CC BY
15№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
Примашев Нурзада Маханбетулы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ бас гылыми цызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ МЕМЛЕКЕТТ1К БАЦЫЛАУ ЖЭНЕ КАДАГАЛАУДЫ РЕС1МДЕУДЩ КЕЙБ1Р КУКЬЩТЬЩ-ЛИНГВИСТИКАЛЫК МЭСЕЛЕЛЕР!
Кргамдык катынастарды реттеушi элеуметтiк К¥рал - к¥^ыктыц адам вмiрiндегi мацызын аныктау вте кYрделi. вз кезепнде, адамныц да к¥^ык нормаларын эзiрлеу, зацдастыру мен колдану процесiнде алатын орны вте Yлкен. вйткенi, норманыц адам тагдырын
шешетiн салдары бар. Сондыктан осындай нор-маларды сапалы эзiрлеу, колдану мэселелерi кез келген мемлекет пен когам Yшiн мацызды.
Осы мэселе адамзат пайда болгалы келе жатыр. Антика заманыныц мэселелерi кYннен кYнге взектi бола беретш свзсiз. Мысалы макала такырыбына катысты ойларды сонау Платон [1], Аристотель [2], Монтескье [3], Гегель [4] жэне т.б. г^ламалармен катар, бYгiнгi ^ннщ ойшылдарыныц ецбектершен кездеспруге бола-ды. Ягни б^л келелi оймен когам мен мемлекеттi зерттеген галымдар айналыскан.
Жалпы к¥^ык теориясы бойынша нормативтiк к¥кыктык актiлер баршага тYсiнiктi, ыкшам, колдануга ыцгайлы болуы шарт. Сондыктан к¥кыктык нормаларга койылатын талаптардыц iшiнде тiлдiк талаптар да бар. Олар тек бYгiнгi ^ннщ, не костiлдi Казакстанныц мэселесi емес. Кезшде гылыми зерттеулердщ объектiсi болган. Мысалы, Ш.Л. де Монтескье к¥^ык нормала-рында терминдердi колдану жэне зац тшшщ мэселелерi туралы жазган.
Жалпы тiлдiк ережелердщ к¥кык саласында колданылуыныц вз ерекшелiктерi бар. К^кык тшнщ филология гылымында жалпы танылган 5 стильдщ бiрi деп кврсетшмесе де, олардыц бiрiне жакын т¥стары вте квп. Сондыктан к¥кыктыц взiндiк стилi бар деуге болады. Бей-ресми зац тiлi деген ¥^ым да бар. Одан баска «зац тш математикадан кейiнгi накты тш» деген накыл свз де к¥^ык пен тiл салаларыныц объективт байланыстылыгын кврсетедi.
Жогарыдагыдай пiкiрлер мен квзкарас-
тардыц болуы мэселеге жай гана ой жYгiрту емес шыгар. Сез артында к¥кык, ал к¥кык артында адамныц тагдыры т^р. Сондыктан адам баласын толгандырган мэселелердi оцтайлы эрi тиiмдi шеше бiлетiн когам гана алга тарта алады.
Кдоык немесе зац тiлi еютараптык к¥былыс екенi белгiлi. Оныц билiктiк жэне халыктык беттерi бар. Мысалы, ресейлш танымал к¥кык теориясыныц маманы А.С. Пиголкиннщ «к¥кыкшыгармашылык тiлi - мемлекетпк билiктiц ресми тш» деген пiкiрi бар [5]. Онымен катар, халыктыц да ез тiлi бар. Зац тYзу ж^мысы осыны ескерудi кажет етедi. Сондыктан зац тiлiнiц ею тарапты да канагаттандыра алатын децгейде болуы зацшыгарушыныц енерi деп тYсiнуге болады. К^кыктык норманыц болшагы мен занды колданылуы оныц жобалау сатысын-да сапалы дайындалуы эзiрлеушiнiц элеуетше байланысты.
Эзге мемлекеттер сиякты Казакстан Рес-публикасы да б^л салага зор мэн береди Де-юре костшдш, де-факто басымды бiр тшдш жагдайында екi тiлдiц де сапасын камтамасыз ету оцай iс емес.
Зац тшне койылатын талаптар к¥кык нормаларыныц езiнде бекiтiлген. Мысалы, Казакстан Республикасыныц «Нормативтш к^ыктык актiлер туралы» Зацы 18-бабыныц 2-тармагы бойынша нормативтш к¥кыктык актiнiц мэтiнi эдеби тш нормалары мен зац терминологиясы сактала отырып жазыла-ды. Кенерген жэне кеп магыналы сездер мен сез орамдарын, эпитеттердi, метафораларды колдануга, сездердi кыскартуга жол берiлмейдi. Нормативтш к¥кыктык актiнiц мэтiнiнде магыналык жэне к¥кыктык жYктемесi жок ере-желер болмауга тиiс [6].
Осы т^ргыдан караганда, колданыстагы зацнамада кемшiлiктiц кеп екеш байкалады.
