CC BY
17/ 110 I № 2 (18) 2010 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Юридическая лингвистика Н.М. ПРИМ.А^ЦЕВ,
К,Р Зац шыгару Институты лингвистика белшшц бастыгы,
зац гылымдарыныц кандидаты
ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ МЕМЛЕКЕТТЕРШДЕГ1Т1ЛДЕРДЩ К¥КЫЩТЫК; МЭРТЕБЕС1
Мемлекеттш тш - мемлекеттщ белг1лер1н1ц 6ipi. Барлы^ мемлекеттер сия^ты Латын Аме-рикасы мемлекеттеpi де eздеpiнiц улттык; зацна-масында мемлекеттш жане бас^а тiлдеpдiц мapтебесiн ай^ындаган. Макала oбъектiсi болып испан тiлдi мемлекеттеpдiц тiлдеpдi кукъщтык; pесiмдеy тaжipибесi табылады.
Tаpиxи даму еpекшелiктеpiне opай, испан тiлдi ^pM^i^ мемлекеттеpiнде к;остшдж, Yштiлдiк жане полилингвалыщ жYЙелеp ^алыптас^ан. Kуpыльщтыц 19 мемлекетiнде испан тЫ* мем-лекеттiк деп жаpияланFан. Oлаpдыц басым кeпшiлiгiнде тiл мapтебесi конституцияда бект-лген. Тек ^ана Шыгыс Уpyгyай Республикасы, Доминика Республикасы, Чили сия^ты елдеpде мемлекеттiк тшдщ мapтебесi ^аpапайым зацдаp-мен pеттеледi. Мысалы, Доминика Республика-сыныц 1912 жылгы 18 шiлдедегi №5136 «Кастилия тшш (испан) мемлекеттiк тш деп жаpиялаy тypалы» Зацы ^3ip де ^олданыста. Теменде кepсетiлген ескеpтпеге сайкес мемлекеттiк тiл -испан тЫ - «El castellano es el idioma oficial» де-ген нopма Венесуэла Бoливаp Республикасы Кон-ституциясыныц 9-бабында, Колумбия Конститу-циясыныц 10-бабында, Кепултты Боливия Мем-лекетiнiц 2008 жылгы Конституциясыныц 5-ба-бында, Паpагyай Конституциясыныц 140-бабын-да, ^py Конституциясыныц 48-бабында, Саль-вадop Конституциясыныц 62-бабында, Экyадop-дыц 2009 жылгы - жаца Конституциясыныц 2-бабында бекiтiлген. Сонымен ^атаp, кейбip мем-лекеттеpде тiл маселелеpiмен айналысатын аp-найы ^YPылымдаp да баp. Мысалы, Венесуэла-
да «Tiлдеp тypалы» Зацга сайкес Tiлдеp жeнiндегi Кецес (Consejo de idiomas) ^^мотан
Испан тЫ (el español) деген ез атауы Гoндypас Конституциясыныц 6-бабында, Гуатемала Конституциясыныц 143-бабында, Коста-Рика Конституциясыныц 76-бабында (конституцияныц 15-бабы бой-ынша азаматтыщты алушы испан тшш бiлyге мiндеттi), Панама Конституциясыныц 140-бабын-да, Hикаpагyа Конституциясыныц 11-бабында бе-ктлген. Ал Пyэpтo-Рикoда мундай талап api rop-ма жанама тYPДе pеттелген. Конституцияныц 5-бeлiмiнде (бабында) «Зац шыFаpy ассамблеясы-на (Паpламентiне) депутат болу Yшiн испан не агыл-шын тiлiнде о^и жане жаза бшу шаpт» делiнген.
Латын Амеpикасы мемлекеттеpiнде тiлдеpдiц мapтебесiн ащындау еpекшелiктеpiнiц 6ípí болып oлаpдыц сан алуандылыгы танылады. ^pm™^ мемлекеттеpiнiц улттьщ ^уpамы метpoпoлия сая-сатыныц аp^асында Yлкен eзгеpiстеpге ушыpаFан. Мамандаpдыц есебi бойынша испан жаулауына дейiн к¥pыльщта 600-800 тш ^олданыста болган [1]. ЭpтYpлi себептеpмен саны азая беpген байы-pFы халыкгыц opнын ^ш^да мигpанттаp басып oтыpFан. Сондыщтан Латын Амеpикасы мемле-кеттеpiнде кeпулттыльщпен ^атаp, тiлдiк диспеp-сия да opын алFан. Осындай жаFдайлаpда, аpнайы мемлекеттш саясаттыц баpлыFына ^аpамастан, тш мамандаpы, ^ipri ^oлданыстаFы тiлдеpдiц 248-не жойылу ^ауш тeнiп туp деп есептейдi [2].
