстрактiлi емес, объективт мен субъективтiнiц бiрлiгi ретшде, ягни оныц жасалуыныц накты мэн-жайына байланысты каралуга тиiс. Мундай тэсш кылмыс субъектiсi белгiлi бiр жаска толган, акыл-есi дурыс жеке тулгалар болып табылган жагдайда, дурыс болды жэне дурыс болып кала береди
Зацды тулгалардыц жауаптылыгын белгшеу кезшде тек кылмыстык зацнаманы емес, сонымен б1рге кшэ жэне жауаптылык ту-ралы тужырымдамаларымыздыц «тугендеуЬ» талап етшетш болады» [1].
УС. Джекебаевтыц зацды тулгалардыц кылмыстык жауаптылыгын белгшеу туралы жан-жакты дэлелденген тужырымдамалык идеялары мен ережелерiне ерекше назар ау-дару жэне оларды КР КК 15-бабын жаца ре-дакцияда кайта жазу аркылы колданыстагы кылмыстык зацнамага езгерiстер енгiзу Yшiн кабылдау кажет.
Кылмыстык саясаттыц мемлекеттiц колданыстагы кылмыстык зацнаманы одан эрi жетiлдiруiне багытталган накты айкындалган шараларын кукыктыц конституциялык жэне салалык кагидаттарын катац сактау негiзiнде куру кажет.
Келтiрiлген ережемен езара байланыс ая-сында профессор И.И: Роговтыц элеуметтiк жацгыртуды камтамасыз ету мYДдесiнде ре-спубликада эдш конституциялык саясатты жYргiзуге катысты мынадай тужырымдарын келтiру орынды болып табылады:
«Конституцияда жалпыга бiрдей ада-ми кундылыктар жэне негiз калаушы халыкаралык кужаттардыц талаптары ескерiле отырып, адамныц жеке басыныц аса жогары кундылыгы, адамдардыц тец кукыгы, бiреудi кез келген жагдаяттар бойынша кемсiтуге тыйым салу, меншiкке кол сугылмаушылык, пшрлер плюрализмi, адамныц табиги кукыктары мен бостандыктарынан ажыратылмауы, халыктыц егемендiгi сиякты iргелi негiздер кезделген» [2].
У.С. Джекебаев кылмыстык жауаптылык институтын казiргi замацгы кукыктык доктрина шецбершде кайта караудыц туындаган кажеттiгi туралы кисындап мазмундаган тужырымдамалык ереженi езiне осы проблеманыц кылмыстык-кукыктык, сол сиякты жекелеген кукыктык-процеспк аспектiлердi камтитын кешендi тэсiл аясын-да карау орынды болар едь
Профессор М.Ш. Когамов: «Кылмыстык кодекстiц негiзгi идеясы ретшде кылмыстык жауаптылыкты кез келген тYсiндiру жэне тYсiну кезiнде оны кылмыстык ю бойынша дэлелденуге жататын мэн-жайларды аныктау аркылы белгiлеу Кылмыстык-процеспк
кодекстщ проблемасы», - деп жазады.
Б^л Казакстан Республикасыныц Кылмыстык жэне Кылмыстык-процестк кодекстершщ Heri3ri ержелершщ органикалык езара байланысын бiлдiредi» [3].
Жогарыда керсетшген ережелердi еске-ре отырып, мемлекет жYргiзетiн кылмыстык саясаттыц тиiмдiлiгiн одан эрi арттыру мэселелершщ практикалык жагынан шешiмi казiрri замацгы жагдайдагы iргелi жэне колданбалы зац гылымыныц жетiстiктерiмен тыгыз логикалык езара байланыста болганын атап еткен жен.
Зац гылымы эзiрлейтiн ^сынымдардыц мемлекет жYргiзетiн практикалык к¥кыктык саясатка койылатын талаптармен езара байланысын ашып керсету айрыкша назар-ды талап етедi. Зац гылымыныц мацызын багалаудыц казiргi замацгы тэсшдерш сипат-тайтын мынадай гылыми корытындыларды беруге болады:
«Бугшп кYнi зац гылымыныц кемшде Yш тYрiн керсетуге болады: бiрiншiсi оны колданатын билк пен такта отырган Зацшыгарушыны кередь Оган езiнiц ^сыныстары мен дэлеледерш жолдайды. Б^л крык реформасы женшде гылым. Келесi зац гылымы кръктык кемек керек адамга багытталады. Ол белпЫздкт жоюга, кателiкке тэуекелдi азайтуга крыктык кдаылымдар калыптастырады жэне кажетт мэртебе бередi. Yшiншi зац гылымы даулар-ды зац тэртiбiмен эдш шешудi камтамасыз етедi» [4] - гылыми т^жырымдарды керсету негiздi болып табылады.
