CC BY
31Примашев Нррзада Маханбетрлы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты
МЕНШ1К К^КЫГЫНА ЖЭНЕ ЭЗГЕ ДЕ ЗАТТЬЩ Ц¥К;ЬЩТАРГА ИЕ БОЛУДЫ РЕТТЕЙТ1Н НОРМАЛАРДЫЦ КЕЙБ1Р ЛИНГВИСТИКАЛЫЩ-КтеыЩТЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР1 (Азаматтьщ кодекстщ (Жалпы бeлiм) 235-267-баптары мысалында)
Когамдык катынастардыц материалдык негiзi болып табылатын меншiк, к¥кыктыц басты са-ласы болып табылатын азаматтык к¥кыктыц мацызды объектшершщ бiрi. Эз кезегiнде меншiк к¥кыгы к¥кыктык институт ретiнде оны реттейтiн деш азаматтык-к¥кыктык нормалардыц жиынтыгы болып табылады. Казакстан Рес-публикасында да баска мемлекеттердегiдей оныц басты мэнi Азаматтык кодексте ашылады. Сондыктан меншiктiк катынастарды реттейтiн нормаларды зерттеудi осы зацнамалык актiден бастаган кисынды.
Меншiк пен меншш к¥кыгыныц когам мен мемлекетте алатын орнын оларды реттейтiн Азамапъщ кодекстщ (Жалпы бвлiм) (б^дан эрi - кодекс) екiншi бвлiмiнiц нормаларыныц квлемiнен де байкауга болады. Мысалы, кодекс нормаларыныц бестен бiрi осы меншш к¥кыгына арналган.
Меншiк к¥кыгыныц аныктамасы кодекстщ 188-бабында субъектшщ зац к¥жаттары аркылы танылатын жэне коргалатын взiне тиесiлi мYлiктi вз калауынша иелену, пайдалану жэне оган билш ету к¥кыгы деп берiлген.
Осындай квлемдегi меншiк к¥кыгын реттеушi нормалардыц сауатты эзiрленуi жэне орыс тшндеп мэтiнге тец^пщскалылы бо-луы азаматтык-к¥кыктык катынастарды д^рыс ^йымдастыра бiлу мен зацдылык кагидатын камтамасыз етудiц басты кепш деуге болады.
Казахстан Республикасыныц ^лтты^ зац-намасы негiзiнен квшiрме сипатында екендiгi белгiлi, сондыктан онда аударманыц алатын орны вте Yлкен. Зац аудармасы iсiнiц орны мен оныц салдары барлыгына аян.
Кезiнде тYрлi себептермен жiберiлген тiлдiк
кателi нормалар казiрп кезде негiзгi к¥кыктык катынастарды реттеп отыр. Олардыц барлыгы объективтiк себептермен кеткен деуге болмай-ды. Мысалы, норманы тYсiнбей (тщдш жэне к^кыктык мэнiн бiрдей сактау кYрделi ж^мыс) ^ате аудару болжалды деуге т^рарлык, ал бiр бапта жекелеген жаза тYрiн калдырып кетудi еш ^гуга болмайды1. Олар туралы аз жазылып та жYрген жок. Бiрак оларды тYзету ж^мыстары туралы мэселе жакын арада кYн тэр^бше койылмайтын сиякты.
Б^л макалада меншш к¥кыгына жэне взге де заттык к¥кыктарга ие болуды реттейтiн нормалардыц казак тiлiндегi мэтiндерiнiц мэселелерi карастырылады. Осыган орай, кодекстiц 13, 14, 15-тараулары немесе 235-267-баптар макала объектiсi болып табылады.
Кврсетiлген баптардыц тiлдiк кателерш талдауды оларга лингвистикалык-к¥кыктык тYсiнiктеме аркылы кврсеткен орынды деп са-наймын.
