CC BY
19№5 (41) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Примашев Нурзада Маханбетулы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ
бас гылыми цызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент
к¥к;ьщтьщ-лингвистикалык; мониторинг
зацнаманы жет1лд1ру кералы рет1нде
К^кык теориясында к¥кыктык кателердщ болуы объективт жагдай болып есептеледi. ТYрлi сипаттагы объективтiк жэне субъективтiк кателер кез-келген мемлекеттщ зацнамасында орын алады. Жалпы «к¥кык тiлi - математикадан кешнп накты тш» деген бейресми позицияга карамастан, к^кыктык жэне тiлдiк кателер ^лттык зацнаманыц екi тiлдегi мэтшшде де кездеседi.
Колданыстагы зацнамага жYргiзiлiп отырган к¥кыктык-лингвистикалык мониторинг гылыми-лингвистикалык сараптамалык кемшiлiктермен катар тiлдiк мэселелердщ де орын алып отырганын керсетедь
Зацнаманыц казак тiлiндегi щскасында кемшшктердщ кептеген тYрлерi кездеседi. Оныц бэрш дер кезiнде аныктап, тYзету ж^мыстарын жYргiзу кемшiлiктердiц алдын алу деп те кабылдауга болады. Накты жYргiзетiн гылыми-лингвистикалык сараптама мен к¥кыктык мониторинг кемшшктерге жYЙелi карауга мYмкiндiк береди
Колданыстагы зацнамадагы тiлдiк мэселелердi былай топтастыруга болады:
- казак тшшщ мэртебесi;
- ресми мэтiн мэселесц
- аударма мэселесi;
- кателердi тYзету жэне т.с.с. ^йымдастыру мэселелерь
Аталган кемшiлiктердi мысалдар аркылы ашып керсетуге болады. Арнайы жYргiзiлген зерттеулер колданыстагы зацнаманыц кагаздагы жэне электрондык н^скаларындагы мэтiндердiц арасында айырмашылыктардыц орын алатынын да керсеттi. Мысалы, «Казакстан Республикасындагы жергiлiктi мемлекеттiк баскару жэне езiн-езi баскару туралы» Зацныц казак тшндеп н^скасы бойынша мемлекеттiц «эюмшшк-аумактык бiрлiктерi» сатылады деген т^жырымга келуге болады, ейткеш 27-баптыц 1-тармагыныц 6) тармакшасында облыстыц экiмдiк «аудандык жоспарлану схемаларын, аудан орталыктарын, облыстык мацызы бар калаларды сатудыц (бYкiл мэтш бойы ерекше керсеткен мен. - Н.П.) бас жоспарларын эзiрлейдi» - делшген.
ЖYргiзiлiп отырган гылыми-зерттеу, мониторинг, сараптама жэне т.с.с. ж^мыстар Казакстан Республикасыныц колданыстагы зацнамасы нормалары арасында, сонымен катар, мынадай тiлдiк мэселелер мен кайшылыктардыц орын алып отырганын керсетедк
1. Т^жырымдык сипаттагы кателер:
- бiр нормативтiк к¥кыктык актще;
- тYрлi нормативтiк к¥кыктык актшер арасында (тYрлi салалар, бiр децгейдеп, тYрлi децгейдегi жэне т.б.);
- езгелер.
2. Тщдш сипаттагы кателер:
- кате аудару;
- толык аудармау;
- бiрiздiлiктi сакталмау;
- езгелер.
3. ¥йымдастырушылык сипаттагы жэне т.б.
¥лттык зацнаманы калыптастыру мен дамытуда ресми жэне т^жырымдамалык к¥жаттардыц
алатын орны ерекше. Кукыктыц даму трендтерш белгiлеу, олар бойынша тапсырмалар жYктелетiн кужаттардыц жогары сапалы болуыньщ мацызы да ете зор1.