Зац гылымыныц керсетiлген бiрiншi тYрiнiц ерекшелiктерiне токталсак, м^ндай гылымныц объектiсi мен нысана-сын нактылау орынды болып табылады. Мемлекеттiц кръктык реформаны жYзеге асыруженiндегiкызметiнк¥райтынкоFамдык катынастардыц кешеш зац Fылымыныц каралатын тYрiнiц объект^ болып табылады. Мемлекеттiк органдар мен к^зыретл лау-азымды адамдарFа баFытталатын эзiрленетiн накты айкындалFан ^сынымдар Fылымныц нысанасын кдаайды. Зац Fылымыныц каралатын тYрiнiц объектiсi мен нысанасына негiзделе отырып, казiргi замацFы жаFдайда к^кыктык реформаны жYргiзудегi жэне мемлекет жYргiзетiн к¥кыктык саясаттаFы зац Fылымыныц релiне айрыкша назар аудару орынды болып табылады.
Тэуелсiздiк жылдарында мемлекет жYргiзген аукымды к¥кыктык реформа елiмiздiц колданыстаFы крыктык жYЙесiнiц барлык салаларын камтыFан. Атап айтканда, кылмыстык зацнама - 1997 жылы жэне 2014 жылы ею рет реформалауFа ^шырады. 2014 жыг^ы 3 шiлдеде кабылданып, 2015
жыг^ы 1 кацтардан бастап кYшiне енген Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексi колданыстаFы ^лттык кылмыстык зацнаманыц кептеген институттары мен нормаларына елеулi езгерiстер енпздь
вз кезегiнде, республиканыц кылмыстык зацнамасына енгiзiлген крыктык жацашылдыктар кылмыстык саясаттыц эдютемелж негiздерiнiц кдаылуына катысты кылмыстык крык доктринасыныц же-келеген ережелерш кылмыстык зацныц жаца ережелерiне сэйкес кайта караудыц объективтi кажеттiгiн езектендiредi.
Кылмыстык саясаттыц казiргi замацFы доктринасын к¥рудыц жаца тэсiлдерiн iздеудi кылмыстык крыктык сырткы насан-дарына да, сол сиякты оныц дереккездерiне де жацашылдыктармен енгiзiлген белгiлi бiр езгерiстердi ескере отырып жYзеге асы-ру крыкка сыйымды болып табылады, б^л ретте кылмыстык крыктыц сырткы нысан-дары мен кайнар кезi деген рымдардыц рсасты^ына катысты Fылыми ^сынымдарды ескеру кажет. Кылмыстык крыктыц кайнар кезi крыктык идеяныц бастапкы туындауы-мен езара байланыста болады, оны кешннен зац шыFарушы кылмыстык крыктыц белгiлi бiр накты нормасына кезец-кезещмен калыптастыру процесi аркылы жасайды.
Зац эдебиетшде крыктыц нысаны мен кайнар кезi рымдарыныц сэйкестiгi, рсасты^ы керсетшедь Профессор М.Н. Марченко пiкiрiнше: «Крык нысаны кайнар кезiнiц сэйкестiгi крыктыц кайнар кезi екiншi сипаттаFылар жэне формальды-заци болFанда орын алады. Осы аркылы крык нысаны мен кайнар кезшщ сэйкестiгi аныкталады, нысан зац (нормативтiк) мазм^н калай сырттай ¥ЙымдастырылFанын керсетсе, ал кайнар кез зац кездер^ нысан мен мазм^нды калыптастыратын факторлар-ды карастырады» [5] - деп керсетть
Республикамыздыц колданыстаFы
^лттык кылмыстык кры^ыныц нысандары мен кайнар кездершщ норма шыFарушыныц бастапкы идеяларына сэйкес болуы про-блемасын эзiрлеу эдiстемелiк т¥рFыдан белгiлi бiр Fылыми жэне практикалык KызыFушылыкты туFызады. Кылмыстык зацнаманы реформалаудыц бастапкы крыктык идеяларын мемлекет жYргiзетiн, жаца кылмыстык зацнамада кылмыстык барлык крык б^зушылыктардыц коFамдык кауiпсiздiгiн жэне жазалаудыц дэрежесi ескерiле отырып, оларды кылмыстар мен кылмыстык терю кылыктарFа саралау, жаза-лауды дараландырудыц каFидаттарын сактау жэне кылмыстык-крыктык репрессия ша-раларын Yнемдеу Yшiн жаца крыктык кепiлдiктердi жасау аркылы юке асырылFан кылмыстык саясатты одан эрi iзгiлендiруге
умтылыспен байланыстырган дурыс болар едь Кылмыстык зацнаманы реформалаудыц нэтижесiнде жаца емiрлiк шындыктар ескерiле отырып, кылмыстык саясатты жYргiзудiц тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн берш кукыктык негiз жасалды.
