CC BY
15Конституционное и административное право
ПЛ
М.А. БАКТЫБАЕВА,
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университет1 зац факулътетшц ага оцытушы
;р конституциялы; кецео каулыларыньщ
р0л1 мен мэн1
Жа^ында Астана ^аласында, нактылайтын болса^ 7 ^арашада Конституциял^1^ Кецес мшдеттер1 мен мудделер! жайлы ^ыс^аша брифинг болып еткен ед1 КР бас прокурорыньщ орынбасары Асхат Дау-ылбаев Конституциял^1^ Кецес ез ^аулыларын ^айта ^арау нгмесе алып тастау женшде бастама кетере алмайды дегеген пшрде. Бул туралы ол бугтн Ата зацга енпзшген езгерютерге байланысты Казахстан Республикасыныц Конституциялы^ Кецесшщ 16 нормативтш ^аулысын ^айта ^арау, толыщ нгмесе жартылай алып тастау маселеа тащыланган кецес-те мал1мдед1 «Конституцияныц «Конституциял^1^ кецесшщ екшетлп» атты бел1мшде кецестщ еюлз-тшктер1 накты ащындалгац ал Ата зацныц 72-ш1 бабында Конституциялы^ Кецесте ^аралатын масе-лелерге бастама кетеретш субъекшврдщ то1м1 на-кты келтршген», - дед1 А. Дауылбаев. <<Егер, Конституцияныц 72-ш1 бабына сштеме жасайтын болса^, Кецесттц алдына ^аралатын маселелерд! ^ою ку^ыгына ие субъектшердщ том ^атац ащындалг-андыщтан Ата зац Кецесп ез бастамасы бойынша ешб1р шешш ^абылдай алмайтын, пассивт органга кездейсщ айналдырмаган болса керек. Бул там Кон-ституцияда тубегейш керсеттлген жан оган кецейт-шген тусшштеме беруге болмайды», -деп санайды ол. ^<Конституциял^1^ Кецес конституциялыщ орган болып табылады, Парламент, Президент, Уюмет секшд1 органдар мен институттардыц екшеттшт Конституция шецбершде ете ащын белпланген. Егер Конституция оларга ^осымша екшетпшк беруге мурсат беретш болса, оны ол тура атап керсетед1, бул институттарда зацда керсеттлген ^осымша екшеттшктер бершу1 мумкш деп айтады», - дед1 бас прокурордыц орынбасары. Алайда, оныц айтуынша, Конституцияда айтылгандай, «зацда керсетшген ба-с^а да екшеттшктер бершу1 мумкшдЫ» керсетш-ген президентпен салыстырганда Конституциял^1^ Кецеске ^атысты оныц екшеттЫктер! аясыныц ке-цейтшу мумюндМн Ата зац бермеген «Бул зацна-мадагы а^тацда^ екенш мен тусшемщ, ол зац нор-маларымен емес Конституция нормаларымен жой-ылуга ттс, атап айтса^, «Конституциял^1^ Кецес туралы» конституциял^1^ зацмен тузеттлуге тшс», - дед1 ол. Ал Конституциялыщ Кецес терагасы Игорь Рогов ез кезегтнде КР Бас прокурорыныц орынбасары-
ныц пгаршен келюкен жо^. «Конституциял^1^ Кецес туралы» конституциялыщ зацга сайкес, шеш1м-дер1 мен ^аулыларын кецестщ ез1 егер шеш1мге шпз болган немесе шеш1м ^абылданган кезде Кецеске беймал1м болган елеуш жайттар жацаша шагымда-нуга туртю болатындай Конституция нормасы езгер-гентн Кецес ай^^1ндаган жагдайда ез шеш1мдер1 мен ^аул^1лар^1н кецес ез бастамасымен ^айта ^арай ала-ды», - дед1 ол. «ЕлТм1зде ез шеш1мш езерте алуга жо^ б1рде-б1р мемлекетт1к орган жо^, Президент те, Парламент те жаца зац ^абылдай алады, Жогаргы Сот та ез шеш1мгн езгерте алады», - дед1 ол. «Каралып отырган маселе жетк!п1кт1 децгейде ай^ындалган, Конституциялыщ Кецес шешТм ш^1га-ру уштн кецес белмес1нз кетед1, тупк!п1кт1 шешш ^аб^1лданат^1н ор^1н мен уа^^1ты жайлы б1з ^ос^1м-ша хабарлайтын боламыз, - дед1 И. Рогов [1].
