CC BY
24УДК 4414
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ ТЭУЕЛС1ЗД1К ЖЫЛДАРЫНДАFЫ ЦЫЛМЫСТЬЩ САЯСАТЫНЫЦ ДАМУ ТАРИХЫНАН
Ерболат Магжан^лы Елубай
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, Куцыцтыц мониторинг орталыгыныц жетекш1 гылыми цызметкер^ Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: emagzhan@bk.ru
Н^рлан Болат^лы Мауытцали
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, цылмыстыц, цылмыстыц-процестж, цылмыстыц-атцарушылыц зацнамасы жэне сот сараптамасы бол1мШц к\ш\ гылыми цызметкер1; Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: mautkali.nurlan@mail.ru
Tymh свздер: ¥лттыц зацнама; сот жуйес1; цылмыстыц саясат; зацныц устемдт; цуцыцтыц реформа.
Аннотация. Соцгы онжылдыцтар жаца мемлекеттшктщ пайда болуы, ашыц нарыцтыц экономиканыццурылуы, цаутЫзджттыгайтужэнедемократиялыццогамныцдамукезещболды.
ТэуелЫз Казацстан тарихыныц призмасы арцылы жаца мтдеттер толыгымен жэне магыналы тYрдеайцындалатын болады, олцазгрггзамангыулттыцзацгацызметету1 тшсжэне осылайша елдегг элеуметтт-саяси, экономикалыц жэне элеуметтгк озгергстерге ыцпал етедг.
Казацстандыц улттыц зац, дамудыц Yш неггзгг кезецт оттг. Бгргншг кезец тэуелЫздттщ пайда болуымен сипатталады жэне 90-шы жылдардыц бгртшг жартысына келедг. Мемле-кетт1л1кт1 ныгайту - келесг кезец - Казацстан Yшiн цалпына келтгрудщ жэне турацты дамудыц траекториясына айналган 1990-шы жэне 2000-шы жылдардыц екiншi жартысында орын тапты. Осы онжылдыцта улттыц зацды турацты жэне цалыптастырылган деп си-паттауга болады [Н.Э. Назарбаев Казацстандыц жол. - Алматы: «Жiбек Жолы» баспасы, 2012. -. 63 - 64.б].
Мемлекеттщ цуцыцтыц саясатындагы ец мацызды буыны болып цылмыстыц саясат та-былады, оны жетiлдiру кешендi, озара байланыста тYзетiлген цылмыстыц цылмыстыц про-цестЫ жэне цылмыстыц-атцару цуцыгымен, сондай-ац цуцыц цолданумен ЖYзеге асырылады.
Мацалада бiздiц мемлекетiмiздiц дамуыныц барлыц сатыларында цылмыстыц, цылмыстыц процестт жэне цылмыстыц-атцару зацнамасыныц, улттыц сот ЖYйесi жеттушц негiзгi багыттары корсеттген.
Мацаланыц мазмуны жацын болашацта цылмыстыц саясаттыц одан эрi дамуыныц векторлары шю процестердщ серпш, халыцаралыц цуцыцтыц жэне интеграциялыц проце-стердщ ыцпалымен аныцталады. Казiргi Казацстан элемдЫ кещстЫтщ бiр болтне айналу-да. Жэне бул фактор таяу болашацта цуцыцтыц ЖYйеге жэне зацнамага тYрлi цуцыцтыц саяси, экономикалыц жэне царжы цуралдарыныц эсер етуi арцылы елеулi эсер ететш болады.
ИЗ ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ УГОЛОВНОЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ЗА ГОДЫ ЕГО НЕЗАВИСИМОСТИ
Елубай Ерболат Магжан^лы
Ведущий научный сотрудник Центра правового мониторинга
Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан,
г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: emagzhan@bk.ru
Мауытцали Н^рлан Болат^лы
Младший научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: mautkali.nurlan@mail.ru
Ключевые слова: национальное законодательство; судебная система; уголовная политика; верховенство права; правовая реформа.
Аннотация. Последние десятилетия стали периодом становления новой государственности, построения открытой рыночной экономики, укрепления безопасности и развития демократического общества.
Через призму истории независимого Казахстана полнее и содержательнее раскроются новые задачи, которым должно служить современное национальное право и, тем самым, способствовать дальнейшим общественно-политическим, экономическим социальным преобразованиям в стране.
Казахстанское национальное право прошло три главных этапа развития. Первый этап характеризуется становлением независимости и приходится на первую половину 1990-х годов. Укрепление государственности - следующий этап - происходит во второй половине 1990 годов и 2000-е годы, которые стали для Казахстана траекторией подъема и стабильного развития. В настоящем десятилетии национальное право можно охарактеризовать как стабильное и сформированное [Назарбаев Н.А. Казахстанский путь. - Алматы: ИД «Жибекжо-лы», 2012. - с. 63 - 64].
Как известно, важнейшим звеном правовой политики государства является уголовная политика, совершенствование которой осуществляется путем комплексной, взаимосвязанной коррекции уголовного, уголовно-процессуального и уголовно-исполнительного права, а также правоприменения.
В статье раскрываются основные направления совершенствования уголовного, уголовно-процессуального и уголовно-исполнительного законодательства, национальной судебной системы на всех этапах развития нашего государства.
Из содержания статьи можно предположить, что дальнейшие векторы развития уголовной политики на ближайший период будут определяться динамикой внутренних процессов, влиянием норм международного права и интеграционными процессами. Современный Казахстан становится частью мирового пространства. И этот фактор в ближайшей перспективе будет доминировать, оказывая свое заметное воздействие на правовую систему и законодательство через влияние различных правовых, политических, экономических и финансовых инструментов.