Кылмыстык кукык бузушылыктардыц жекелеген тYрлерi Yшiн жауаптылыкты рет-теу мэселелерi бойынша тэуелсiз галым-сарапшылар ресейшктерге караганда зац шыгарушымыздыц тэсiлдерiн негурлым перспективтi жэне орынды деп танитынын атап еткен жен. Мэселен, Казакстанныц кылмыстык зацнамасында контрабанда Yшiн кылмыстык жауаптылыкты реттеудiц кукыктык тэсшдерше жYргiзiлген салы-стырмалы зерттеудщ нэтижелерi бойынша Ресей Федерациясыныц галымдары былай тужырымдайды: «зацшыгарушы Кылмыстык кодекстщ Ерекше белiмiнiц жYЙесiнде контрабандалык кылмыстар Yшiн жауаптылыкты реттейтiн норма-ларды дурыс калдырган. Сонымен бiрге, зацшыгарушы 2015 жылдыц 1 кацтарынан кYшiне енген жаца КК кабылдайды, онда ол Yшiн кылмыстык жауаптылыкты реттеу-ге жацадан тургы колданылган. Бурыцгы КР КК караганда баптар елеулi тYзетiлген. Жаца Казакстан Республикасыныц КК-сi РФ КК караганда контрабандалык кылмыстар бiр жYЙе ретiнде курамдары мукият сипатталган. КР КК 234, 236, 286, 290, 303, 311, 312, 326, 339 баптарында кылмыстык жауаптылык саралауга тургы да езгертшдЬ» [6].
Республикамыздыц казiргi замацгы кылмыстык саясатыныц доктрина-сын калыптастырудыц эзiрленетiн жаца тэсшдершщ кешенiнде когамдык катынастарды кылмыстык зацнаманыц нормаларымен куру мен реттеудеп эдiлдiк кагидатын сактаудыц дурыс жолдарын iздеу белгiлi бiр перспективаны курайды. Галым В.Д. Филимонов осыган осындай пiкiр бiлдiредi: «Эдiлеттiлiк - енегелшк сананыц жеке бiр бейнеа. Сондыктан, енегелiлiк кубылыс ретiнде эдшеттшктщ критериi когамдык санада кылаптаскан субъектшер арасындагы когамдык катынастардыц езара эрекетпспк пен езара байланыстыц кубылысы болып келетш жеке жэне когамдык мYДдеге сэйкестiгi жэне ол когамныц кезецмен дамуына эсерiн тигiзедi.
Осы тургыдан бiз эдiлеттiлiк аныктамасына келуiмiз керек, оны калыптаскан немесе калыптасып келе жаткан когамдык катынастар сапалык си-паттамасынан ашуымыз керек. Эдшетп осы талаптарга сай жеке жэне когамдык мYДдеге сэйкестiгiн камтитын когамныц кезецмен дамуын камтамасыз ететiн когамдык катынастар танылуы тиiс» [7].
Кылмыстык кукыкта эдiлдiк кагидатын iске асыру максатында мемлекеттiц кылмыстык саясатты жYргiзуi когамныц жумыс iстеуi белгiлi бiр учаскелерiнде когамдык катынастарды кылмыстык кукыктыц нормаларымен накты айкындалган реттеуге багытталуга тиiс. Жеке жэне когамдык мYДделердiц бiрлiгiн iске асыру жэне осымен когамда элеуметтiк тецдiктi камтамасыз ету, сондай-ак мемлекет пен когамныц прогресс жолындагы дамуы Yшiн жагдай жасау мундай реттеудщ нэтижесi болуга тшс.
Республикамызда жеке жэне когамдык мYДделердiц бiрлiгiн iске асыру Yшiн накты негiздердi жасауга мемлекет пен когамныц прогресс жолындагы дамуы Yшiн жагдай жасау Yшiн кол жеткiзуге елеулi кедергiлердi децгейi темендемейтiн пайдакYнемдiк жэне экономикалык кукык бузушылыктар жасайды. Сонымен катар, бiздiц кылмыстык зацнамамыздыц жекелеген ережелерi экономикалык кылмыстык кукык бузушылыктардыц алдын алмай жэне жолын кеспей, керiсiнше оларды жасауга колайлы жагдай жасайды.