^pm™^ елдеpiнiц улттык; куpамы негiзiнен Yш Yлкен топтан куpалFан. Kазipгi куpам 300 жылдан астам билш жYpгiзген испандыктаpдыц уpпактаpынан, жеpгiлiктi Yндiлiктеp** жане кез-
* Испанияныц тарихи даму ерекшелшне байланысты испан тштщ Hezi3i есебтде кастилия диалектга саналады. Сондьщтан, испан тыжц - кастилия mrni (El castellano) деген балама атауы да цолданылады. Мундай твжiрибe Латын Америкасы елдертде де цалыптасцан.
** Унд^танга тете тещз жолын iздeгeн испандьщтар ашылган жаца жeрлeрдi «India», ондамекен еткен хальщты «индияльщтар» (indigenos) деп атап кеткен. Соцгы кездерде байыргы халыцтыц тыте, вдеп-гурыптары мен мвдение-тте жене тагы басца влеуметтж цундылыцтарыныц релi арта тусуде. Оларды реттеу мвселеа тек цана жекелеген мемлекеттерде (конституцияландыру, цажemmi институционалдыц цурылымдарды цуру жене т.б.) гана емес, цурылыц децгешнде кетершп отыр. Осы сeкiлдi мвсeлeлeрдi шешу жолдарын царастыру ушт 1990 жылы жeргiлiкmi 120 улт екiлдeрi Эквадордыц астанасы - Китода бас цосты. Курылыцтыц, шындыгында цурылыцаралыц (w-шарага Солтустж Америка цурылыгындагы испан miлдi мемлекеттердщ байыргы халцы екiлдeрi де цатысты), халыцаралыц конгрессте ортацмвсeлeлeрдi бiрлeсiп шешуге ниет бiлдiрдi. Дуниежузшк мацыздагы 1990 жылыгы Кито Декларациясы цабылдан-ды. Курылыцтагы w-шаралар мен mвжiрибe арцасында саясат пен гылымда «panindigena» деген угым да цалыптасты [4]. Казац тытде нацты аудармасы не балама атауы жоц болгасын, езге улт пен мемлекеттщ атауы цолданылады.
Юридическая лингвистика
ГшЛ
шде Африкадан акелшген кара нас!вд улттар урпактарынан турады. MiHe, осындай кепулттык, насшдш, тектш мозаика жагдайындагы мемле-кeттiк тшдщ мартебеш мен саясаты, мемлекеттiк жане езге ресми тiлдер тажiрибесi де макала объектiсi болып отыр.
Мамандардьщ есептеyiнше, Латын Америка-сы мен Кариб аралдарында туратын 520 милли-оннан астам халыктыц 40 миллионы гана - байыргы халык екiлдерi. Метрополияныц жYргiзген саясаты аркасында курылык мемлекеттерiнiц кейбiреyлерiнде жергiлiктi халык - Yндiлердiц саны Аргентина, Чили сиякты мемлекеттерде мYлдем азайып кеткен. Бiрак кейбiреyлерiнде халыктыц жалпы курамында олардыц Yлесi еда-yiр. Курылыктыц байыргы халыктары Боливия, Венесуэла, Колумбия, Мексика, Перу, Эквадор сиякты елдер халыктары курамында елеyлi Yлес-ке ие. Мысалы, Боливияда* аймара жане кечуа, Гуатемалада майя халыктары жуык тYPДе халыктыц 60 пайызын курайды [3, р. 16].