FROM HISTORY OF DEVELOPMENT OF CRIMINAL POLITICS OF REPUBLIC OF KAZAKHSTAN FOR YEARS HIS INDEPENDENCE
Elubay Erbolat
Leading researcher fellow of Legal Monitoring Center
of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail:emagzhan@bk.ru
Mauytkali Nurlan
Junior scientist of the department of the criminal-proceeding, criminal-executive legislation and forensic examination of the Institute of Legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan c, Republics of Kazakhstan; e-mail: mautkali.nurlan@mail.ru
Keywords: National legislation; judicial system; criminal politics; supremacy of right; legal reform.
Abstract. The last decades have become a period of the emergence of a new statehood, the construction of an open market economy, the strengthening of security and the development of a democratic society.
Through the prism of the history of independent Kazakhstan, new tasks will be revealed more fully and more meaningfully, which should be served by modern national law and, thereby, promote further socio-political, economic social transformations in the country.
Kazakhstan national law has passed three main stages of development. The first stage is characterized by the emergence of independence andfalls on the first half of the 1990s. Strengthening statehood - the next stage - occurs in the second half of the 1990s and the 2000s, which have become for Kazakhstan a trajectory of recovery and stable development. In the present decade, national law can be described as a stable and formed.
As you know, the most important part of the legal policy of the state is the criminal policy, the improvement of which is carried out by a complex, interrelated correction of criminal, criminal procedure and criminal-executive law, as well as law-enforcement.
Basic directions ofperfection of criminal, criminal judicial and criminally-executive statute open up in the article, national judicial system on all stages of development of our state.
The tables of contents of the article can be supposed, that the further vectors of development of criminal politics on the nearest period will be determined by the dynamics of internal processes, influence of norms of international law and integration processes.Modern Kazakhstan becomes part of outer space.And this factor will prevail in the nearest prospect, rendering the noticeable affecting legal system and legislation through influence of different legal, political, economic and financial instruments.
Кешенд^ езара кылмыстык, кылмыстык ю жYргiзу жэне кылмыстык-аткару к^кыгы, сонымен катар к¥кык колдану к¥кыктарыныц дамуы аркылы жYзеге асырылатын, мемлекет-тщ к¥кыктык саясатыныц мацызды буыны -кылмыстык саясат.
Бiрiншi кезец (1991-1997 гг.). ^азакстан тэуелЫздНне ие болганнан кешн, эрекеттеп 1959 жылгы ^ылмыстык кодекс егемендi ^а-закстанныц элеуметтж-экономикалык жэне когамдык-саяси езгерiстерiмен катар тшмд1 ж^мыс iстей алмаганы анык керiндi. Ец ал-дымен, онда жалпы адамзаттык к¥ндылыктар, адам к¥кыктары мен бостандыктары жэне мемлекеттщ халыкаралык мiндеттемелерi кдаметтелмедь (^ылмыстык кодекстщ норма-ларына шектен тыс идеологияныц, конъюн-ктутарына тэн болды). Екiншi жагынан, кыл-мыс мэселелерi когам Yшiн ерекше сипат ала отырып, мемлекеттшк кагидаларына жэне ^лттык кауiпсiздiкке кауш тендiрiп, сезсiз когам апаты болып табылады.
Осыган орай, 1997 жылы кабылданган ^ылмыстык к¥кык коргауга жататын, адам к^кыктары мен бостандыктарыныц табиги, ажырамас басымдыктарына негiзделген эле-уметтк к¥ндылыктардыц жаца иерархия-сын аныктады. Сонымен бiрге, негiзгi мш-деттердщ бiрi зацмен коргалатын ец жогары к^ндылыктар ретiнде адамныц к¥кыктары мен бостандыктарыныц бастапкылыгын жэне ажырамастыгын танудан бас тарту аркылы кылмыстыц т^жырымдамасын деполитизаци-ялау жэне деидеологизациялау мшдел болды.
Сонымен катар, ^ылмыстык зацнамага тапкырлык пен бастамаларга тыйым салуды бiрiктiрiп, жеке т^лганыц шыгармашылык эле-уетiне негiзсiз шек коймау жэне зацсыз эрекет-тердiц арасында кедерп кою максаты болды.
Мемлекеттiц тиiмдi кылмыстык саясаты кылмыстык сот терелтнщ оцтайлы Yлгiсiн-сiз мYмкiн емес. Осы кезецде кылмыстык-^ жYргiзу зацнамасын жетiлдiру айтарлыктай кYшейдi. Халыкаралык катынастар мен мем-лекеттiк байланыстарды кецейту, халыкаралык кркыктыц жалпыга ортак нормалары мен кагидаттарын толык келемде кабылдау кажет-тiлiгi, сондай-ак кылмыстылыкпен куресудщ
тергеу жэне сот практикасыньщ объективтi кажеттшп, непзшен, кэс1пкойлыкты ныгай-туга карсы эрекет етумен, кылмыстык эрекеттеп жинакылыкпен, кылмыстык тактикамен сипатталады, б^л елде ет1п жаткан етпел1 ке-зецнщ талаптары.
Осыныц барлыгы каз1рг1 замангы, демо-кратиялык, к¥кыктык мемлекет сипаттамала-рына сэйкес кылмыстык эдшеттшк жYЙесiне 1997 жылгы ^ылмыстык iс жYргiзу кодексшщ кабылдалуына экелдi. Б^л ретте, зац шыга-рушыныц негiзгi максаты - адам мен азамат-тыц тiкелей кръктары мен бостандыктары туралы конституциялык нормаларды тану, зацдардыц мэнiн, мазм^ны мен колданылуын аныктайтын жэне сот терелЫн камтамасыз ететiн кылмыстык iс жYргiзу зацнамасын ка-лыптастыру болды. Осылайша, кылмыстык-iс жYргiзу кодексiнiц келешектегi дамуы адам к^кыктары мен бостандыктарын сезЫз коргауга багытталган кылмыстык сот терелЫнщ негiзге алынатын кагидаттарды одан эрi дэй-ектi жYзеге асыру болды. Сарапшылардыц пiкiрiнше, б^л ЩК кылмыстык процестiц континенттiк (аралас) Yлгiсiне жакын, мазм^-ны бойынша корганыш кызметтес, прогрес-сивтiлiгi жэне адами iзгiлiгi белгiленедi.