Профессор В.В. Лунеев Ресейдеп пайдакYнемдiк жэне экономикалык кылмыстылыктыц жогары элеуметтiк каупiн сипаттай отырып, мынадай тужырым шыгарады:
«Ресейдегi экономикалык кылмыстылык кез келген кылмыстык-кукыктык, криминологиялык жэне статистикалык тургылардан, негiзiнде мемлекет пен халыкка кауiп тендiрiп отырган пайда^немдш кылмыстылыктыц кец аукымды, шексiз ядросы болып табылады. Егер экономикалык кылмыстылыктыц терттен бiр белiгiн тiркеу мYмкiн болса, онда ол ец кеп таралган, тiркелген эрекеттерден 50% асатын -урлыктан асып тYсер едь Алайда, ол елдегi экономикалык, материалдык мэселелердi шешуге кемектесер едi.
Жеке меншшке карсы кылмыстар ерекше кауштшп мен кец таралгандыгына карамастан келецкелi экономикалык кылмыстылыктыц тек кебш гана болып табылады. Элемде танылгандай «бизнес тYрiндегi кылмыстылык» дэстYрлi тYPде танылган кылмыстылык тYрлерiне караганда когамга, улттык жэне трансулттык экономикага Yлкен мацызды кауiптiлiк тугызады. Бiрак, экономикалык кэсiпкерлiк кылмыстылыктыц кауiптi тYрлерi туралы жинакталган ресми статистика жок. Ресми статистикада кэсiпкерлер кылмыс субъекпс ретiнде мYлде жок жэне олармен ютелген бизнес-кылмыстарда керсетiлмеген» [8].
Ресейдщ экономикалык жэне пайдакYнемдiк кылмыстылыгын си-
паттайтын ерекшелктердщ жекелеген аспектшершщ керсетiлген сипаттамасын белгiлi бiр ескертулермен бiздiц казакстандык шындыFыныц алацына да таратуFа болады. Кылмыстык жаза колданылатын экономикалык iс-эрекеттердi жасайтын кылмыскерлердiц кiнэсiнен жыл сайын мемлекеттiк казынаFа кеп миллиардтык каражат тYCпейдi. Кылмыстылыктыц кдаылымында жыл сайын жасалатын кылмыстык крык б^зушылыктардыц 50%-ын коFамFа кауiптi пайдакYнемдiк ю-эрекеттер к¥райды. Тиiсiнше, профессор В.В. Лунеевтщ т^жырымдары кылмыстык саясатымыздыц теориясы мен практикасыныц дамуы Yшiн езект эрi мацызды болып табылады.
ЖоFарыдаFы ж^мыста керсетiлгендей, экономикалык кылмыстык крык б^зу-шылыктармен карсы кYрестi регламент-теуге баFытталFан кылмыстык крыктыц жекелеген нормалары мен институттары б^рыннан кате болып кдаы^ан жэне осы себеппен жекелеген кылмыстык крык б^зушылыктардыц алдын ала алмаFан жэне оларды жолын кесе алмаFан. Сез зацсыз кэсiпкерлiк, зацсыз банктiк кызмет (КК 214-бабы); жалFан кэсшкерлк (КК 215-бабы); iс жYзiнде ж^мыстар орындалмай, кызметтер керсетiлмей, тауарлар тиеп-женелтшмей шот-фактура жазу бойынша эрекеттер жа-сау (КК 216-бабы) сиякты экономикалык кылмыстык крык б¥зушылыктарFа карсы ^рес туралы болып отыр.
КР КК 3-бабыныц 38-тармаFындаFы «со-масы он мыц айлык есептiк керсеткiштен асатын табыс, азаматка айлык есептiк керсетюштен бiр мыц есе асатын сомада кел^ршген залал не ¥ЙымFа немесе мем-лекетке айлык есептiк керсетюштен жи-ырма мыц есе асатын сомада кел^ршген залал» деген КК 214-бабы бойынша кылмыстык жауаптылык непздершщ керсетiлуi каралатын кылмыстык-крыктык нормаларда камтылатын кылмыстык крык б¥зушылыктарFа карсы кYрестiц эдiлдiк каFидатын б^затын, осы норма-лар к¥рылымыныц бастапкы кателЫн к^райды. КК 215 жэне 216-баптары бойынша жауаптылыктыц негiзi «азаматка айлык есептiк керсеткiштен бiр мыц есе асатын сомада кел^ршген залал не ¥ЙымFа немесе мемлекетке айлык есептж керсеткiштен жиырма мыц есе асатын сомада кел^ршген залал» деп белгiлендi. ЯFни адамды, мы-салы YЙымFа немесе мемлекетке iрi залал келтiрумен ^штаскан жалFан кэсiпкерлiк Yшiн кылмыстык жауаптылыкка тарту Yшiн айлык есептiк керсеткiштен жиырма мыц есе асатын мелшершдеп кел^ршген залал сомасын растайтын тiкелей дэлелдемелердщ