Азаматтык зацнамада бiрiздшктщ толык сакталмаганына да бiр-екi мысал келтiруге болады. Мысалы, Азаматтык кодекстщ орыс тшндеп мэтiнiндегi «субсидиарная ответственность» угымы ^аза^ тшне 44, 94-баптарда «субсидиарлык жауапкершшк»; 96, 104, 108, 110-баптарда «жэрдем беру», «жэрдем»; 330, 332-баптарда «косалкы жауапкершiлiк»; 357-бапта - «субсидиялык жауапкершшк» деп аударылган. Ягни бiр зацнамалык актiде бiр угымныц 5 баламасы бекiтiлген.
Осы кодекстщ 59-бабындагы «айлык есептiк керсеткiш» деген угым мен 152-баптагы «есептiк керсеткiш» угымдарыныц мэш мен магынасы бiр болар. ¥лттык салалалык зацнамада екiншi угым кездеспршмедь
вкiнiшке орай, мундай мысалдарды келаре беруге болады. Мундай жайттыц ею аспектiсi бар. Бiр жагынан кемшшктерге мониторинг жYргiзу аркасында кукыктык кателштер де аныкталып жатады. Сондыктан уэкшетп органдар мен мекемелерге, тiптi барлык уйымдарга да ездерiнiц к¥кыктык актшерше мониторинг жYргiзудi мiндеттеген дурыс. Сонда улттык зацнама тiлдiк те, к¥кыктык та жагынан аз да болса тазартылар едi.
Сонымен катар кезшде жiберiлген катерлерге коса кYн сайын жаца кателер жiберiлуде. Тiптi бурын дурыс курылган к¥кыктык нормаларга зацнамага енгiзiлiп жаткан толыктырулар жэне тYзетулермен бiрге жаца кателер де енгiзiлуде. Мысалы, Казакстан Республикасыныц 1997 жылгы 14 шiлдедегi «Нотариат туралы» Зацына 2003 жылы 5 мамырда толыктырулар мен тYзетулер енгiзiлдi. Жаца зац бойынша Зацныц 17-бабыныц 7) тармакшасы алып тасталды2.
Осы норманы жетiлдiру барысында орыс жэне казак тшдершщ грамматикалык к¥рылымына байланысты аталган бапка жаца кате енгiзiлдi. Нотариустыц к¥кыктарын бекiткен бапта орыс тiлiнiц грамматикасына сай келетiн «Нотариус вправе» деген тсркест казак тiлiне тiкелей аударуга болмайтынын эзiрлеушiлер мен зац шыгарушылар ескермеген сиякты. Соныц аркасында, алып тасталган 7) тармакшадагы нотариустыц белгш iс-кимыл мYмкiндiгiмен катар, «кукылы» деген сез де алып тасталды. Сондыктан аталган бап: «17-бап. Нотариустыц кукыктары Нотариус:
1) езше жYгiнген жеке жэне занды тулгалардыц мYДделерiне сэйкес осы Занда жэне Казакстан Республикасыныц баска да зац актшершде кезделген нотариаттык iс-эрекеттер жасауга;
6) гылыми, педагогпк жэне шыгармашылык кызметпен айналысуга;
7) <*>» деген нускада3, ягни аякталмаган сейлем / к¥кыктык норма тYрiнде калып отыр. Ягни, кыска турде бар болганы «нотариус жасауга, беруге, кешiруге, тапсыруга» деген нуска нотариустардыц кукыктык мэртебесiн аныктап кана коймай, олардыц кызметiн де реттеп отыр. Осыган орай, егер норманыц казак тшндеп нускасын басшылыкка алган жагдайда нотариустардыц кукыктары бар ма деген жауапсыз зацды сурак туындайды.
Мониторинг жYргiзу аркасында улттык зацнамада орын алып отырган кейбiр сездер мен угымдардыц, ягни лексикалык кордыц уакыттык колдану тэжiрибесiн де талдауга болады. Мысалы, 1994 жылы Азаматтык кодекст кабылдаган кезде колданылынган «азаматтык зацдар», «азаматтык зац калыптары», «азаматтардыц кукык кабiлеттiлiгi», «айналадагы ортаны коргау» «мемлекетпк екiмет билiгi», «нормативтiк кукыктык кешм» жэне т.с.с. сездер мен угымдар кодекстердiц жаца редакцияларын калыптастыру процес кезiнде ескерiлуi тиiс. Осы сынды жагдай «желеу етiп», «пэтуаласкан», «жымыскы ниет», «зулым ниет», «арам ниет», «есуастык» жэне т.с.с. кукыктык емес жэне мэселелi сездер мен угымдарга да катысты болуы тиiс.