Республикадагы саяси, элеуметтк-эко-номикалык жэне к¥кыктык процестер бiздiц мемлекетiмiздiц кылмыстык-аткару жYЙесiнiц дамуында ткелей керiнiс тапты.Сонымен бiр-ге, 6y^ элем бойынша пенитенциарлык жYЙе кептеген жагдайда саяси режимнiц керсет-кiшi болып табылады.Б^л жYЙе мемлекеттiц экономикасын, саяси режимiн, когам жетюпе-ушшп жэне баска да мэселелердi акцент жа-сап, керсетедi.
^азакстанныц тэуелЫздк алган сэтш-де республиканыц пенитенциарлык мекеме-лерiнде 100 мыцнан астам адам болды, ал бiздiц мемлекет ^рама Штаттар мен Ресей-ден кешн <^рме халкыныц» индексi бойынша Yшiншi орынды иелендi. Оган коса, тYзету мекемелерiнiц лык толылыгы, тиiстi гигиена-ныц болмауына, азык-тулж жетiспеушiлiгiне, медициналык кемектiц нашар керсетшуше алып келдi, ал б^л проблемалар ез алдына, туберкулез жэне баска да ж^кпалы аурулардыц
таралып, тYрмелердегi eлiм-жiтiмнiц табеюь не экелдь ТэуелЫздктщ алгашкы жылдарын-дагы Егемендi К^азакстанныц шешкен про-блемалары.
^азакстан тарихындагы кылмыстык жаза институтыныц, эаресе бостандыктан айыру жазасы дамуындагы eтпелi кезец, бiздiц мем-лекетiмiз тацдаган, дамудыц демократиялык устанымы, жалпы адами кундылыктар жeнiн-де, оныц катарында, адам жэне азамат бо-стандыгын кылмыстык-кукыктык коргау про-блемасына бет-бурыс жасауы, басымдылык идеологиясына негiзделген, 1997 жылы ка-былданган ^ылмыстык-аткару кодексi болды. Жазалау институтыныц кылмыстык-кукыктык аспектiлерi курт eзгердi, эсiресе бостандыктан айыру мэселесь
Егемендiктi жэне тэуелсiздiктi алганнан кейiн елдегi демократиялык YДерiстердiц да-муы зац мен эдшджтщ сенiмдi кепiлi бола ала-тын, азаматтардыц конституциялык кукыкта-ры мен бостандыктарын коргауга кабiлеттi сот жYЙесiн ныгайтумен тыгыз байланысты.
Сот жYЙесiндегi реформаныц басталуы 1991 жылы 16 желтоксанда «Мемлекеттк тэуелсiздiк туралы» Конституциялык зацныц кабылдануымен байланысты, ^азакстандагы мемлекеттiк билiктiц зац шыгарушы, аткарушы жэне соттык органга бeлiну кагидатын еске-ре отырып, iске асырылатынын жариялады.
вкiлеттiктердi бeлудiц негiзгi кагида-ты 1993 жылы ^азакстан Республикасыныц алгашкы Конституциясында бекiтiлдi, ол сот органдарын уйымдастыру мен жумыс ютеу-дiц негiзгi кагидаттарын жариялады. Одшет органдарына Конституциялык Сот, Жогаргы Сот, Жогаргы арбитраж соты жэне иерархия бойынша тeмен орналаскан соттар жатады.
Сапалы жаца сот жYЙесiн курудыц непз-гi багыттарын айкындайтын жэне оны дамы-тудыц негiзгi басымдыктарын айкындайтын негiзгi тарихи кужат ^азакстан Республикасы Президентiнiц«^азакстанРеспубликасындаFы кукыктык реформалар мемлекеттк баFдарла-масы туралы» 1994 жылFы каулысы болды1.
^азакстандаFы тэуелсiз сот жYЙесiн ка-лыптастыру, кызметкерлердi жэне каржылык колдауды арттыру, тэуелсiздiктiц кепшдк-терiн жэне судьялардыц тэуелсiздiгiн нытай-ту реформаныц максаттары болды. Азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарын сот аркылы корFау саласын кецейту, сот тeрелiгiне KOлжетiмдiлiктi арттыру мiндеттерi койылды.
Осылайша, 1991-1995 жылдары ара-лы^ында буры^ы Совет Yкiметi жYЙесiнен, тэуел^з мемлекет - ^азакстан Республикасы жаца сот жYЙесiнiц жумыс iстеуiне ^шу ЖY-зеге асырылды.
Сот жYЙесiндегi eзгерiстердiц басталуы 1995 жылFы ^азакстан Республикасыныц Конституциясын жэне «Сот жYЙесi мен судьялардыц мэртебесi туралы» 1995 жыгтаы 22 желтоксандаFы Конституциялык зац кYшi бар Президент Жарлы^ыныц кабылдануы болды. К^азакстан РеспубликасындаFы сот билЫ шындыкка айналды. Бул бiздiц мемле-кеттiлiгiмiздiц дамуындаFы басты жетютж-тердiц бiрi.
ЖоFарыда аталFан непзп зац актiлерiнiц кабылдануымен эдiл сот туралы жаца ереже-лер сот билЫнщ зац шыFарушы жэне аткарушы курылымдардан тэуелсiздiгi туралы мемлекеттк билiк соттарыныц тiкелей ныса-ны ретiнде енгiзiлдi. Сот жYЙесiнiц б1ртута-стыFы арбитраждык соттарды олардыц функ-цияларын жалпы юрисдикциядаFы соттарFа беру аркылы токтатады. Жергiлiктi соттардыц судьяларын ел Президентi таFайындауFа жэне Парламент Сенатыныц ЖоFарFы Сот судьяларын сайлау тэртiбi енгiзiлдi.