болуы кажет. «2015-2017 жылдарFа арналFан республикалык бюджет туралы» КР Зацына сэйкес 2016 жылFа бiр айлык есептк керсеткiш 1982 тецгенi кдаайды. Тиiсiнше, бiр айлык есептiк керсетюш 1982 тецгенi кдаайтынын есепке ала отырып, адамды ¥ЙымFа немесе мемлекетке iрi залал келтiрумен ^штаскан жалFан кэсiпкерлiк Yшiн кылмыстык жауаптылыкка тарту Yшiн 39 640 000 тецге мелшершде келтiрiлген залал дэлелденуге тию. Кылмыстык зац iс жYзiнде алаяктар-кэсiпкерлерге ¥ЙымFа немесе мемлекетке зацда белгшенген iрi мелшерге дейiн залалды келтiре отырып, жалFан кэсiпкерлiкпен айналысуFа жол бередi. Зацда эдiлдiк ^идаты б^зыла отырып, азаматтардыц, ^йымдар мен мемлекеттiц мYДделерi елемей жэне кем^ту аркылы жекелеген кэсшкерлж субъектiлерiне катысты басымдыктар белгiлеуге жол бершдь
Зац шыFарушы экономикалык кылмыстык крык б^зушылыктардыц жекелеген кдаамдары Yшiн белгiлеген кылмыстык жауаптылыктыц негiздерiне жоFарыда жYргiзiлген талдау нэтижелерi бойынша зац шытарушыныц экономикалык кэсiпкерлiктi асыра пайдалануды жэне алаяктыкты жасауFа белгiлi бiр ресми «жол беру квоталарды» крыктык к¥ру аркылы жосыксыз кэсiпкерлiкке ресми жол берудi калыптастырылуы туралы пЫр шыFаруFа болады.
Экономикалык кылмыстык крык б^зушылыктар Yшiн жауаптылыкты реттейтiн нормалардыц жоFарыда керсетш-ген к¥рылымдары республикамыздыц Конституциясында жэне Кылмыстык кодексiнде бекiтiлген кылмыстык крыктыц iргелi идеяларына, кайнар кездерiне жэне каFидаттарына кайшы келедi. Мэселен, КР КК 1-бабыныц 2-белiгiне сэйкес «Осы Кодекс Казакстан Республикасыныц Консти-туциясына негiзделедi». вз кезегiнде, Кон-ституцияда кезделген каFидатты ережелер мен н^скаулардыц негiзiнде КР КК 2-ба-бында мынадай КК-нщ: «адамныц жэне азаматтыц крыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiн, меншiктi, ^йымдардыц крыктары мен зацды мYДделерiн, ... коFам мен мемлекеттщ зацмен KOрFалатын мYДделерiн коFамFа каушт колсрушылыктан корFау, ... сондай-ак кылмыстык крык б^зушылыктардыц алдын алу» деген мiндеттерi калыптастырылFан.
Кылмыстык зацда кэсшкерлж кызметтiц жекелеген тYрлерi саласында асыра пайдалануды жэне алаяктыкты жасауFа ресми тYрде жол берудi белгiлей отырып, зац шыFарушы адам жэне азаматтыц крыктары мен бостандыктарыныц тецдiгiн сактау каFидатыныц б^зылуына жол бередь Жеке-
леген кылмысты жасау ниет бар адамдар Yшiн адам жэне азаматтыц кукыктарына, бостандыктары мен зацды мYДделерiне, меншшке, уйымдардыц, когамныц жэне мемлекеттiц кукыктары мен зацды мYДделерiне колсугушылыкка жагдай жа-сайды.
КР Бас прокуратурасыныц Кукыктык статистика жэне арнайы есепке алу женшдеп комитетiнiц статистикалык есебiнiц мэлiметтерiне сэйкес 2014 жылы КР КК 192-бабы бойынша жалган кэсiпкерлiк Yшiн козгалган 311 кылмыстык ю тiркелдi, олардыц iшiнен 87 ю ендiрiспен аякталды, 74 iс сотка жiберiлдi, 13 iс актамайтын непздер бойынша токтатылды, 45 ю есептен шыгарумен токтатылды, 45 ю кылмыс курамыныц жэне окигасыныц болмауына байланысты токтатылды, 201 кылмыстык ю бойынша iс жYргiзу айыпталушы ретшде жауапка тартуга жататын адамныц аныкталмауына байланысты токтатыла турды; 6 кылмыстык ю айыпталушыныц тергеуден немесе сот-тан жасырынгандыгына не оныц болатын жерi аныкталмагандыгына байланысты токтатыла турды. 2015 жылы КК 215-бабы бойынша жалган кэсшкерлш Yшiн козгалган 2626 кылмыстык ю тiркелдi, олардыц шшен есептi жылда 305 iс ендiрiспен аякталды, 280 iс сотка ж1бершд^ 159 iс кiнэнi мойындау туралы мэмше нысанында процестiк келiсiм жасау негiздерi бойынша токтатылды, 369 ю КР КДК 35 жэне 36-баптарыныц негiздерi бойынша, ягни iс бойынша ю жYргiзудi болгызбайтын мэн-жайлар жэне кылмыстык кудалауды жYзеге асырмауга мYмкiндiк беретiн мэн-жайлар бойынша токтатылды; кылмыстык кукык бузушылык жасаган адам аныкталмагандыктан 1291 кылмыстык iс токтатыла турды; 21 кылмыстык ю айыпталушыныц кылмыстык кудалау орган-дарынан жасырынгандыгына не оныц болатын жерi аныкталмагандыгына байланысты токтатыла турды.