1Цазацстан Республикасы Президентiнiц 2009 жылгы 29 тамыздагы № 858 Жарлыгымен беюттген «Цазацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган цуцыцтыц саясат туралы тужырымдамасында» улттыц цуцыцты дамытуга цатысты жолдарда «Мемлекеттш органдарды бацылау мен цадагалау бгр жагынан мемлекеттш басцару функциялары жэне екiншi жагынан зацдылыцты цамтамасыз ету тэсlлдерi бола отырып, экiмшlлiк цуцыцтыц взектi мэселес болып цала бередг» делтген. Ягни экiмшiлiк цуцыц мемлекеттiк органдар басцарушылыц ететт объект^е айналган.
Осындай мэселе «Бес институттыц реформа — 100 нацты цадам» стратегиясында да орын алган. 87-багытта «цызыцты азаматтар Yшiн улттыц цурмет тацтасына» деген тiркес бар (мэселе орыс тlлiндегi «национальной доской почета для интересных граждан» деген тiркесте болар). Осы «цызыцты азаматтарга» цатысты ^-шаралар жоспарын цуру, оны зацдастыру, нормативтш цуцыцтыц актшер жобаларын эзiрлеу кезтде «цызыцты азаматтарды» цалай тYсiнУ цажет?
2К,азф орыс тiлiндегi норма мынадай нусцада: «Нотариус вправе:
1) совершать нотариальные действия, предусмотренные настоящим Законом и другими законодательными актами Республики Казахстан, в интересах физических и юридических лиц, обратившихся к нему;
6) заниматься научной, педагогической и творческой деятельностью;
7) (исключен ЗРКот 05.05.2003 № 408)».
3Ескерту белгш. Тармацшаныц алып тасталганын бiлдiредi.
№5 (41) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Жогарыда керсетшген кемшшктерге коса, ¥лттык зацнамадагы дерею аудармалар да к¥кыктык-лингвистикалык мониторинг барысында кездестiрiлiп жатады. Сондыктан аталган ic-шара «еркек жынысты адамдар»4, «жалгызбасты / Эйелi елген (Вдовец)», «Казахстан Республикасыныц азаматы елген соц», «шетелдiк азамат елген соц», «гани» сиякты кате-кемшшкп сездер мен сез пркестерш д¥рыстауда кажет бiрден-бiр к¥рал болып табылады.
Сонымен катар, азаматтык зацнама саласындагы «не более 3 метров - для объектов, имеющих 16 и более этажей / 16 жэне одан да астам кабаттары бар объектшер Yшiн - кемiнде 3 метр», «когамдык келште бiлiм алушылардыц жецiлдiкпен жYPуi» жэне т.с.с. кате аудармалар да осы мониторинг барысында аныкталып отыр. Олар да жойылуы тиiс.
¥лттык зацнаманыц казак тшндеп «Астана каласыныц к¥рметп азаматы» атагы (б^дан эрi -Атак):
- каланыц экономикасын, гылымын жэне мэдениетiн, енерiн, бiлiмiн, денсаулык сактау жэне элеуметтiк салаларын дамытуга комакты Yлес косканы;
- мемлекетпк жэне когамдык кызметтегi, демократиялык, жариялылык жэне элеуметтiк прогресс, рухани жэне интеллектуалдык элеуетiн дамытуга коскан ецбеп;
- спортта, мемлекеттiк жэне эскери кызметте жеткен жетiстiгi;
- кайырымдылык кызметi жэне мейiрмандылыFы;
- халыкаралык келiсiм мен коFамдык т^рактылыкты, бейбггшшкп, халыктар арасында достык пен ынтымактастыкты ныFайту женiндегi жемiстi ж^мысы;
- азаматтардыц к¥кыктары мен зацды мYДделерiн корFау женiндегi белсендi кызметi.» жэне т.с.с. сиякты аякталмай калFан нормаларды да тYзету керек.