Ол кателер мен кемшшктер кезiнде ж1бершген. Экiнiшке орай, казiр де жiберiлiп жатыр. Оган мысал есебiнде макала объектiсiн келтiруге болады. «Казахстан Республикасындагы мемлекеттiк бакылау жэне кадагалау туралы» Казакстан Республикасыньщ Зацында да, менщ ойымша, букш зацнамага тэн кемшiлiктер орын алган 1.
Зацныц кемшiлiктерi 1-баптан басталады. Оныц 1) тармакшасындагы «байкау жэне тек-серу» (мэселе орыс тiлiндегi мэтiнде сиякты. Кврсетiлген тармакшада «наблюдение и проверка» деп бершген) (бYкiл мэтт бойынша ерекше кврсеткен мен. - Н.П.) мен 3) тармакшадагы «тексеру жэне байкау» (орыс тiлiндегi мэтiнде «проверка и наблюдение») арасында екi тiлде де не айырмашылык бар? Осы тармакшадагы «мемлекеттiк органдар жэне олардыц аумактык бвлiмшелерi» деген ^гым да мэселел^ вйткенi мемлекеттiк органныц кез келген билштш багынысты к¥рылымы да осындай мэртебеге ие (б^л ^гымныц 12-баптыц 3-тармагыныныц 21) тармакшасында «орталык мемлекетпк органдар» деген д^рыс н^скасы бар). Ал 6) тармакшадагы «тэуекелдердi багалау жYЙесi -бакылауды жэне кадагалауды жYзеге асыратын органныц тексерулердi жоспарлау максатында жYргiзетiн ю-шаралар кешенi» деген ^гым да мэселель Тэуекелдiк багалау жYЙесiн «ю-шаралар» аркылы тYсiндiру кисынсыз сиякты. М^нда «Нормативтiк к¥кыктык актiлер туралы» Зацныц жогарыда кврсетiлген бабындагы «к¥кыктык жYктемесi» мYлдем жок сиякты.
Ал «салдарлардыц» деген свз казак тшнщ грамматикасына сай емес. Оган коса, «к¥кык шектеу сипатындагы» деген пркес толык емес сиякты (орыс тшшдеп мэтiндегi «обманная практика» деген шартты ^гымды да тYсiну киын).
3-баптыц 2-тармагыныц 4) тармакшасында жэне бYкiл мэтiн бойы басым колданылган «лауазымды адамдар» (орыс тiлiндегi мэтвде «должностные лица») мен 8-баптыц 3 жэне 4-тармактарындагы «лауазымды т^лгалар» (орыс тшндеп мэтiнде б^л да «должностные лица») деген ^гымдар арасында не айырмашылык бар? Д^рысы екiншi н^ска сиякты, бiрак ¥лттык зацнамада бiрiншiсi басым.
Зацныц 4-бабыныц 1-тармагыныц 2) тармак-шасындагы «бэрiнiц зац жэне сот алдындагы тендiгi» деген кагидатта мэселе бар сиякты. Сот алдындагы тецдiктi жYзеге асыруга бола-тын шыгар. Ал б^л саладагы «зац алдындагы
тендш» бакылау мен кадагалаудыц табигатына жат нэрсе. Б^л салада тецдiктiц болуы мYмкiн емес, вйткеш мемлекет пен мемлекеттiк органдар немесе оныц атынан бакылау к¥зiретiн алган к¥рылымдар мемлекеттiк билiктiц кушш пайдаланады. Ягни, олар мэжбYрлi тYрде жYргiзiледi, кYш кврсетiледi де. Сонымен катар, тармактыц 11) тармакшасындагы «адал тексерiлетiн субъектiлер» деген ^гымдагы «адал» свзi субъектiден гврi тексерумен тыгыз байланыстылыкты бiлдiретiн сиякты.
12-баптыц 3-тармагындагы «Осы ... тараудыц кYшi ... колданылмайды деген нормалык свйлем/ пркес пен оныц 8) тармакшасындагы «ерекше коргалатын ... сакталуына, сондай-ак жануарлар жэне вшмдштер дYниесi объектiлерiнiц санк-циясыз алып койылуын бакылауды жузеге асы-ру максатында» деген свйлем YЙлеспейдi (б^л балама аударманыц объективт мэселесi болуы мYмкiн, бiрак сонда да норманыц тYсiнiктi болуы басты талаптардыц бiрi). Осы тармактыц 19) тармакшасындагы «жол бойындагы жола-ушылар поездары» деген ^гымды баскаша да тYсiнуге болады.
16-баптагы «твнген катерлердiц алдын алу» деген ^гым да кисынга келмейдi. Твнген катердi тек жояды (келесi абзацта <ткелей твнген катерлердi жою» деген д^рыс н^скасы кврсетiлген), сондыктан б^л ^гымда кемi екi кате бар. Негiзi твнетiн катерлердiц гана алдын алуга болады, сондыктан осы сынды ^гымдармен катар, б^л ^гым да тYзетудi кажет етедi.