Екiншi кезец (1997-2012жж.). Берiлген ке-зецде К^ылмыстык кодекстiц ережелерi бiрне-ше рет eзгердi, бул бiр жаFынан практиканыц талаптарына сэйкес оны жетiлдiру мен тYзе-тудiц табиFи процесi болып табылады.
1998 жылдан 2012 жылFа дейiнгi кезецде ^ылмыстык кодекске тYзетулер енгiзген 60-тан астам зац кабылданды. АлFашкы тYзету-лер кодекс колданыска енгiзiлгеннен кейiн алты ай eткен соц, 1998 жылFы шшдеде жа-салынды, кейiннен ^ылмыстык кодекс жыл сайын iс жYзiнде тYзетiлдi. Кейбiр жылдарда К^ылмыстык кодекске тYзетулердi кeздейтiн бiркатар зацдар кабылданды. ^аз1рп кезге дейiн жалпы 300-ден астам макала тYзетiлдi.
^азакстан дамуыныц eзге сатысын-да орналасуы прецедентсiз жаца, коFамдык катынастардыц жэне олармен байланысты кокан-локылыктыц пайда болуы, OFан коса KOлданыстаFы трансформациямен алдын-ала аныкталды.
Осыныц барлыFы кылмыстык-кукыктык KOрFаудыц колданыстаFы механизмдерiн ту-зетудi Fана емес, жаца кылмыстык-кукыктык мекемелердi куруды да талап етть
1997 жылFы ^ылмыстык-ю жYргiзу ко-дексi кабылданFаннан берi ^азакстанда жоFа-ры халыкаралык стандарттарFа жауап беретiн казiргi заманFы кылмыстык сот тeрелiгi ЖYЙ-есiн калыптастыру турFысынан кeп нэрсе жа-салды. Бул кезецнiц кылмыстык-iс жYргiзу зацнамасыныц ец мацызды артыкшылыкта-ры мыналар болды:адамныц жэне азаматтыц кукыктары мен бостандыктарын корFаудыц эдiлеттi эдiстерiмен камтамасыз ету; айыптау, KOрFау, iстi мэн-жай бойынша карау функци-
1 Казацстан Республикасы ПрезидентШц «Казацстан Республикасындагы цуцыцтыц реформа мемлекеттж багдарламасы туралы» 1994 жылгы 12 ацпандагы № 1569 цаулысы.
яларын белуге; тараптардыц накты бэсекеге кабiлеттiлiгi мен тецдЫн камтамасыз етуге багытталган нормаларды эзiрлеу; сотка жаца мэртебе беру; кылмыстык iс бойынша алдын ала тергеу процесш оцтайландыру; кылмыстык кудалаудыц жариялылык кагидатын та-рылту; зацдылыкты дэлелдеу мэселелерiн са-палы тYрде жацарту.
Дэл осы кезецде, ^ылмыстык-аткару сая-сатын iзгiлендiру бойынша кептеген шаралар ^йымдастырылды. ^ылмыстык-аткару жYЙесiн реформалау сотталгандар мэселесi бойынша, эрекеттегi зацнаманы жацарту жэне халыка-ралык нормаларга, элемдiк Yлгiлерге жакын нормативтьк¥кыктык актiлердi кабылдаумен катар жYргiзiлдi. Б^л ретте басты назар жаза-ны орындаудагы жаца тэсiлдердi ецгiзуге ау-дарылды, м^ндагы басты басымдык нег^рлым жазаны кецiнен колдану, оныц баламасы бас бостандыгынан айыру, сотталгандарды бас бостандыгынан айырудагы элеуметтiк оцал-ту, оларды бостандыктагы емiрге дайындау, сондай-ак олардыц к¥кыктары мен зацды кы-зыгушылыктарын кYшейтiлуiн камтамасыз етiп, пенитенциарлык жYЙенiц ашыктыгын керсету.
Мемлекеттк-к^кыктык саладагы басым-дыктарга сэйкес осы кезецде сот процесш одан эрi жацгырту жэне жещлдету, сот терель гi мен сот эюмшшпшц мэселелерiн айкын-дау, мамандандырылган соттарды к¥ру жэне сот жYЙесiнiц кэсiби децгейiн кетеру бойынша бiркатар шаралар кабылданды.
Осылайша, ^Р Президентiнiц 9 акпан 2002 жылгы Жарлыгы бойынша, кэсiпкерлiк кызметл жYзеге асыруга байланысты сот да-уларын шешуге уэкiлеттi мамандырылган ау-данаралык экономикалык соттар кдаылды2.
Мемлекет басшысыныц 2004 жылгы 9 кы-ркYЙектегi каулысымен аудандык мамандандырылган эюмшшк соттардыц мемлекеттiк билiк органдарыныц экiмшiлiк органдарынан туындайтын iстерiне жаткызылган соттарга косымша мамандандыру енгiзiлдi. Б^л когам-дык-к¥кыктык катынастар саласында аза-маттардыц к¥кыктары мен бостандыктарын коргау тетiктерiн ныгайтты.
^ылмыстык сот терелЫ институтыныц алкабилердiц катысуын енгiзу, когамдык бакылаудыц мYмкiндiгiн кецейтiп, азаматтар-дыц эдiл сот терелiгiн жYзеге асырылуында тiкелей катысуы 2007 жылгы 1 кацтардан басталган сот жYЙесiн реформалаудыц мацыз-ды буыны болып табылады.
Сот-к^кыктык реформаныц келесi кезецi 2007 жылгы мамырда елдiц негiзгi зацына
енгiзiлген тYзетулермен белгiлендi. К^абыл-данган жацалыктар эдiлеттiлiк жYЙесi сот-тык санкиялауды енгiзу аркылы азаматтар-дыц конституциялык к¥кыктарын коргауда сенiмдi кепшдктерге иелендi [1].