Мониторингтiц кемепмен зацнамада жiберiлген орфографиялык кателердi де жою кажет. ТYрлi себептермен ж1бершген м^ндай кателер кез-келген нормативтiк к¥кыктык актiлерде кездеседi. Мысалы зацдылык рэшм бе элде «таFдыр тэлкегi» ме, белгшз - «Казакстан Республикасы Yкiметiнiц кейбiр шешiмдерiне жэне «Зац шыгеару кызметiн одан эрi жетiлдiру жешндеп шаралар туралы» Казакстан Республикасы Премьер-Министршщ 2009 жылFы 2 акпандаFы № 15-е еюмше езгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2014 жылFы 30 желтоксандаFы № 1401 каулысында «3-тармак мынадай редакцияда жазылсымен» деген категе жол бершдь
Сонымен, сапалы жYргiзiлетiн к¥кыктык-лингвистикалык мониторинг зацнаманы жетiлдiрудiц тиiмдi к¥ралы бола алады деуге болады. Ол Yшiн бiлiктi маман мен мыкты к¥рал - сапалы к¥кыктык-лингвистикалык мониторингтен мYДделi т¥ЛFалар кажет.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасыныц 1994 жылFы 27 желтоксандаFы Азаматтык кодекс // «Эдiлет» АКЖ. (20.11.2015).
2. Казакстан РеспубликасындаFы жергiлiктi мемлекеттiк баскару жэне езiн-езi баскару туралы: Казакстан Республикасыныц 2001 жылFы 23 кацтардаFы Зацы // «Эдiлет» АКЖ. (20.11.2015).
3. Зац шыпару кызметiн одан эрi жетiлдiру женiндегi шаралар туралы: Казакстан Республикасы Премьер-Министршщ 2009 жылFы 2 акпандаFы №15-е екiмiне езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы: Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2014 жылFы 30 желтоксандаFы № 1401 каулысы // Егемен Казакстан. 2015. 10 кацтар.
4. Астана каласы мэслихатыныц 2009 жылFы 6 карашадаFы №257/39-IV шешiмi // «Эдiлет» АКЖ. (20.11.2015).
4Кодекстердщ жаца редакцияларын цабылдауда ест тзж1рибе сацталып отыр. 2014 жылы цабылданган 2 кодексте «еркек» свз1 цайта цолданылды.
Мацала улттыц зацнаманъщ цазац ттндегг нусщасындагы ттдж-цуцыцтыц цателердг жоюга MYMKiudiK берет1н цуцыцтыщ-лингвистикалыщ мониторингке арналган.
Цолданыстагы зацнамадагы цуцыцтыщ жэне ттдж щателердi mY3emy Yшiн цуцыцтыщ-лингвистикалыщ мониторингтi щолдануга MYMKrndiK мол. Ол Yшiн тэжрибеге жаца цуцыцтыщ memiKmepdi енгiзу щажет.
Ty^u свздер: цуцыцтыщ-лингвистикалыщ мониторинг, ттдт цателер, талдау.
Статья посвящена юридико-лингвистическому мониторингу, который позволяет устранить языковые и правовые ошибки текста национального законодательства на казахском языке.
Имеются широкие возможности использования юридико-лингвистического анализа для устранения правовых и языковых ошибок национального законодательства. Для этого необходимо внедрить в практику новые правовые механизмы.
Ключевые слова: юридико-лингвистический мониторинг, языковые ошибки, анализ.
The article is devoted to a legal and linguistic monitoring, which helps eliminate all linguistic and legal errors in the text of national legislation in Kazakh language.
There are powerful capabilities of using legal and linguistic analysis to eliminate legal and linguistic mistakes made in the national legislation. For this purpose it is necessary to introduce the practice of new legal mechanisms.
Keywords: legal and linguistic monitoring, linguistic mistakes, analysis.
Нурзада Маханбетулы Примашев,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц бас гылыми кызметкер^ з.г.к., доцент Примашев Нурзада Маханбетович,
главный научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н., доцент
Primashev Nurzada,
chief research associate of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s., dozent