КР КК 214-216-баптарында кезделген экономикалык кылмыстык кукык бузу-шылыктар курамыныц кылмыстык-кукыктык табигаты осы iс-эрекеттер субъектшершщ зацсыз максаттарга жету Yшiн асыра пайдалануды жэне алаяктыкты пайдалану непзшде жосыксыз кэсiпкерлiктi жасау ниетiмен байланысты болады. Тиiсiнше, экономикалык кылмыстык кукык бузушылыктардыц каралатын курамдарыныц курылымын осы ю-эрекеттердщ кылмыстык-кукыктык табигатыныц езгешелiгi мен ерекшелшн ескере отырып, кайта карау жэне кайта курастыру кукыкка сыйымды болып табы-лады.
КР КК 214-216-баптарын кайта карау
жэне кайта курастыру перспективаларын Ресей Федерациясыныц, кэсiпкерлердi асыра пайдалану жэне алаяктык Yшiн жауаптылыкка тарту мэселелерi бойынша тэжiрибесi негiзiнде ескере отырып, жасау орынды болып табылады.
2012 жылгы 29 карашадагы РФ Федералдык зацымен РФ КК-не кезектi езгерютер енгiзiлдi, оныц iшiнде РФ КК-нщ 21-тарауы 1591-1596-баптармен толыктырылды.
«РФ КК жаца баптарды енгiзу жолы-мен зацшыгарушы жеке кылмыстар тYрiнде алаяктыктыц жеке тYрлерiн кылмыстандыру жолымен кеттi. Кылмыстандырудыц негiзi алаяктык эрекеттердiц экономиканыц жэне когамдык емiрдiц эртYрлi салала-рында орын алуы табылады, оларга: не-сиелеу, элеуметтiк сала, кэсiпкерлiк сала, сактандыру саласы, когамдык емiр сала-сы, компьютерлiк акпарат жэне оны сактау куралдары саласы, компьютерлiк акпаратты немесе акпарарттык-телекоммуникациялык желiлердi ецдеу жэне беру жатады» [9].
Ресей Федерациясыныц экономикалык алаяктык Yшiн кылмыстык жауаптылыкты реттеу мэселелерi женiндегi кукык шыгару тэжiрибесiн ескере отырып, бiздiц кылмыстык зацнамамызга КК 214-216-бап-тары бойынша жауаптылыкты реттейтш нормаларды курастырудыц кукыктык тэсiлдерiне байланысты бiркатар езгерiстер мен толыктырулар енгiзу перспективасы бо-лушы едi.
КР КК 214-216-баптарыныц бiрiншi белiктерi бойынша кылмыстык кукык бузушылыктардыц жай (негiзгi) курамдары Yшiн жауаптылыкты кездейтiн диспозиция-лар шецбершде зацсыз кэсiпкерлiктiц, зацсыз банкпк кызметтiц, жалган кэсiпкерлiктiц, iс жYзiнде жумыстар орындалмай, кызметтер керсетiлмей, тауарлар тиеп-женелтшмей шот-фактура жазу бойынша эрекеттер жасаудыц кез келген нысандары Yшiн жауаптылыктыц негiздерiн куру орынды болып табылады. Каралатын нормалардыц санкцияларын айыппулды, тYзеу
жумыстарын, когамдык жумыстарга тарту-ды жэне камакка алуды колдану мYмкiндiгiн кездейтiн кылмыстык терю кылыктарга жататын жаза шараларыныц белгiлерi бойын-ша куруды орынды болып табылады. КК 214-216-баптарыныц екiншi белiктерi бойынша осы баптардыц бiрiншi белiктерiнiц колданыстагы редакцияларын екiншi белiктерге ауыстыру аркылы кылмыстардыц сараланган курамдары ретiнде анагурлым катац жауаптылыкты белгшеу кажет. Онда, КК 214-бабыныц екiншi белiгi 3-белiгi болып ауыстырылуга тиiс. Сонымен катар, КК 215 жэне 215-баптарыныц 2 жэне
3-белктер^ тшсшше 3 жэне 4-белктер1 болып ауыстырылуга ти1с. Экономикалык кылмыстардыц каралатын сараланган жэне ерекше сараланган курамдарыныц жаца усынылатын курылымдарыныц санкцияла-рын сол б1р шектерде калдыру кажет.