Мемлекет басшысыныц 2007 жылгы 23 тамыздагы Жарлыгымен Астана жэне Ал-маты калаларында кэмелетке толмагандар iстерi женiндегi арнаулы ауданаралык соттар к^рылды3. Кейiннен, м^ндай соттар республи-каныц барлык облыс орталыктарында жэне кейбiр iрi калаларында калыптасты.
2010 жылгы 1 кацтарда ^шше енген «К^а-закстан Республикасыныц сот жYЙесi жYЙесiн жетiлдiру бойынша ^азакстан Республикасыныц кылмыстык, кылмыстык-iс жYргiзу жэне азаматтык iс жYргiзу кодекстерше езгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» Зацы сот жYЙесiн жетiлдiру бойынша жYЙелiк ж^мы-стыцлогикалыкжалFасуыретiндекабылданды.
2010 жылFы 1 кацтардан бастап кылмыстык iстер бойынша мамандандырылFан ауданаралык соттар кдаылып, ерекше юрисдикци-ялы аса ауыр кылмыстар iстерi алкабилердш катысуымен соттыц карауына берiлдi.
Осылайша, 1^азакстан РеспубликасындаFы сот реформасыныц осы кезещнде демократи-ялык зацдылыктыц жэне жалпы^а танылFан халыкаралык стандарттар талаптарына жауап беретiн, к¥кыктык жэне элеуметтк кепшдк-тердiц кажеттi децгейiн камтамасыз ете ала-тын, сондай-ак конституциялык принциптердi сактауFа арналFан сот терешшершщ жоFары кэсiби жауапкершiлiгiн камтамасыз ететш сот жYЙесiк¥рылды.
Yшiншi кезец (2012-казiргi уакыт). 2014 жылы Жаца кылмыстык кодекстiц кабыл-дануы бiркатар себептерге байланысты болды.
Бiрiншiден, казiргi заманныц талаптарын ескере отырып, кылмыстык зацнаманы iз-гiлендiру кажет.
Екiншiден, 1997 жыг^ы ^ылмыстык ко-декске жоFарыда айтылFандай, жыл сайын кептеген езгерютер мен толыктырулар ен-гiзiлдi. Б^л ез кезегiне, к¥кык колданудыц жетюпеушшгше жэне кейбiр нормалардыц езара келюпеушшгше алып келдi. ЖиналFан кемшiлiктердi жою кажеттiлiгi жаца кодекстш кабылдануына экелдь
Жаца К^ылмыстык кодексте шет елдердш алдыцFы катарлы тэжiрибесi колданылады, сондыктан ол кептеген басымдыктарFа ие.
Осылайша, кылмыстан ерекшеленетiн KOFамдык кауiп-катер, 2014 жыг^ы кылмыстык кодекске кылмыстык терю кылык тYсiнi-
2 «Казацстан Республикасы Президенттщ 2001 жылгы 24 цазандагы № 713 Жарлыгына взгер^тер мен то-лыцтырулар енг1зу туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2002 жылгы 9 ацпандагы № 804 Жарлыгы
3Казацстан Республикасы Президенттщ 2004 жылгы 9 цыркYйектегi № 1437 «Казацстан Республикасыныц кейбiр аудандыц жэне оган тецестiрiлген соттарын цуру, цайта уйымдастыру жэне тарату туралы»Жарлыгы.
п ретшде ендi. Нэтижесiнде, бурында кыл-мыс болып саналFан жYЗден аса эрекеттер, жаца кодексте кылмыстык терю кылык болып танылады. Бул сeзсiз, зацнаманы iзгiлендiру жэне жазалау шараларын тeмендету.
Кылмыс жасаFан тулFа жeнiнде, оныц позитивтi тэртiбi, атап eтсек, ю-кимылдын салдарын болдырмау немесе кукык корFау ор-гандарына жасалFан кылмысты ашуFа кeмек кeрсетсе, кылмыстык жауапкершшктен боса-ту тYрлерi жетiк кецейтшдь
ЖалпыFа ортак кабылданFан халыкара-лык стандарттарFа кол жеткiзуге умтылатын кез-келген мемлекеттщ дамуыныц мацызды кeрсеткiшi, азаматтардыц конституциялык кукыктары мен бостандыктарын корFаудыц, сот тeрелiгiнiц колжетiмдiлiгi мен ашыкты^ы-ныц тиiмдiлiгi екенi белгiлi.
Сот тeрелiгiн жYзеге асыру сапасы, ец ал-дымен, кылмыстык сот юш уйымдастыру мен сот органдарыныц тэуелсiздiгiне байланысты.
Бул Yшiн эсерлi кылмыстык-ю жYргiзу зацнамасын, тулFаны кылмыстык жауапкер-шiлiкке тарту, сот эдiлдiгiн карастыратын, кылмысты тез эшкерiлеу максатында, ор-ныкты кукыктык механизмдердiц эзiрленуi кажет болды.
Кылмыстык iс жYргiзу зацнамасын жетш-дiрудiц негiзгi баFыттарыныц бiрi - кукыктык саясат тужырымдамасымен кылмыстык про-цестiц тиiмдiлiгiн жецiлдету жэне жетiлдiру, оныц iшiнде сотка дешнп iс жYргiзу тэртiбiн жецiлдету болып табылады.
Нэтижесiнде, жаца Кылмыстык-ю жYр-гiзу кодексi жетiлдiрiлiп, 2015 жылы кушь не ендi. Ол кылмыстык мэселеш тексеру Yдерiсiн жеделдетумен катар, кылмыстык юке елiктiрiлген адамдардыц конституциялык кукыктарыныц корFалуын жоFары децгейде камтамасыз етiлуiне, эдiл сот тeрелiгiн ЖY-зеге асыру тиiмдiлiгiн арттыру максатында кылмыстык сот тeрелiгiн жетiлдiру, сондай-ак оны халыкаралык стандарттарFа сэйкес кел-тiруге баFытталFан [2].