235-баптыц 1-тармагы бойынша «жаца затка меншiк к¥кыгы оны дайындаган немесе жасаган т^лгага тиедЬ» (мэтш бойы кейбiр свздердi айрыкша кврсеткен мен. - Н.П.). Соцгы свздi орыс тiлiндегi «принадлежит» деген свздщ ба-ламасы ретiнде кабылдау жэне казак тшнде де «к¥кыктыц тиетшш» ^гыну мYмкiн емес.
Карастырылып отырган баптарда осы меншiк к^кыгынакатысты мэнмэтшге байланыстылыгын ескергеннiц взiнде де аталган «тиедi» деген етiстiкпен бiрге «оуседЬ», «квшедi», «кiредi», «алады», «алынады» сиякты етiстiктердiц колданылуында бiрiздiлiктiц жоктыгымен бiрге баска да мэселелер де жеткткп екендiгi кврiнедi.
1 Казахстан Республикасыныц Этмштж щущыщ бузутытыщ туралы кодека 522-бабыныц 1-тармагында орыс тытдегг мэттде бар «административный арест до пяти суток» деген жаза жощ.
Осы тармакга тагы бiр кемшшк орын алган. Eкiншi абзац бойынша меншш ку^ыгы мYлiктi пайдалану нэтижесi ретшде жемiстерге, внiмге, табыс^а ^атысты алынады. Ал 242-баптыц 1-тармагында аударылуыныц взi мэселелi «ие-лену квнелтне» сэйкес ^араусыз жануарларга меншiк ку^ыгыныц алыну мYмкiндiгi бекiтiлген. Осыган орай, жануарларга ^атысты «жемю» де-ген свз жануарларга ^атысты ^олданылмайтыны белгiлi, сондыщтан осы норманы «твл» деген свзбен толыщтырган дурыс болар.
Келесi тармакгагы «Азамат ^айтыс болган ретте» деген пркес те соцгы свзге байланысты ^аза^ тiлiне жа^ындамайды. Алдыцгы тарма^та «тиетш» ку^ыщ бул тарма^та «квшедЬ» екен. Осы тармакгыц Yшiншi абзацындагы бiрiнен кейiн бiрi келетiн «^айта уйымдастырылган» мен «^айта курылган» деген пркестердщ орыс тiлiндегi баламасы бiр. Осындагы «ку^ыщты мирас^ор» деген угымды да ^аза^ тiлiндегi ^укыщтыщ угымдар ^атарынан кездестiру мYмкiн емес. 4-тарма^ дурыс аударылмагандыщтан, зац шыгарушыныц ойы бойынша бiрдей болуга тиiс «тутыну кооперативтерi мYшелерi» мен «бас^а да адамдардыц» ^у^ыщтыщ мэртебелерi эр тYрлi болып бекiтiлген.
Колданыстагы улттыщ зацнамадагы аударуы кYрделi «курылыстар» свзi 236-бапта «сооружения» деген свздщ баламасы ретшде алыныпты. Олардыц арасында сэйкесаздш бар сия^ты.
Осы тарауда 16 рет ^олданылган «зац ^ужаты» деген угым «Нормативтiк ^у^ыщтыщ актiлер тура-лы» Зацга сэйкес «зацнамалыщ акт» болуга тшс. Сол сия^ты бiр кездерi дурыс деп аударылган «^озгалатын/^озгалмалы/^озгалмайтын мYлiк» деген угымдарды тиiсiнше «жылжитын/жыл-жымайтын мYлiк» деген ^азiрri колданыстагы баламаларга ауыстыруга уа^ыт жеткен сия^ты. Мундай жумыста «жылжымалы» деген нуодадан аула^ болу ^ажет2.
237-баптыц 1-тармагы бойынша меншiк ^у^ыгы «алынады». Осы баптыц 3-тармагындагы «ыщылассыз эрекет» дегендi угу Yшiн орыс тiлiндегi мэтшге ^арау керек.