Мемлекет жYргiзетiн кылмыстык саясаттыц кешеншде кукык шыгару процесiмен катар, мемлекет саясатын кукык нормаларында бекiтiлген жYзеге асырудыц нысаны ретiнде сипатталатын, мемлекеттщ кукык колдану кызметi мацызды орынга ие. «Кукык колдану кукык шыгармашылыкпен катар, кылмыстык саясаттын белек багытын курайды, оныц езiндiк iшкi даму кайнар кездерi, зацдылыктары мен ерекшелiктерi бар» [10].
Колданыстагы кылмыстык зацнаманыц нормаларында камтылган идеялардыц емiрлiк шындыгында iске асырылуына байланысты кукык колдану практикасы, ец алды-мен, кылмыстык кукыктыц нормаларыныц накты мэтшдершде керсетiлген тыйым са-лулар мен уйгарымдардыц накты тYсiнуi мен тYсiндiруiне койылатын талаптарга сэйкестiгi ескерiле отырып жасалуга тиiс.
Кылмыстык кукык бузушылыктардыц жекелеген тYрлерiмен карсы курест! уйымдастырудыц кукык колдану практи-касымен танысудыц нэтижелерi когамга каушт iс-эрекеттердiц жекелеген тYрлерiн дурыс саралау мэселелерiн шешуде белгiлi бiр киындыктар кездесетiнiн керсетедi.
Келiктiк кылмыстык кукык бузушылыктар - саралау жэне кшэш жауаптылыкка тарту мэселелерiн шешу кезшде киындыктарды туындататын кылмыстык кукык бузушылыктар тYрлерiнiц бiрi болып табылады.
Мэлiм болгандай, республикада кайгылы, ал кейбiр кезде трагедиялык сал-дармен уштаскан жол-келiк окигалардыц саны азаймайды. Жол жYрiсi кагидаларын бузушылардыц iс-эрекеттерi абайсыздык белгiлерi бойынша сараланады, ейткенi баптыц диспозициясында абайсыздыкка ткелей керсетiлген. Алайда, iс жYзiнде жол-келк окиганыц мэн-жайлары егжей-тегжейлi зерттелгенде кейбiр кездерде жа-нама пигылдыц белгiлерi аныкталады, бул туралы зац эдебиетшде керсетiледi.
Бул туралы Е. Стешич мынадай пiкiрдi
бiлдiредi: «ЖЖЕ касакана жYргiзушiмен бузу кезiнде ткелей касаканалыкты адам елiмiне экелгенде немесе келк куралын колданып денсаулыкка зиян келтiрудi аныктау мYмкiн болмаса, барлык жагдайда когамга кауiптi зардаптарга абайсыздыкты кездейтiн абайсыздык болып багаланбайды. Осындай зардаптарга жанама касаканалык болу Yшiн келесi жагдайлар дэлел:
1) ЖКО дешн калыптаскан жагдайга Yстемдiк жасау; Yстемдiк ретiнде осы жагдайда бiз келiк куралын кауiпсiз баскарудыц жэне пайдаланудыц объективтiк мYмкiндiгiн тYсiнемiз;
2) осы жагдайды касакана шиеленiстiру жэне адам емiрi мен денсаулыгына каушт жагдай тугызу. Жагдайды шиеленiстiру деп келк куралын баскару процесiнде жYргiзушiнiц ЖЖЕ бузуга экелген, адам емiрi мен денсаулыгына кауiп тендiретiн кiнэлi iс-кимылы;
3) баска адамдардыц емiрi мен денсаулыгына зиян келтiру накты мYмкiн бо-латын жYргiзушiнiц психо-физиологиялык (мастык немесе есiрткi мастыгы);
4) зацды курметтемеу жэне баска адамдардыц емiрi мен денсаулыгына немкурайлы кезкарасты дэлелдейтiн жYргiзушiнiц кукыктык жагдайы (келк жYргiзушi куэлiгiнiц болмауы немесе айырылгандыгы, адам емiрi мен денсаулыгына немесе жол жYру кауiпсiздiгiне карсы кылмыстар мен эюмшшк кукык бузушылыктарды кайталап жасау)» [11].
Кылмыстык кукык теориясында жэне кукык колдану практикасында абайсызда жэне жанама пигылмен жасалган кiнэнiц аражiгiн дурыс ажырату проблемасы кеп талас тудыратын эрi кYрделi мэселелердiц бiрi болып табылады.