Будан бурын хабарлаганымдай, «Казахстан Республикасыныц Конституциясына езгер1стер мен толы^тырулар енпзу жен1ндег1» зацныц ^аб^1лдану^1на байланысты елмзде ^олданыстагы зацдар, ук1мет ^аулылары мен бас^а да ^у^ы^ты^ нормативт1к актшерд1 жацарт^глган Конституцияга сайкестенд1ру ма^сатымен Конституциялыщ Ке-цест1ц буг1нг1 отырысында кецестщ 16 норма-тивт1к ^аулысын ^айта ^арау, толы^ немесе жар-тылай алып тастау маселес1 тал^ыланд^1.
«Казахстан Республикасындагы конституциял^1^ занд^1л^1^т^1ц жай-куй1 туралы» Казахстан Респуб-ликасы Конституциял^1^ Кецесшщ 2007 ж. Жолдау-^1ндагы жацалыщтарга ерекше то^талгым кел1п тур. Эткен 2007 ж^гл Каза^станн^1ц конституциял^1^ да-му^1, саяси жуйен1 жет1лд1ру жане елдег1 ^огамд^1^ тура^т^1лы^ты н^1гайту ушш айтулы ж^гл болд^1. Жург1з!лген конституциял^1^ реформалар натижес1-нде саяси партиялардыц рел1 артт^1р^1лд^1, Парла-ментт1ц еюлзтпп кецейт1лд1, жергтл1кт1 ез1н-ез1 бас-^арудыц даму^1на жол аш^1лд^1, мемлекетт1к орган-дар мен азаматтыщ ^огам институттарыныц байла-н^1сы кушейд1, азаматтард^1ц к^ыщтары мен бос-танд^1^тарын ^оргауд^1ц соттыщ жане езге де меха-низмдерш жет!лд1руге жагдай жасалд^1. Бул орайда, Республика Президент! тарап^1нан ^аз1рг1 кезецде от^грган басты м1ндет - конституциял^1^ новеллалард^! ^у^ы^ты^ зацдастыру жанз елд1ц
~44 7 № 2 (14) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
букш зацнамальщ базасын жацартылган Непзп Зацга сайкестевддру болып табылады. Осы максатта Конституциялык Кецес ез бастамасымен конституциялык гс журпзу козгады жане 2007 жылгы 8 караша-дагы №9 нормативтш каулымен, Непзп Зацныц бурын колданылып келгеи нормаларына непзделгеи езшщ б1р^атар корытынды шеш1мдер1н кайта ^ара-дых. Конституциялык Кецестщ куш1 жойылган каулыларында Президент сайланатын мерзшд езгер-туге, Парламенттщ екшеттЫш, оныц депутаттары-ныц саны мен оларды сайлау таргабиБ, кейб1р мем-лекеттш органдарды куру расшше, сот кызметше жане кукык коргау жуйесгнг, жергшшп мемлекеттш баскаруга жане ез1н-ез1 баскаруга, сондай-ак тущын-дауды жане камауда устауды санкциялауга катысты кукыктык позициялар болатын 2008 жылгы 7 акпан-дагы № 1 нормативтш каулымеи Конституциялык Кецес, Казакстандагы аралык соттардыц кызмет жан олардыц шешшдерш орындау тарпбшщ масе-лелер1 жетндеп 2002 жылгы 15 акпандагы №1 каулыны, сондай-ак осы каулыныц шпзшде кабыл-данган 2002 жылгы 12 сау1рдеп № 1/2 косымша каулыны кайта карап, толык келемшде куштерш жойды. Бул аралык соттар мен халыкаралык ком-мерциялык терелштщ кызметш реттейтш улттык зац-наманы желвдруге, шаруашылык дауларын соттан алдын реттеу мумкшшшштерш кецейтуге жане ба-ламалы сот терелЫ институттары шпзшде кааби судьялардыц жумысбастылык проблемасын шешу-ге мумкшдш береди