К^рп аудармада на^ты баламасын таппай жYрген угымныц бiрi - «нотариальное удостоверение» деген угым. Колданыстагы зацнамада оныц «нотариат куэландырган» деген баламасы басым. Бiра^ «нотариат» дегенiмiз институт екеш белгiлi. Ал институт вз бетшше кужаттарды растай алмайды. Кейбiр мамандар «нотари-алды» дегендi калька аударма деп тYсiнедi.
Дэл осы свздщ тYп-твркiнi латын тiлiнде жа-тыр. Сондыщтан «нотариат» та, «нотариус» та емес, «нотариалды турде куэландырылган» деп аударган дурыс.
239-баптыц 1-тармагында «алушыга жвнелту Yшiн квлiк уйымына втюзу жэне иелiктен айырылган заттарды жетюзш беру» деген тiркесте айрыщша кврсетшген свзде мэселе бар сия^ты. Бул жерде «жберушшщ» деген свздiц жасырын туруына орай оны «айырган» деп берген орынды сия^ты. Оган ^оса, заттар вздiгiнен иелiктен айырылмайтын шыгар.
240-баптыц 2-тармагындагы «жа^тардан» деген свздi жеке тYрде беруге болатын сия^ты, вйткенi ол жекеше тYрде турып-а^ олардыц квп екенiн бiлдiре алады. 3-тарма^тагы «Иелену мерзiмiне жYгiнетiн» деген тiркесте де кYмэн бар.
Келес бап, жалпы барлыщ баптар сия^ты квзi Ресей Федерациясыныц зацнамалыщ актiсi екенiнiц куэсi бола алады, вйткеш онда балыщ, ац аулауга ^атысты «жергiлiктi эдет-гурып» деген угым бекiтiлген. Негiзiнен бул угым Ресей Федерациясыныц саны аз улттарды, эсiресе Киыр СолтYCтiк халыщтарын ^оргау ма^сатында ^олданылады. Мысалы, оларга дэстYрлi эдiстермен жеке взiнiц, отбасыныц, ^ауымныц мYДдесiнде балыщ, ац аулага еш^андайда да шек ^ойылмайды жэне оган еш^андай да ру^саттыц ^ажет жо^. Каза^станда дэл осындай мэртебедегi улттарды немесе жерлердi не оларга лицензия беретш органдарды табу мYмкiн емес шыгар.
Бул норманыц екiншi жагы оныц теориялыщ мэртебесiнде. Оныц Азаматтыщ кодексте бекiтiлуiнiц ар^асында Казахстан Республика-сы Конституциясыныц 4-бабында бекiтiлген ^у^ыщтыщ квздер ^атарына «жергiлiктi эдет-гурыптыц» да жащызуга болатынын мойындау ^ажет сия^ты.
Оган ^оса, бул нормада елеут болмаса да тагы бiр кемшiлiк бар. Гипотезада табигат ре-сурстарына ^атысты ^олданылган «теру», «ау-лау», «жинау» сия^ты ю-^имылдардан меншш ^у^ыгын алуга келгенде «теру» тYсiп калган. Аталган етiстiктердiц вз магыналары бар, олар бiрi бiрiн алмастыра алмайды (бул мэселе орыс тшндеп мэтiнде де орын алган. Онда «сбор», «лов», «охота» дегендер бар, ал меншш ^у^ыгы тек «сбор» мен «добыча»дегендерге гана ^атысты берiледi екен. Сонда «лов» пен «охота» ^айта ^алды?).
240-баптыц атауында «иелену мерзiмi»
2 Бул свз Кодексте бар бошаны 243 жэне 328-баптарда ет реттен щолданылган. Ал улттыщ зацнамада осы нусщаныц щолданылуы басым.
деген угым бола тура, келес баптьщ екiншi тармагында,«иелену квнелш» деген балама щолданылган. Бiрiншiден бул нормада бiрiздiлiк сащталмаган, екiншiден «квнерген» деген свздщ щолданылуы зацга щараганда басща стильдерге тэн сиящты.