Кылмыстык саясатты жYргiзу кезшде келктк кылмыстык кукык бузушылыктар туралы ютер бойынша дурыс кукык колдану мэселелерш шешу жол-келiк окиганыц барлык мэн-жайларды егжей-тегжейлi эрi мукият зерттеудщ нэтижелерi бойынша кабылдауы тиiс жэне жанама пигылдыц белгiлерi аныкталган жагдайда юнэнщ ю-эрекеттерi осы жумыста керсетiлген гылыми тужырымдар мен усынымдардыц негiзiнде касакана кылмыс ретiнде саралануга тиiс.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Джекебаев У.С. Юридическое лицо как субъект преступления. - Зацгер, 2011, № 4 -49 б.
2. Рогов И.И. Социальная модернизация как приоритетное направление конституционной политики Казахстана. - Зацгер, 2012, № 9. - 9 б.
3. Когамов М.Ш. Установление основания уголовной ответственности: вопросы пра-
воприменения в уголовном процессе. ^азак бшм академиясыньщ баяндамалары. Юриспруденция. 2010, № 2. - 131 б.
4. Пермяков Ю.Е. Стандарты научности в юридической теории. - М.: Право и политика. 2011, № 3. - 476-б.
5. Марченко М.Н. Источники права. М., 2006. - 57-б.
6. Прохорова М.Л., Скачко А.В. Контрабанда в законодательстве Республики Казахстан: новые подходы к регламентации уголовной ответственности в условиях членства в Таможенном Союзе. - Международное уголовное право и международная юстиция. М., 2016, № 2. - 30-б.
7. Филимонов В.Д. Справедливость как принцип права. - Государство и право. М.,
2009, № 9. - 6-б.
8. Лунеев В.В. Проблемы противодействия экономической преступности. - М., Государство и право, 2014. № 2. - 32-б.
9. Александр Шеслер. Мошенничество: проблемы реализации законодательных новелл. - Уголовное право. М., 2013, № 2. - 67-б.
10. Кленова Т.В. Квалификация преступлений и уголовная политика. - Государство и право. М., 2012, № 4. - 56-б.
11. Елена Стешич. Авария с тяжкими последствиями: неосторожное преступление или убийство? - Уголовное право.М.,2014, № 2. - 77-б.
REFERENCES
1. Djekebaev U.S. Iuridicheskoe lico kak subekt prestuplenia. - Zanger, 2011, №4 - 49b.
2. Rogov I.I. Socialnaia modernizada kak prioritetnoye napravlenie konstitucionnoi politiki Kazakhstana. - Zanger, 2012, №9 - 9b.
3. Kogamov M.Sh. Ustanovlenie osnovania ugolovnoi otvetsnvennosti: voprosi pravoprimenenia v ugolovnom processe. Kazak bilim akademiasinin baiandamalari. Iurisprudencia.
2010, №2. - 131 b.
4. Permjakov Ju.E. Standarty nauchnosti v juridicheskoj teorii. - M.: Pravo i politika. 2011, № 3. - 476-b.
5. Marchenko M.N. Istochniki prava. M., 2006. - 57-b.
6. Prohorova M.L., A.V. Skachko Kontrabanda v zakonodatel'stve Respubliki Kazahstan: novye podhody k reglamentacii ugolovnoj otvetstvennosti v uslovijah chlenstva v Tamozhennom Sojuze. - Mezhdunarodnoe ugolovnoe pravo i mezhdunarodnaja justicija. M., 2016, № 2. - 30-b.
7. Filimonov V.D. Spravedlivost' kak princip prava. - Gosudarstvo i pravo. M., 2009, № 9. -
6-b.
8. Luneev V.V. Problemy protivodejstvija jekonomicheskoj prestupnosti. - M., Gosudarstvo i pravo, 2014. № 2. - 32-b.
9. Aleksandr Shesler. Moshennichestvo: problemy realizacii zakonodatel'nyh novell. -Ugolovnoe pravo. M., 2013, № 2. - 67-b.
10. Klenova T.V. Kvalifikacija prestuplenij i ugolovnaja politika. - Gosudarstvo i pravo. M., 2012, № 4. - 56-b.
11. Elena Steshich Avarija s tjazhkimi posledstvijami: neostorozhnoe prestuplenie ili ubijstvo? - Ugolovnoe pravo. - M., 2014, № 2. - 77-b.
УДК 343.21
25-ЛЕТНИЙ ПУТЬ УГОЛОВНОГО ЗАКОНА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН: ОТ ПРОВОЗГЛАШЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ
ДО СОВРЕМЕННОСТИ
Сартаева Наталья Абаевна
Доктор юридических наук, доцент, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: уголовный кодекс; уголовный закон; уголовно-правовое воздействие; эффективность уголовно-правовых норм.
Аннотация. В статье рассматриваются Уголовные кодексы Казахской ССР 1959 года