Атап айтканда, Кылмыстык iс жYргiзу кодекс «кылмыстык iс козFау туралы» жэне «ал-дын-ала тергеу» тYсiнiктерiн жойды. Тергеу органдары тергеу iс-кимылдарын адамдардан eтiнiштердi алFаннан жэне тiркеуден eткiзген-нен кейiн дереу бастауFа кукылы. втiнiште айтылFан фактiлер расталмаFан жаFдайда кылмыстык iс токтатылады.
Цылмыстыц курбандарыныц кукыктарын KOрFауды камтамасыз ету максатында кылмыс курбандарыныц шуFыл мемлекеттiк акшалай eтемдерiн жYзеге асыру жоспарланFан, курбан-дарFа арналFан eтемакы корын куру тазделген.
Жаца кылмыстык-iс жYргiзу кодекс тергеушi сотты енгiздi. Конституциялык адам жэне азаматтыц бостандыFы жэне зац Yстемдiгi каFидалары негiзiнде, тергеушi сот-
тыц уэкiлеттiктерiне кYзетке алу санкциясын таFайындау, YЙ камауын таFайындау, уакытша кызметтен шеттету, жакындауFы тыйым салу, экстрадициялык камау, камауда устаудаFы мерзiмiн кeбейту, кепiлдiк колдану, мYлiкке тыйым салу жатады.
Будан баска, тергеу судьясы, аныктаушы-ныц, тергеушiнiц, прокурордыц iс-эректтерi мен шешiмдерiне карсы шаFымдарды кара-стырады. ТаFы бiр енпзшген жаца функция -сотка дешнп ю жYргiзу жэбiрленушi мен куэ-гердiц жауаптарын сактау, атап айтканда, сот процесс кезiнде жоFарыда айтыг^ан тулFалар денсаулык немесе баска да объективт себеп-термен келе алмаса.
Сонымен катар, КР-ныц 2017 жылFы 21 желтоксандаFы Зацы бойынша «Казакстан Республикасыныц кукык корFау кызметiнiц ю жYргiзу негiздерiн жацFырту, кейбiр зацды ак-тiлерiне eзгертулер мен толыктырулар енгiзу туралы» кылмыстык-iс жYргiзу зацнамасын келешек жа^ырту жалFастырылды.
Атап айтканда, тергеу сотына тулFаны жеткiзу максатында бултартпау шарасыныц 72-ден 48 саFатка дейiн таFайындау мэселесiн шешуге баFытталFан туткынFа алу мерзiмiн кемiту. Кэмелет жаска толмаFан тулFалар жeнiнде, 24 саFаттан артык туткынFа алын-байды. Сонымен бiрге, тергеу судьясына жет-кiзу уакыты 72 саFатка дешн узартылуы мYм-кiн айрыкша жаFдайлар туралы толык акпарат кeзделген.
Сондай-ак прокурордыц, тергеу судьясына жасырын тергеу ю-эрекеттерш жYргiзуге, Yлгiлердi мэжбYрлеп алу мен карауFа eкiлет-тiктерi берiлген. Руксат етiлген кепiлдiц ко-сарланушылыFынан сактану максатында, бул мэселе соттыц айырыкша кузыретiне берiлдi.
КорFаушы-адвокаттыц соттык сараптама жэне баска да тергеу эрекеттерш жецiлдету жэне адвокаттардыц кукыктарын кeтеру максатында eтiнiшхат жолдау тэртiбi кайта кара-стырылды.
1с жYргiзуде эрекеттiц iстеу уакыты мен ю^ дурыс шешу уакыт аралыFын азайту, ай-тарлыктай Yнемдеудi камтамасыз ету, кiшi-гiрiм ауырлыктаFы терiс кылыктар жэне кылмыстар жeнiнде шыFындарды тeменде-ту максатында тергеудщ жаца тYрi - буйрык аркылы ю жYргiзу енгiзiлдi.
Алдын ала тергеу органы жасырын тергеу эрекеттерiн жYргiзген адам туралы кейiннен хабарландыру рэсiмi енгiзiлдi.
КаFаз нускасынан баска, кылмыстык ютщ электрондык форматы енгiзiлiп, ол кылмыстык сот тeрелiгiнiц ашыкты^ын арттыруFа мYмкiндiк бередi [3].
2014 жылдыц шiлдесiнде Мемлекет бас-шысы жаца кылмыстык аткару кодексiне кол койды, ол Казакстанныц кылмыстык-атка-рушылык саясатыныц дамуындаFы таFы бiр
мацызды кезещ аяк;талганын KepceTTÏ. Сот-талгандардыц к¥кыктары мен зацды мYДде-леpiн коргау децгешн едэуip арттыру жэне кылмыстык жазаньщ орындалу тшмдш-riH арттыру максатында кылмыстык-аткару зацнамасын одан эpi жетiлдipуге багытталган.
Жаца кылмыстык к¥кык колдану туралы зацнамада эзipлеушiлеp осы саладагы респу-бликаныц жетекшi галымдарыныц ^сынган бipкатаp негiзгi ^станымдарын ескеpдi. Осылайша, Кодекстщ 1-бабыныц 1-тармагында оныц еpежелеpi ^азакстан Республикасыныц Конституциясына жэне халыкаралык к^кыктыц жалпыга танылган кагидаттары мен нормаларына негiзделген норма бектледь
Эзipлеушiлеp сондай-ак республика беюткен халыкаралык шарттар ^АК ереже-леpi бойынша басымдыкка ие екендiгiн жэне халыкаралык шарттыц арнайы зац жариялау-ды талап ететiнiн коспаганда, ткелей колда-нылатынын ескеpдi.