Курылыктагы мемлекетпк курылыста осындай улттык курам мен сан алуандык тiл ескершд1 Латын Америкасы елдерi конституцияларында байыргы халык - Yндiлердiц ана тiлдерi де кон-ституциялык мартебеге ие болды [4]. Эрине, бар-лыгында бiрдей емес, олардыц колдану аясы арбiр мемлекетке байланысты. Мысалы, Эквадор Конституциясыныц 2-бабында кечуа, шуар тiлдерi ресми деп аталган. Ал «аталмаган Yндi тiлдерiнiц колдану аясы зацмен реттелед0> делш-ген. Сонымен бiрге, мемлекет жергiлiктi тiлдердiц сакталуына жане пайдалануына жагдай жасай-ды. Tiлдiк алуан тYрлiлiктi Кепултты Боливия Мемлекетшщ 2009 жылгы Конституциясынан табуга болады. Осы конституцияныц 5-бабында онда мекен ететш халыктар мен тайпалардыц (las naciones y pueblos) атаулары бершген, сондыктан бул елде испан тЫмен бiрге аймара, араона, ба-уре, бесиро, гуарайу, гуарани, гуарасу'уе, есе ежжа, замуко, иаминауа, иуки, иуракаре, итоно-ма, каничана, кавинено, каюбаба, кечуа, леко, маропа, мачажуикаллауауа, мачинери, море, мо-сетен, мовима, мохено-игнасио, пакауара, пуки-на, сирионо, такана, тапиете, торонома, уру-чипауа, уенауек, чакобо, чиман сиякты 35 ресми тш кол-данылады [5]. Парагвайда екiншi мемлекеттiк тш ретiнде гуарани nni колданылады [6]. Перуде испан, кечуа жане аймара сек!вд ресми тшдерге коса, колдану аясы арнайы зацмен реттелетш
жергiлiктi тiлдер де бар.
Латынамерикасы елдерiнде испан тiлiмен бiрге колданылатын жергiлiктi тiлдердiц ар тYрлi топ-тык атаулары да кездесед! Мысалы, Гуатемала конституциясында «жергiлiктi тшдер» (lenguas vernaculas) Гондурас Конституциясында «автох-тондык тшдер» (lenguas autoctonas), Перу Конституциясында «аборигендш тiлдер» (lenguas aborigenes), ал Коста-Рикада «YHдi тшдеро> (lenguas indigenas) деген угымдар колданылган. Колумбия Конституциясыныц 10-бабы бойынша «этникалык топтардыц тiлдерi мен диалекттер0> (lenguas y dialectos de los grupos etnicos) олар мекен ететш аумактарда колданылады. Никарагуа Конституциясында осы елдщ «Атлант мухиты жагалауын мекендейтiн жергiлiктi халыктардыц тiлдерi» (lenguas de las Comunidades de la Costa Atlantica de Nicaragua) зацда керсетшген жагдай-ларда испан пшмен катар колданылады. Осындай саясат пен тажiрибенi Гуатемаламен жалга-стыруга болады. Осы елдi мекендейтiн непзп Yш халыктыц - майя, гарифуна жане ксинка тiлдерi 2003 жылгы 7 мамырдагы «Улттык тiлдер тура-лы» Зац бойынша ерекше мартебеге ие. Зацныц 3-бабында мемлекеттiк тш - испан тiлiмен катар колданылатын «майя, гарифуна жане ксинка тшдерш тану, курметтеу, колайлы жагдайлар жа-сау мен дамыту, колдану маселелерш реттеу» кезделген.
Курылык мемлекеттерiнде жергiлiктi халык пен испандыктар - олардыц урпактарынан баска, кезiнде Африкадан акелiнген кара насгвд халык-тар екiлдерi де турады. ЭртYрлi малiметтер бойынша олардыц жалпы саны 150 миллионнан астам. Олардыц жалпы халык санындагы салмак Yлесi Доминика Республикасы, Венесуэла, Панама, Куба сиякты мемлекеттерде жогары. Маман-дардыц есептеyi бойынша Доминика Республи-касында олардыц Yлесi 84, Кубада 65, Панамада 14, Колумбия мен Венесуэла 10 пайызды курайды [7]. Эквадор мен Перуде жане езге мемлекеттерде бул керсетюш 5-10 пайыз аралыгында. Mемлекеттiк децгейде осы насiлдi халыктардыц ресми атаулары да калыптаскан. Мысалы, афро-перуандык (afroperuano), афроколумбиялык (afrocolombianidad) афроэкуаториандык (afroecutoriano) кара ултты гондурастыктар (etnia negra de Honduras) жане т.с.с. атаулар колданылады. Мемлекетпк децгейде ол халыктардыц тшдерш колдану, сактау, аясын кецейту маселе-
* Боливияныц жаца 2008 жылгы конституциясына свйкес Президент Э. Моралестщ 2009 жылгы 10 маусымдагы декретгмен мемлекет атауы езгертшд1. Бул елдщ цазгргг атауы - Кепултты Боливия Мемлекетг (Estado Plurinacional de Bolivia).