244-баптыц «вз безмен салынган щурылыс» деген атауы да мэселелi. Мундай угымныц тшелей емес магынада тYсiну керектiгiнiц де ол
дурыс щурылмаган. Оныц дурыс немесе оныц дэл магынасын ашатын нусщасы бап мэтiнiндегi «арнап бвлiнбеген жер учаскесiнде салынган, сондай-ащ щажеттi рущсат алынбай салынган» деген тсркес болар. Орысша нащты объектiнiц «щора-щопсы» деген жалпылама атауда берiлгенi де дурыс емес. Келешекте кодекске тYзету енгiзген кезде, нащты жерге щатысты болгандыщтан баптагы «учаскеш» «телiмге» ауыстырса оцды болатын едi. Осы баптыц 2-тармагындагы «адамныц» деген свздегi -ныц жалгауыныц щызмет мацызды емес. 3-тармащтагы YЙлесiмi жощ «щурылысща меншiк щущыгы танылган адам оны жYзеге асырган адамды сот белгшеген мвлшерде щурылысща жумсаган шыгындарын втейдi» деген норманыц басты себебi «адам» деген свздiц нащтыланбауында деп есептеймiн.
Келесi баптыц 3-тармагындагы «сащтауга кететiн шыгындар оныц щунына сэйкес келмейтiн зат» деген свйлем зац шыгарушыныц дотеген ойын бере алмайды, вйткеш «щунына сэйкес» деген тсркес «несоизмеримы с ее стоимостью» деген тсркестщ толыщ баламасы емес. Орыс тшшдеп тiркес шыгындардыц сомасы заттыц щунынан бiрнеше есе артыщ немесе вте Yлкен сома екенш мецзейдi. Осы тармащтыц екiншi абзацындагы «тауып алушы оныц жогалтщаны немесе бYлдiргенi Yшiн» деген пркесте «жогалтщан» деген свз «утрата» дегеннщ тiкелей аудармасы. Оган щоса «оныц» деген свз свйлемнщ Yйлесiмiн бузып тур.
246-баптагы «iздестiру кезецiнде» деген пркес те нащты емес. Осы баптыц 2-тармагындагы «олар багуы мен пайдалануына берiлген адам жануарлардыц влiм-жiтiмi мен iске жарамай щалганы Yшiн» деген тiркесте кемi екi мэселе бар. Бiрiншiден, «багуы» деген свз свйлемнщ басща мYшелерiмен Yйлеспейдi. Екшшщен, жануарлардыц «влiм-жiтiмi» мен «iске жара-май щалганы», эшресе соцгы пркес мYлдем тYсiнiксiз. Келесi тармащтагы «^i щараны» деген бiр жагынан дурыс та шыгар, бiращ «iрi щара мал-ды» дегенде норма нащтыращ болар едi.
6-тармащтагы «басща адамныц меншшне квшкеннен кейiн олардыц бурынгы меншiк иесi
келген ретте сол жануарлардыц взше Yйiрсектiгi сащталганын немесе жаца меншш иесiнiц оларга щатал не взгедей мейiрiмсiз щараганын дэлелдейтш жагдайлар болган кезде меншiк иес жаца меншiк иесiмен келiсiм» деген пркестен Yш меншiк иесiн квруге болады. Табигатта мYлiктiц бiрдей Yш меншiк ие сi болуы мYмкiн шыгар, бiращ мундай гипотезадагыдай бiр мезгiлде ондайлар бола щоймас. Мундай жацылтпашты шешу y™^ Yшiншi рет щолданылган «меншш иесiнiц» алды-на «бурынгы» деген свз щажет сиящты (мундай мэселе орыс тшшдеп мэтвде де бар).