Журпзшген жумыс натижесшде Конституциялык Кецес барлыгы болып 13 нормативтш каулыны ез бастамасымен кайта карап, толык келемшде, 5 каулыныц - шшара кушш жойды. Бул ретте конституция-лык жацалыктарга сайкес келмейтш жекелзген ере-желерш алып тастаганда Конституция нормаларын тусгнд1рудгц шю кисыны мен езара байланысы, маз-муидылыгы мен магынасы жогалмаган каулылар шшара кайта каралып, куш жойылды. Шыгарылган шеиамдерд1 орындаудыц тартабш ащындай отырып Конституциялык Кецес, каулыларды кайта карау конституциялык емес деп танылган зацдарга Республика Президент! кол коюы немесе оларга зацдык куш кайтарылуы мумкш екеидМш акеп соктырмайды. Мундай зацдар Конституцияда жане зацнамалык актшерде кезделген расшдердщ барш сактай оты-рып кана кайта кабылдануы мумкщ деп атап керсетп. Конституциялык Кецестщ кайта каралган каулыларыныц бар! осыдан бурын Непзп Зацныц куш! жойылган нзмесе езгертшген нормалары нз-пзшде кабылданган болатын Бул каулыларда болг-ан кукыктык позициялар когамдык жане мемлекеттш институттардыц б!р!г!п кету!не жане когамдык
б!рлест1ктерд! мемлекетт!к карж^1ланд^1руга салы-натын тыйымды алып тастауд^1, Парламенттщ екiлsттiгiн, он^1ц депутаттар^1н^1ц кукыктык марте-бес!н, Ук!метт! жане езге де мемлекетпк органдар-ды куру тарпбш езгертуд! кездейт!н конституция-л^1к новеллаларга сайкес келмейт!н. Конституция-л^1к Кецестщ ез актозрш кайта карауга багытталг-ан шеш!мдер! мемлекетт!к ииституттард^1ц ман-ма-г^1иасын, мемлекетт!к бил!к пен мемлзкет функция-ларыныц максатын, сондай-ак оныц азаматтык когаммен езара !с-арекеттесу! принциптерш тужы-рымдамалы турде жацаша байыптауга жол ашад^1, олар, кажет болганда, конституциял^1к реформа нати-желsрiи ескере отырып кайтадан тусiидiрiлуi мумк!н. 2007 жылгы 29 мамырда ^азакстан Республикасы Парламеитi Палаталар^1н^1ц бiрлескеи отырысында «Казакстан Республикасындагы конституциялык зацд^1л^1кт^1ц жай-куйi туралы» Казакстан Республикасы Конституциял^1к Кецесшщ будан бурынгы жолдау^1 ок^1лган куннен берi Конституциялык Кецес Республика Парламент депутаттар^1н^1ц жане соттар^1н^1ц етiнiштерi бой^1нша баска да, солард^1ц шшде, «Казакстан Республикасын^1ц Конституци-яс^1на езгергстер мен тол^1ктырулар снг!зу турал^1» 2007 жылгы 21 мамырдагы № 254-Ш Казакстан Рес-публикасыныц Зацы кабылдану^1на байланысты, нормативтiк каул^глар кабылдады [2].
Конституцияга езгерiстер мен толыктырулар енгiзiлуi, Парламент пен оныц Палаталарыныц жаца екiлеттiктерiнs, олард^1 куру тарпбше, сон-дай-ак жаца конституциялык талаптарды ескере отырып баска да бiркатар маселелерге катысты конституциялык нормалард^1ц колданыска енгiзi-лу тартiбiн айкындайтын Конституция ережелерш тус!нд!ру максатында уш!нш! сайланган Парламент Мажiлiсi 6!р топ депутаттарыныц Конституциялык Кецеске жугшуж негiз болд^1.