Сонымен катар, кылмыстык-аткару зацна-масыныц эpекеттеpiн уакытында айкындай-тын нормаларды жасау кезшде жазаны жещл-дететiн немесе кылмыстык жаза колданатын т^лганыц жагдайын езгеше жаксартатын зац кеpi кYшке ие екеш айкындалды, ягни, б^л зац кушше енгеннен б^рын жазаланган адамдарга катысты колданылады.
^азакстанда колда бар ресурстарды есеп-ке ала отырып, 2012 жылы элемдегi сынак меpзiмiнiцколданыстаFымодельдеpiнiц бipiен-riзiлдiжэнеказipriуакыттаколданылады-шаpт-ты тYpде сотталFандаpFа Yкiм шы^арылады.
^атац окшаулау жаFдайында ^стаудыц салдары, pежимнiц шектеулеpi, кYнделiктi eмipдiц т^рактылы^ы жэне кылмыстык суб-культураныц ыкпалы pецидивизмнiц eсуiнiц негiзгi себептеpiнiц бipi болып табылатын осы адамдардыц eмipiн кайта элеуметтендipу мэселесi киындатылады. Осыпан байланысты, жаца ^АК электронды бакылау кдаал-дарын кецiнен пайдалану аркылы бас бостан-дыFынан айыру орындарынан босатылFаннан кейiн элеуметтiк жэне кръктык кемек кер-сетудi кажет ететiн адамдарды камтуFа мYм-кшдк беpетiн постпенитенциарлык Yлгiдегi пробацияныц Yлгiсiн енгiздi.
Жалпы алFанда, кылмыстык зацдарды iзгiлендipудiц дэйектi саясаты, пробация кы-зметiнiц дамуы бipтiндеп елдегi тYpмедегi халыктыц азаюына алып келедi. Осылайша, тэуелЫздк жылдарында тYpмелеpдiц саны Yш есеге азаЙFан: 1990-шы жылдары 100 мыц сотталFандаpдан 2018 жылы 35 219^а дейiн. Республика халкы Yшiн бас бостандыFынан айыpуFа сотталFандаpдыц санын есептеген-де, бiздiц республикамыз 220-дан астам ел арасында 48^i орында. ^осымша керсет-кiш бойынша 100 мыц казакстандыкка 194 таткын бар, б^л ^азаксташа элемдiк Yстелде
71 орынды иеленуге мYмкiндiк беpедi.
2013 жышры карашада судьялардыц VI съезiнде Мемлекет басшысы ^лттык сот жYЙесi коFамдаFы т^рактылыктыц, зацныц Yстемдiгiнiц, коFамныц жэне мемлекеттiц мYДделеpiнiц сакталуы мен казакстандыктар-дыц к¥кыктары мен бостандыктарын коpFау-дыц сенiмдi кепiлi болуFа тиiс екенiн атап eттi.
Сот жYЙесiнiц келешектегi дамуыныц практикалык жYзеге асырылуы 2014 жылы кабылданып, 2015 жылдыц 1 кацтарында эре-кет ете бастаFан кръктык-нормативтк ак-тшердщ бекiтiлунен кepiнiс тапты. Атап ай-тканда, жаца ^ылмыстык кодекс, ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык^с жYpгiзу кодексi жэне ^азакстан Республикасыныц Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы кодексi негiзiнен сот к¥зыретшщ кeлемiн кецейту-ге баFытталFан, сот тepелiгiне колжетiмдiлiк пpинципiн камтамасыз етедi жэне азаматтар-дыц зацды к¥кыктары мен мYДделеpiн то-лыFымен жYзеге асырады.
Сот жYЙесiнiц одан эpi дамуы бiздiц мем-лекетiмiздiц дамуыныц казipгi кезецiндегi ец мацызды тарихи к¥жат - «100 накты кадам» ажырамас бeлiгi болып табылатын «^кык нормаларын камтамасыз ету» институцио-налдык реформаны жYзеге асыру шецбеpiнде логикалык жалFасы болып табылады.
Оны юке асыру шецбеpiнде 2015 жылдыц соцында 59 зац кабылданды жэне кушше ендi.Осылайша, 2015 жылдыц 31 казанында Мемлекет басшысыныц Азаматтык ю жYpгiзу кодексiне (А1ЖК) сот процедураларын жэне азаматтык iс жYpгiзу зацнамасын жетiлдipу-ге баFытталFан БАК^ eкiлдеpiнiц катысуымен салтанатты pэсiм жаFдайында кол койды.
Инвестиция куйылудыц колайлы жаFдай-ын жасап, инвесторлар сенiмдiлiгiн ояту Yшiн, Астана каласы ЖоFаpFы Соттыц, бipiншi инстанция pетiнде кузыреттшгше инвестор мэpтебесiне байланысты, инвестициялык даулар бойынша азаматтык iстеpдi карасты-ру ^1ЖК карсацында беpiлдi. ЖоFаpFы сотта МамандандыpылFан 7 сот мYшелеpi бар сот коллегиясы курылды. Олардыц кузыретше, азаматтык iстеpдiц инвестициялык дау мэсе-лелеpiн бipiншi сот инстанциясы ретшде, бел-гiлi-бip ережелермен карастыру жатады. Бул iстеpдегi катысушылар ipi инвесторлар, кала-уынша, Астана калалык сотыныц инвестициялык даулар бойынша шешiмiн апелляциялык тэpтiппен сот актiлеpiн кайта карастыру мэсе-лесi де жатады.
^аз1рп уакыттаFы жаца А1ЖК табысты колданылады жэне халыктыц эдiлеттiлiкке кол жетюзуш камтамасыз етедi, азаматтардыц зацды кукыктары мен мYДделеpiн толык ЖY-зеге асырады.
Будан баска, «Сот жYЙесi мен судьялардыц мэртебес туралы» ^азакстан Республи-
касыньщ Конституциялык зацына, Казахстан Республикасыныц Кылмыстык ic жYргiзу кодекciне жэне Казакстан Республикасыныц Эюмшшк кукык бузушылык туралы кодексь не тYбегейлi eзгерicтер енгiзiлдi4.