Меншш щущыгына щатысты 14-тарау нормаларыныц басты мэселенiц бiрi -орыс тiлiндегi «отчуждение» деген свздщ квпнусщада берiлуiнде. Алдыцгы тарау мысал-дарында кврсеткенiмдей мэнмэтiндiк жагдайды ескергеннiц взiнде де «мYлiктi иелштен айыру», «еркiнен тыс басща тулгага беру», «ыщтиярсыз иелiктен айыру», «иелштен шыгару» сиящты тiркестердi щолдануда бiрiздiлiк жетiспейдi.
Осы кодекске де щатысты ескертшетш бiр мэселе бар. Ол - орыс тшндеп «законодательство» деген свздi «зандар» деп аудару. К^рп щолданыстагы зацнамадаквп кездесетiн бул нусща тар угым болып табылады. Бул ретте тек зацдармен гана реттелетiн щущыщтыщ щатынастардыц бар екенш мойындай кеткен артыщ болмас, бiращ iс жYзiнде олардыц барлыгы дерлiк тYрлi нормативтiк актiлердiц жиынтыгы болып табылатын зацнамамен реттелетiнi аныщ.
К^рп щолданыстагы зацнаманыц щущыщтыщ жэне тшдш кемшiлiгi угымдарды пайдаланудыц орындарын алмастыру болып табылады. Мыса-лы, азаматтыщ-щущыщтыщ щатынастарга щатысты угымдар арасында конституциялыщ щущыщтыц угымдарын щолдану Казащстан Республикасыныц 61-бабында да орын алган. Кодекстщ 249-бабыныц 4-тармагындагыжэне келес баптардагы «азаматтар мен зацды тулгалар» деген тiркес те сондайлар юпетп.
Келесi 252-баптагы «иелiктен айыруга тшс» деген императивт норма осындагы ю-эрекеттщ нащтылыгын айщындай алмайды. МYлiктiц нащты меншш иесi тиесiлi болуына орай, норма «иелшнен айыруга тиiс» деген тYрде тэуелденудi щажет ететiн сиящты.
256-баптагы «усталган» деген свз мYлiкке щатысты iс-эрекеттердiц вткен уащытта жасалганын мецзейдi. Осы бапта щолданылган аудармасы мэселелi «жария» свзiне жеке бiр зерт-теу арнаса да кем болмайды. Менiц ойымша, бул свз «публичный» деген свздщ магынасын аша алмайтын балама болып табылады, сондыщтан
^лттык зацнама мен к¥кыктык эдебиетте кеп колданыска енiп кеткен жацсак аударма тYзетуцi кажет етедi.
263-баптагы «арам ниетп» деген ^ымда мэселелi аударма. бте ауыр сез сиякты. Оган ^оса оныц к¥кыктык мацызы да кумэндь Оныц кодекстiц баска белштершде кездесетiн «з^лымдык ниет», «жымыскы ниет» сиякты бала-маларыда бiрiздiлiктi кажет ететiнiн керсетедi.
267-баптагы «екiмет», «калыпты немесе жеке к^жат» деген сез бен сез тiркестерi тYзетудi кажет етед^ ейткенi олар казiрдiц езшде архаизм-ге айналып калды. Сонымен катар «мемлекеттiк баскару органыныц, жергшкн екiлдi немесе аткарушы органныц», «мемлекетпк баскару органдарыныц,жергiлiктiекiлдiнемесеаткарушы органныц» деген пркестерде кайсысыныц жеке, кайсысыныц кепше тYрде т^рганын шатастыр-мау Yшiн ею к¥рамды да жекеше тYрге келпршу артык болмас едi. Оган коса осындагы «зац к^жаттарына кайшы келетш к¥жаттары» деген тавтология бiрiншi ^ымныц кателiгiнен шыгып отырган дYние.