«Казакстан Республикасыныц Конституциясы-на езгерiстер мен толыктырулар енпзу турал^1^> 2007 жылгы 21 мамырдагы № 254-111 Казакстан Республикасы Зацыныц кабылдануына байланысты Казакстан Республикасы Конституциясыныц нормаларын ресми тус^дру туралы» 2007 жылгы 18 маусым-дагы №7 нормативтш каулыда Конституциялык Кецес, Парламенттщ жане оныц Палаталарыныц жаца конституциялык екiлеттiктерi ушшш! сайланган Парламент МажЫсшщ екiлеттiк мерзiмi аякталган саттен бастап колданыска енгiзiлsдi, Пар-ламенттщ нзмесе Парламент Мажiлiсiнiц конституциялык екшеттш мзрз!м! аякталган кезде де, Республика Президенп оны таратып жiбергеи жагдай-да екiлеттiгi мерзiмiнги бурын токтат^глган кезде де осылай !стзу мумк!н болад^1, деп атап керсетп.
Конституционное и административное право
тп
Жер Кодексше езгерктер мен толыктырулар енпзу туралы зац жобасын Парламентте карау ба-рысында депутаттарда жер учаскелерш мемлекет муктажы ушш мажбурлеп алып кою тарпбше катысты сурактар туындап, соган байланысты 6!р топ Парламент депутаттары Непзп Зацныц ттсп нормаларын тусшд!руд! сурап Конституциялык Кецеске жугшд!
Осы етiнiш бойынша кабылдаиган «Казакстан Республикасы Конституциясыныц 26-бабыныц 3-тармагын жане 39-бабыныц 1-тармагын ресми тусшд!ру туралы» 2007 жылгы 28 мамырдагы №5 нормативтш каулыда Конституциялык Кецес, мулштщ мемлекет меишiгiнs етуi кажет болган кезде немесе мемлекеттщ фуикцияларынан туындай-тын жане когамдык-мацызды максаттарды кездейтiн мемлекеттiк муддзлзрд! канагаттандыру ушш гана мемлекет муктажы ушш куштеп алып кою орын алуы мумкш деп тусшд!рд1 Бул ретте Конституциялык Кецес, мулшп куштеп алып кою жагдайларыныц ерекшелiгi, осындай муктаждык-ты канагаттандырудыц езге тасiлi болмауын кездейдi, деп атап керсеттi. Мемлекет муктажын канагаттандырудыц баламалы тасiлi, соныц шшде, курылыс объектiлерiн орналастырудыц баска вари-анттары болган кезде зац мулшп куштеп алып кою мумкшдцтж жол бермеуге тшс. Курылысы кезделш отырган объектшщ злд! мекенищ бас жоспарына енпзшу фактiсiнiц езi, Конституциялык Кецестщ пгаршше, осыдан келш туындайтын кукыктык сал-дармен коса алганда, автоматты турде ерекше жаг-дай деп таныла алмайды. Конституциялык Кецестщ каулысынан келiп шыгатынындай, злд! мекендердщ бас жоспарларын орындау, мемлекет муктажына орай кажеттiгi туындаган объектiлер курылганда, объектiлгрдi орналастырудыц баска, мулшп куштеп алып коюмен байланысты емес варианттары бол-маганда жане олардыц курылысы пзбеш зацмен белгiленsтiн ерекшелiк белпсше сай келетiн жаг-дайда гана мемлекеттщ жер учаскесш жане езге де жылжымайтын мулшп куштеп алып коюы ушш нзпз бола алады. Алматы облысы Капшагай кала-лык сотыныц усынысы бойынша Конституциялык Кецес Казакстан Республикасы Кылмыстык ко-дексшщ когамнан окшаулауды камтамасыз ететiн мекемелердеп адамдар тобыныц осы мекемелердiц калыпты кызмет тартiбiн тураксыздандыру не ме-кемелер кызметкерлерiнiц зацды кызметiнs кедерп жасау максатында дене мушелерiн закымдаганы ушш кылмыстык жауаптылыгы кезделген 361-ба-быныц 6!ршш! жан тертiншi белштершщ консти-туциялылыгын тексерд1 2008 жылгы 27 акпандагы № 2 нормативтш каулыда Конституциялык Кецес,