~JJ2 7 Ns 2 (18) 2010 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
лерi Колумбия, Эквадор сиякты елдерде конституция, ал баска елдерде зац бойынша реттелед! Мысалы, Никарагуада «Атлант жагалауы тшде-ршде окыту туралы» Зац (Ley sobre educacion en lenguas en la Costa Atlantica), Коста-Рикада «Эт-никалык жане лингвистикалык сан алуандылык туралы» Зац (Ley de diversidad etnica y linguistica), Панамада «Кара улт этносы туралы» (De etnia negra nacional) жане т.б. зацдар колданыста [8]. Осы сиякты зацдар бойынша кара насшдшердщ ана тшдершде балаларды окыту, мадени к-ша-раларды уйымдастыру жане т.б. жумыстары жYргiзiледi.
200 жылдык тарихы мен тажiрибесi бар Латын Америкасы елдерiнен Yйренетiндерiмiз мол. Олардыц оц тажiрибесi емiрдiц барлык салала-рында калыптаскан. Осы курылыктык мемлекет-тердегi сиякты Казакстан Республикасында да 1995 жылгы Конституцияныц 7-бабы бойынша казак тЫ мемлекеттiк тiл болып табылады. Сондыктан оны колдану тажiрибесi де сондай кон-ституциялык мартебеде болуы шарт. Ал te жYзiнде олай емес. Конституциялык мартебеге
орай, барлык кукыктык нормативтш актшердщ мемлекетпк тшдеп нускасыныц басымдыгы бар. Барлык когамдык катынастарды реттеу сол ере-желер мен талаптар аркылы журпзшу1 ттс. Б1рак, сол кукыктык нормативтш актшердщ мемлекетпк тшдеп нускасында кептеген кателер орын алып келед! Бул жерде себеп - кепшшш уйрен-ген ар1 тусшд1руге оцай - зац жане езге де кукыктык нормативтш актшердщ орыс тшшде дайындалуында емес. Непзп ею тшдщ мартебе-сше орай, кукыктык нормативтш актшщ жобасы казак тЫнен орыс тшше бар1б1р аударылады. Сондыктан, менщ ойымша, маселе орыс тшшде емес, оныц аударма сапасында. Бул маселе, тек кана аудармашылар мен мамандардыц алеует мен бшштЫгшде гана емес, олардыц журекть лшшде. Сондыктан мыкты аудармашылар мек-тебш куру кандай кажет болса, олардыц жумы-сын да дурыс уйымдастыру кажет. Олай болма-ган кунде баягы таж1рибе, ттмс1з жумыс, артык шыгындар шыгару жалгаса беред! Ягни, тш мен тагдыр талкеп токсан жылга да татуы мумкш Оны кутш отыратын муршамыз жок.
K^o-igaHM-iraH aaeSaeT
1. Cevallos D. Lenguas indígenas en agonia // Tierraamerica.net (22.4.2010)
2. Recuerdan que hay 248 lenguas originarias en serio peligro de extinción en America Latina // neomundo.com.ar (22.4.2010)
3. Aparicio Wilhelmi M. La libre determinacion y la autonomia de los pueblos indigenas. El caso de Mexico // Boletin Mexicano de derecho comparado. 2009. 124. Enero-abril. P. 13-38.
4. Aragon Andrade O. Los sistemas jurídicos indigenas frente de derecho estatal en Mexico. Una defensa del pluralism jurídico // Boletin Mexicano de derecho comparado. 2007. 118. Enero-abril. P. 9-26.
5. Quisbert Quispe M.C., Choque Canqui R. Derecho a la lengua de los pueblos aymara-quechua en Bolivia // El derecho a la lengua de los pueblos indigenos. XI Jornadas Lascasianas. 129-140 (www.bibliojuridica.org) (22.4.2010)
6. www.constitucion.rediris.es (5.04.2010)
7. www.tierraamerica.net (22.4.2010)
8. www.scribd.com (22.4.2010)
Maimona -HamuH AMepuKacu MeMieKemmepindezi mindepd^ i^iuimui Mopmedenepine apnanz-an. PecMu ucnan minine ioca K^pujiui endepinde wepziiiKmi mindep de Kondanunadu.
CmambH nocernyena npaeoeoMy cmamycy h3ukos e cmpanax .HamuHCKoü AMepuKu. Bo ecex zo-cydapcmeax napaene c o<puцuaJlbHblм h3ukom - ucnancKuM, ucnojib3yomcn Mecmnue h3uku.
The article is devoted to the legal status of languages in Latin America. In all states an equally with the official language - Spanish, local languages are in use.