Карастырылып отырган баптарда иеаз мYлiктерге катысты 8 рет колданылган «каладагы аудан, облыстык, аудандык мацызы бар кала, кент, ауыл (село), ауылдык (селолык) округ экiмi аппараты» деген тiркестiц к¥кыктык кемшiлiгi бар. «Казакстан Республикасындагы жергшкп мемлекеттiк баскару жэне езiн-езi баскару туралы» Казакстан Республикасыныц 2001 жылгы 23 кацтардагы Зацыныц 38-бабы бойынша
аталFанэкiмшiлiк-аумактыкбiрлiктерэкiмдерiнiц аппараты экiмнiц кызметш акпараттык-талдау т¥рFысынан, ^йымдык-к¥кыктык жэне мате-риалдык-техникалык жаFынан камтамасыз етудi жYзеге асырады. Сондыктан, бiрiншiден, олардыц катарына иесiз мYлiктердi кабылдап алуFа, сактауFа, олар туралы мэлiметтердi тiркеуге жэне т.с.с. ю-эрекеттер жасауFа, кажет болFан жаFдайда олардыц к¥кыктык таFдырын шешу-ге катысу сиякты оларFа тэн емес кызметтердi таFайындау орынсыз сиякты. Екшшщен, ол «K¥зiреттер» аталFан занда бекiтiлмеген. Б^л мэселе каFидатты болмаса да, ез шешуш кажет етедь
Кодекстiц карастырылFан белiгiндегi «айрылFан» сезшде орфографиялык кателiк жiберiлген.
СоцFы кезде мойындалуына байланысты «процент», «почта» сиякты сездердщ казакша баламаларын енгiзген орынды болар.
Зерттеудi корытындылай келе, карастырылFан баптарда Казакстан Республикасыныц колда-ныстаFы зацнамасына тэн кемшiлiктер жiберiлген деп т¥жырымдауFа болады. Сондыктан тYрлi сипаттаFы кемшiлiктердi жою да кун мэселесiне тезiрек койылуы кажет. бзге макалаларда ^сынып жYргенiмдей б^л жерде де зац шыгару Yшiн Fана шыFарылатын жасанды зацнамалык актiлермен элек болFанша, колданыстаFы зацнаманыц казак тшндеп мэтiндерiне ревизия жYргiзу басымды болуы керек деп есептеймiн.
ПайдаланылFан эдебиет Ti3iMi
1. Казакстан Республикасыныц Конституциясы // «Зац» ДК (8.7.2012).
2. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодека (Жалпы бeлiм) // «Зац» ДК (8.7.2012).
3. Казакстан Республикасындагы жергшкп мемлекетпк баскару жэне e3rn-e3i баскару туралы: Казакстан Республикасыныц Зацы // «Зац» ДК (8.7.2012).
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) // БД «Закон» (8.7.2012).
Мацалада Азаматтыц кодекстщ меншт цуцыгын реттейтт нормаларыныц ттдт кемшмктер1 царастырылган.
Ty^h свздер: лингвистикалыц-цуцыцтыц талдау, меншт цуцыгы, дурыс аудармау, б1р1здмктщ жоцтыгы.
В статье рассматриваются языковые проблемы норм Гражданского кодекса, регулирующих права собственности.
Ключевые слова: лингво-юридический анализ, права собственности, неправильный перевод, отсутствие единообразия.
The article еxamines the language problems of civil law governing the rights ofproperty.
Keywords: linguistic-legal analisis, propertyrights, incorrect translation, lack of uniformity.
Нурзада Маханбетулы1 Примашев,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшi гылыми щызметкер^ з.г.к.
Меншiк кукы^ыша жэне взге де заттык; к;укыктарFа ие болуды реттейтш нормалардын кейбiр лингвистикалык-кукыктык мэселелерi (Азаматтык кодекстщ (Жалпы бвлiм) 235-248-баптары мысалында)
Примашев Нурзада Маханбетович,
ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н.
Некоторые лингво-юридические проблемы норм, регулирующих приобретение прав собственности и иных вещных прав (на примере статей 235-248 Гражданского кодекса (Общая часть)
Primashev Nurzada Mahanbetovich,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s.
Some linguistic-legal problems of rules regulating an acquisition of property rights and other ownership rights (for example, Articles 235-267 of the Civil Code (General Part)