дене мушелерш закымдау птр (карсылык) 6шд!рудщ нысаны болып табылуы жан бас бос-тандыгынан айрылган адамдардыц ез кукыктарын коргауыныц тасiлi ретiнде карастырылуы мумкш деп атап керсетп. Муидай жагдайларда дене мушелерш закымдаганы ушш жауаптылыкка тартуды Непзп Зацныц 20-бабымен кепшдш берiлген сез еркшдщнщ курамдас белiгi болып табылатын пгарш еркш 6шд!ру кукыгын шектеу деп багала-ган жен. Сондай-ак, бас бостандыгынан айыруга сотталгандарды жане камаудагы езге де адамдар-ды устау жагдайлары адамдык кадiр-касиет корла-нуын болдырмайтын зацнама талаптарына ар кезде де сайкес келе бермейтшш, ал камаудагы адам-ныц езiнs езi зиян келпрш, езге адамдарга катысты куш колданбайтынын из езге де зацсыз арекет-тер жасамайтынын ескере отырып, Конституциялык Кецес оны карсылык 6шд!рудщ соцгы нысаны ретшде когамнан окшаулаиган адамдардыц ез кадiр-касиетiн коргауыныц тасiлi болуы мумкш деген уйгарымга келд1 Осыган байланысты, деж мушелерiн закымдауга кылмыстык сипат беру аркылы, бас бостандыгынан айрылгандардыц ез кукыктары мен бостандыктарына деген кукыгын коргау мумкшшЫгш шектеуге, мейш зацмен бол-сыи, Непзп Зацныц 39-бабы 1-тармагыныц талап-тары булжытпай сакталганда жол бер^д^ Бул, зац шыгарушы кылмыстык жауаптылык белтавгеи кезде, конституциялык кукыктар мен бостандыктар-дыц манiн бурмаламай жане конституциялык анык-талган максаттарга сайкес келмейтш шектеулер еигiзбей, адамныц кукыктары мен бостандыктарын шектеудiц жол берiлетiн конституциялык шегш шпз етш алуга тшс екенiн 6шд!рзд1 ©птш ныса-нына катысты колданыста Конституциялык Кецес, Конституцияныц 39-бабы 1-тармагыныц ережелерi, егер муидай шектеу зацды турде нsгiзделген максаттарга барабар болса жане адшдш талаптарына жауап берсе, тепе-тец, мелшерлес жан конституциялык мацызы бар кундылыктарды коргау ушш демократиялык мемлекетте кажет болып табылса, адамныц жан азаматтыц кукыктары мен бостан-дыктарын шектеуге себеп бола алатынын 6шд!рзд!, деп тусшд!рд1 Бул ретте, адамныц жане азаматтыц кукыктары мен бостандыктарын шектейтш зац мейлiнше анык тужырымдалып, оны кеп магына-да тусшд!ру мумкшшЫгие жол бермей отырып, кукык бузушылык белгiлерiн де, коргау максатында езi кабылдаиган конституциялык максаттарды да дал керсетуге тшс. Соныц натижесшде, Конституциялык Кецес, каралып отырган кылмыстык зацныц нормалары оныц мазмунын орынсыз кец пай-ымдауга, демек непзаз кылмыстык кудалауга жол
~46 7 N 2 (14) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
беретшш, адамныц конституциялык кукыктары мен бостандыктарын зацмен шектеудщ елшемдерше, сондай-ак Heri3ri Зацныц 39-бабыныц 1 -тармагын-да баяндалган конституциялык максаттарга жауап бермейтiнiн езiнiц корытынды шешiмiнде атап керсетiп, Кылмыстык Kодекстiц 361-бабыныц бiрiншi жане тертiншi белiктерiн конституцияльщ емес деп таныды [1].