Осы баптыц 6-1-тармагыныц 1) тармакшасында «жарылгыш заттардыц айналы-сы мен олардыц ж^мыс iстеуiнiц белгiленген кагидаларыныц сакталуына» деген пркес бар. Шын мэнiсiнде «айналысы» деген свз орыс тiлiндегi мэтшдеп «обращение» деген свздiц осы мэнмэтшдеп д^рыс баламасы емес. Б^л ^гымды аударган, оны тексерген мамандар оны осы зацныц косымшасыныц 73) тармакшасындагы «жарылгыш ... заттарды колдану мен олардыц ж^мыс iстеуiнiц белгiленген кагидаларыныц сакталуына» деген свйлеммен салыстырула-ры кажет болатын. Осылармен катар, баптыц 7-тармагыныц 3) тармакшасындагы «субъектшщ азаматтык-к¥кыктык катынастары болган Yшiншi т^лгаларга» деген тiркес те нактылауды кажет етедь
Осы баптыц 10-тармагындагы мэнмэтшдш тiркестерi жакын «уэкiлеттi органга келес
'Кемштгктердг бап бойынша кврсеткен орынды деп санаймын.
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
ж^мыс куш шшде табыс ете отырып жYргiзiледi» деген норма мен келес тармактагы «уэкiлеттi органга келес бес жумыс кYнi iшiнде табыс ете отырып жYзеге асырылады» деген нормадагы «жYргiзiледi» мен «жYзеге асырылады» свздершщ кагидатты мэндерi бар ма (мэселе олардыц орыс тшндеп мэтiндегi «проводятся» мен «осуществляется» деген нускаларында ма)?
17-баптыц 1-тармагыныц 3) тармакшасында «тегi, аты, экесiнiц аты (ол болганда)» деген тiркес бар. Ол 22-баптыц 3) тармакшасында «теп, аты жэне экесшщ аты» деген тYрде кайталанады. Бiрак, тiркестiц толык емес екендiгi кврiнiп тур. Оган коса, келесi тармактыц 8) тармакшасындагы «мiндеттi талаптары тексе-
руге жататын нормативтiк кукыктык актiлер» деген TipKecTi де нактылаган дурыс болар.
Аталган зацга кукыктык-лингвистикалык контент-талдау жYpгiзу онда тiлдiк те, кукыктык та кемшшктердщ бар eкeнiн квpceтeдi. Онда аударма кателер^ бipiздiлiктщ жeтicпeуi сиякты тiлдiк кeмшiлiктep жiбepiлгeн.
Накты мысалдарда квpceтiлгeн кeмшiлiктepгe талас жок болар. Бipак, дегенмен де эр маманныц вз квзкарасы мен тэciлдepi болатынын ескере, акылдаса отырып, квpceтiлгeн кeмшiлiктepдi тYзeтугe кipicу кажет. Сапалы к¥кыктык норма, сапалы когамдык катынастардыц кепш eкeнiн естен шыгармаган абзал.
ПайдаланылFан эдебиет тiзiмi
1. Платон. Законы // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
2. Аристотель. Политика // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
3. Монтескье Ш.Л де. О духе законов // www.constitucions.ru. (14.12.2013)
4. Гегель Г.В.Ф. Философия права // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
5. Нормография: теория и методология нормотворчества: учебно-методическое пособие / под ред. д-ра юрид. наук Ю.Г. Арзамасова. - М.: Академический Проект; Трикста, 2007. - 560 с.
Мацалада мемлекеттж бацылау мен цадагалауга цатысты нормаларды цуцыцтыцреЫмдеудщ Keüöip аспектыер1 царастырылады. Цазацстан Республикасыныц зацнамасында мемлекеттж бацылау мен цадагалауды цуцыцтыц реамдеуде цуцыцтыц жэне ттдт кемшмктер жiберiлген. Олардыц салдарын жою Yшiн тузету жумыстарын ЖYргiзу цажет.
Tyüw свздер: мемлекеттт бацылау жэне цадагалау, реЫмдеу, контент-талдау, бiрiздiлiк.
В статье рассматриваются некоторые аспекты юридической регламентации государственного контроля и надзора. В законодательстве Республики Казахстан в юридической регламентации государственного контроля и надзора допущены ошибки правового и языкового характеров. Чтобы снизить их последствия, следует провести работы по их исправлению.
Ключевые слова: государственный контроль и надзор, регламентация, контент-анализ, единообразие.
Article discusses some aspects of legal regulation of state control and supervision. Legislation of the Republic of Kazakhstan has legal and linguistic errors in the legal regulation of the characters state control and supervision. To reduce their impact, should undertake work to correct them.
Keywords: state control and supervision, regulation, content-analisis, unification.
Н^рзада Маханбет^лы Примашев,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгы НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалык сараптамасы секторыныц бас гылыми кызметкер^ з.г.к.
^азакстан РеспубликасындаFы мемлекеттж бакылау жэне к;адаFалауды реамдеудщ H^6ip к;¥Кык;тык;-лингвистикалык; мэселелерi
Примашев Нурзада Маханбетович,
главный научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н.
Некоторые юридико-лингвистические проблемы регламентации государственного контроля и надзора в Республике Казахстан
Primashev Nurzada Mahanbetovich,
^ief research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s.
Some of the legal and linguistic problems of regulation of state control in the Republic of Kazakhstan