Жогаргы Соттыц карауындагы Сот алка-сы ею тэуелciз топтан туратын бiлiктiлiк жэне тэртштшк тYрiнде кайта уйымдастырылды. Соцгысы азаматтардыц судьялардыц ic-эре-кеттерiнен шагымдарын жэне 21 карашада кабылданган VII Судьялар съезшде кабыл-данган Этика кодексшщ эдiлет eкiлдерiнiц бузушылык фактшерш карастырады. Этика кодекci сот тэрлбшщ Бангалор кагидаттары-на негiзделген. Ол судьяныц сот iciн карасты-ру барысында жанжалды жагдайларды бол-дырмау максатында ескертпе жасау, ic жYргiзу тэуелciздiгiн, бейтараптыкты жэне эдiлдiктi сактау Yшiн бекiтiлдi.
Жалпы алганда, жYргiзiлген реформалар улттык сот жYЙеciн айырыкша жетiлдiрдi. Сонымен катар, бiркатар тYбегейлi eзгерicтерге ушыраган отандык сот жYЙеci сот iciн барын-ша жецiлдету жэне азаматтардыц эдiл сотка кол жетамдшгш камтамасыз ету мшдеттерь не жауап беретiн жумыс тшмдшгшщ жога-ры децгейiн сактап калды. Кылмыстык сот тeрелiгi жYЙеciнде жеделдетшген алдын ала тергеу, келicу рэciмдерi жэне кыскартылган процедура сиякты институттар жумыска белcендi тYрде кiрicтi. Жазалау практикасы-ныц децгейiн едэуiр темендетть Соттар бас бостандыгынан айырумен байланысты емес жазалау тYрлерiн колдануга юрють Мэселен, 2013 жылмен салыстырганда, 2016 жылы ай-ыппулдарды колдану 8,4 есе, когамдык жу-
мыстар 5,9 есе, тYзеу жумыстарын 2,2 есеге улгайтты. Соттардагы айыптау жэне корга-ныс арасындагы тецдеcтiктi камтамасыз ету жэне сот бакылауыныц кецеюi женшдеп ша-ралар оц нэтиже беру YCтiнде.Тергеу судьясы-на бiркатар тергеу эрекеттерш санкциялауга eкiлеттiгiн беру адамныц конституциялык кукыктарын бузуды елеулi тYрде азайтуга мYмкiндiк бердi. Тергеу судьялары карасты-рган материалдар саны 2,9 есеге ecri. Алка-билердiц катысуымен каралган кылмыстык icтердiц саны Yштен бiрге артты.
Yмiткерлердi iрiктеу бойынша жYЙелi жумыс жYргiзу Yшiн Жогары Сот Кецеci дербес мекеме ретшде танылды. Бул Yдерicте когамдык кецестер, соныц iшiнде мэслихат депу-таттары, азаматтык когам eкiлдерi мен эдiлет ардагерлерi катысты. Аймактык соттардыц тeраFаларын судьяларды iрiктеуге эсер ету мYмкiндiгi нeлге дейiн тeмендедi. Сот лауа-зымдарына Yмiткерлердi iрiктеудiц бiлiктiлiк талаптары мен механизмдерi катацдатылды. Бiлiктiлiк емтиханын тапсыру процедура-ларын кYшейту, полиграфия бойынша окы-ту мен зерттеулердi енгiзу колFа алынды. ЖоFарFы Сот карауындаFы Одшет академи-ясыныц курылуы бiлiм беру процесш жэне сот практикасын барынша арттыруFа, судьялардыц кэciби дамуыныц жоFары децгейiн камтамасыз етуге жэне Fылыми зерттеулердi жетiлдiруге мYмкiндiк бередi.
Осылайша, казiргi уакытта Казакстан Республикасыныц сот жYЙеci халыкаралык cтандарттарFа сай дамытан жэне сот тeрелiгiн жылдам эрi сапалы тYрде камтамасыз ете ала-тын Yлгi болып табылады.
ЭДЕБИЕТ
1. Борчашвили И.Ш., Сахаров В.Н. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебно-методическое пособие. - Караганда: Карагандинский юридический институт МВД РК им. Б.Бей-сенова, 2004. - 232 с.
2. Борчашвили И.Ш. Перспективы развития уголовного законодательства Республики Казахстан: Проблемы и перспективы развития уголовного законодательства Республики Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Караганда.,2003. 358-362 с.
3. Кабдрахманова Н. Особенности формирования национального правосознания // Тураби. 2000. - № 2. - С.76. Кенжалиев 3., Даулетова С. Казахское обычное право в условиях советской власти (19171937). Алматы.,1993. - 113-143 с.
REFERENCES
1. Borchashvili I.Sh., Saharov V.N. Ugolovnoe pravo Respubliki Kazahstan. Obshhaja chast'. Uchebno-metodicheskoeposobie. -Karaganda:KaragandinskijjuridicheskijinstitutMVDRKim. B.Bejsenova, 2004. -232s.
2. Borchashvili I.Sh. Perspektivy razvitija ugolovnogo zakonodatel 'stva Respubliki Kazahstan: Problemy i perspektivy razvitija ugolovnogo zakonodatel'stva Respubliki Kazahstan: Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Karaganda.,2003. 358-362 s.
3. Kabdrahmanova N. Osobennosti formirovanija nacional'nogo pravosoznanija // Turabi. 2000. -№ 2. - S.76. Kenzhaliev 3., Dauletova S. Kazahskoe obychnoepravo v uslovijah sovetskoj vlasti (1917-1937). Almaty.,1993. -113-143 s.
4 «Кэмелетке толмагандардыц iстерi жвнiндегi мамандандырылган ауданаралыц соттарды цуру туралы» Казакстан Республикасы ПрезидентМц 2007 жылгы 23 тамыздагы № 385 Жарлыгы