Костанай каласыныц №2 сотыныц етiнiшi бой-ынша Конституциялык Кецес «Жылжымайтын мулжке кукыктарды жане онымен жасалатын мамiлелердi мемлекеттiк тркеу туралы» 2007 жы-лгы 26 шiлдедегi №310-111 Казахстан Республика-сы Зацыныц бiркатар нормаларын Конституцияга сайкестiгi тургысында тексердi. 2008 жылгы 23 с ауiрдегi №4 нормативтш каулыда Конституци-ялык Кецес, жылжымайтын мYлiктi мемлекеттiк ■пркеудщ мшдетп сипаты, кужаттарды тркеуге бе-рудщ зацмен белгiленген мерзiмiн бузу айыпты тулгалардыц жауаптылыгы (акiмшiлiк жауаптылыгы) нысанындагы кукыктык салдарга акеп со-ктыруы мYмкiн екендтн, бiрак кужаттар кабылда-удан жане кукыкты тркеудщ езiнaн бас тарту Yшiн непз болуга тиiс еместiгiн бiлдiредi, деп тYсiндiрдi. Конституциялык Кецестщ кукыктык кезкарасынан келiп шыгатыны, мемлекеттiк тркеуге кужаттарды беру мерзiмiн еткiзiп алу азаматтардыц жане зац-ды тулгалардыц мYлiктiк кукыктары мен мшдет-терiн жYзеге асыруына кедергi келтрмеуге тиiс, ейткеш, соныц негiзiнде мемлекеттiк пркеуге кужаттарды кабылдаудан бас тарту салдарынан
арюмнщ кукык субъектiсi ретiнде танылуына (Непзп Зацныц 13-бабыныц 1-тармагы), Казахстан азаматтарыныц зацды тYрде алган кандай да бол-сын мулюн жеке меншшнде устай алуына кукыкта-ры, меншжке зацмен кепiлдiк берiлуi (Конституцияныц 26-бабыныц 1 жане 2-тармактары) шектелед^ сондай-ак салыктарды, алымдарды жане езге де мшдетп телемдердi телеу жетндеп мiндетiн ащ-аруына кедерп жасалады (Конституцияныц 35-бабы). Бул орайда, Непзп Зацныц 39-бабыныц 3-тарма-гына сай Конституцияныц 13-бабында, 26-бабыныц 2-тармагында кезделген кукыктар мен бостандык-тар ешбiр жагдайда да шектелмеуге тиiс [3].
Осы баяндалганды атай отырып, Конституци-ялык Кецес, жылжымайтын мYлiктi жане онымен жасалатын мамiлелердi мемлекеттiк пркеуге кужаттарды кабылдаудан бас тартуга непз реть нде осындай кужаттарды берудщ Зацныц 9-ба-быныц 1-тармагында белгшенген мерзiмiн еткiзiп алуды кездейтiн «Жылжымайтын мYлiкке кукыктарды жане онымен жасалатын мамiлелердi мемлекеттiк тркеу туралы» Зацныц 25-бабы 1 -тар-магы 6) тармакшасыныц нормасы Hегiзгi Зацныц бiркатар нормаларына сайкес емес деген уйгары-мга келiп, оны конституциялык емес деп таныды. Сонымен бiр мезгiлде Республика Yкiметi-не, Конституциялык Kецестiц нормативтiк каулы-сында баяндалган кукыктык позицияларга сайке-стендiру максатында колданыстагы зацнамалык актiлерге езгерiстер енпзуге бастама жасау туралы маселеш карау усынылды.
K^o-iaaHbLiraH aaeSaeTTep
1. «KP KoHCTHTyqHanMK; KeRecimR Ke3eKTi ^bmabik kopbitbih^bicbi ^apHanaHflBi», «EreMeH Ka3a;-CTaH» // 2007 »., №357-360, 4-5 6eT.
2. «En^eri KoHCTHTyuHann; KeH;ec 6HiKTepi», XanBiKapanBi; ^ypHan «Kazakhstan» // 2008 №3, 32-34 6eT.
3. «KocTaHaM ;anacHHHH; ycbihbicbihbih; peire.nyi», «EreMeH Ka3a;cTaH» // 2008 19 cayip, №47-49, 5 6eT.
FbiJibiMU wyMbic muicmi MeMJieKemmiK opzaHdapdbw, KoHcmumyijunjibiK, Ke^cmfy HopMam.uem.iK KflyjibinapbiH wyseze acupyuHa Ke^n CemHzen. Fujiumu MaKfljiada K^Kbu^maHydaeu Mdcenernp waH-wa^mbi awun KepcemiizeH.
3ma cmambn nocernyeHa padomaM coomeemcmeyto^ux zocydapcmeeHHbix opzaHoe, ocyiyecmemio-^ux HopMamueHbie nocmaHoejemn KoHcmumyiuoHHozo Coeema, sdecb wupoKo paccMompeHb maKwe npodjieMbi npaeoeedeHun.
This work is about bodies of government which do the norms proved by Constitutional Advise. In this scientific work is opened the main problems of law.
