Конституциялық заңнама лексикасы: салыстырмалы контент-талдау Текст научной статьи по специальности «Право»

МемлекеттЫ тлде зац шыгару тэж1рибес1нен

Примашев Н^рзада Маханбет^лы,

ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ бас гылыми цызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты

КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ ЗАЦНАМА ЛЕКСИКАСЫ: САЛЫСТЫРМАЛЫ КОНТЕНТ-ТАЛДАУ

Казахстан Республикасы Конституциясыныц 20 жылдыгы ^арсацында конституциялыщ зацнама сапасы мэселесiне де ^айта назар аударган артыщ болмас. бкшшке орай, б^л салада да ^лттыщ зацнаманыц ^аза^ тiлiндегi н^с^асына тэн ерескел ^ателер мен кемшiлiктер кездесш жатады.

Республика тэуелшздтнщ кдоыктык; бастауы болып саналатын Казахстан Республикасыныц Мемлекетпк егемендiгi туралы декларациясы (б^дан эрi - Декларация) [1] мен 1991 жылгы 16 желто^сандагы «Казахстан Республикасыныц мемлекетпк тэуелсiздiгi туралы» Казахстан Республикасыныц Конституциялыщ зацы (б^дан эрi - Конституциялыщ зац) [2] мэтiндерiне уа^ыпъщ салыстырмалы контент-талдау ар^ылы олардыц лексикалыщ кемшiлiктерiн ашуга болады. Жалпы м^ндай тэсiлдiц ^остшдш тэжрибе жагдайында зацнама сапасын жа^сартуга тигiзетiн септiгi мол. Талдау ар^ылы нормалардыц тiлдiк, нпн кдоыктык; та табигатын ^гуга мYмкiндiк мол. Сондыщтан ^олданыстагы ^лттыщ зацнамага (екi тiлдегi де н^с^аларга!), лингвистикалыщ мониторингтi коса алганда, кешендi талдау ж^мыстары жYргiзiлсе оцды болар едь

Декларациядагы «Республиканыц барлыщ ^лт азаматтары Казахстан хал^ын к¥райды» деген сейлемнщ «Граждане Республики всех национальностей составляют народ Казахстана» деген сейлемнщ д^рыс аудармасы деуге болмас, ейткенi «азамат» деген ^гым орысша н^с^ада «Республика» ^гымына катысты, ал каза^шасында «^лт» ^гымымен Yйлестiрiлген. Б^л н^с^аныц тщдш те, кдоыктык; та кемшiлiгi ай^ын бай^алады.

Осындай терiс тэжрибе конституциялыщ занда да орын алган. Мысалы, оныц 6-бабында «Тарихи тагдыр ортактастыгы казак ^лтымен бiрiктiрген Республиканыц

барлык ^лттарыныц азаматтары Казакстанныц бiрт¥тас халкын к¥райды, б^л халык Казахстан Республикасындагы егемендiктiц бiрден бiр иесi жэне мемлекеттiк билiктiц кайнар кезi болып табылады» делiнген [2]. Б^л кемшшкп де тYсiну Yшiн норманыц орыс тiлiндегi «Граждане Республики всех национальностей, объединенные общностью исторической судьбы с казахской нацией, составляют вместе с ней единый народ Казахстана, который является единственным носителем суверенитета и источником государственной власти в Республике Казахстан» деген н^скасымен салыстыру кажет.

«Всеобщая декларация прав человека» деген атаудыц «Жалпыга бiрдей адам праволары декларациясы» [1], «Адам х^кыларыныц жалпыга бiрдей Декларациясы» [2] сиякты аудармаларын тек кана аудармашылардыц элеуетi емес, сонымен катар, уакыт лексикасы мен бiр кездердегi талаптар ескерткiшi деп кабылдауга болатын шыгар. Осы к¥жаттардагы «Жогаргы Совет» пен «Жогаргы Кецес» атаулары да сондай мэртебеде.

Конституциялык зацнама лексикасы нормативтiк к¥^ыктык актiлердi кабылдау кезiндегi тэжiрибе мен талаптарга тiкелей байланысты. Мысалы, «праволык мемлекет», «екiмет билiгi», «жария ^рандар», «мемлекетпк екiмет билiгi», «баскару органдарыныц К^рылымы мен компетенциясы», «меншiк формалары», «республикалык таможня жYЙесi», «халыкаралык х^к», «финанс-кредит», «хайуанаттар дYниесi» жэне т.с.с. нркестер казiр колданылмайды. Казiргi колданыста казак жэне к¥^ык тiлiне эдемi енген керемет баламалы н^скалар бар. Ягни к¥^ыктык лексика да объективтi даму Yстiнде. Б^л куантарлык К¥былыс. Бiр жагынан, жогарыда келтiрiлген мысалдарды тш жэне к¥^ык бiлiмi т^ргысынан ^ате деуге де болар ед^ бiрак олар кезiнде ез

№ 3 (39) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы

функцияларын аткара бшгеш анык.

Конституциялык занда да жогарыдагыдай тэжрибе кайталанады. Мысалы, онда «мемлекетпк вюмет», «х^кылык мемлекет», «зандык билiк», «бiрдей мiндеткерлiкте болады», «жасауга какылы», «жалауы» жэне т.с.с. свздер мен свз ^ркест^ кездесед1

Декларациянын П-тармагындагы «Казакстан Республикасы Республиканын экологиялык ортасын коргаудын, табиги ресурстарды пайдаланудын тэртiбiн, ^йымдастырылуын дербес белгшейд^ халыктын экологиялык хауiпсiздiгiн камтамасыз етедЬ» деген свйлемнiн аударма жэне орфографиялык кемшiлiктерi бар. Аударма катеш тек норманын орыс тiлiндегi «Республики Казахстан самостоятельно устанавливает порядок организации охраны экологической среды Республики, использования природных ресурсов, обеспечивает народу экологическую безопасность» деген щскасымен салыстыру аркылы табуга болады. Норманын мэселесi - «тэрт1бш, ^йымдастырылуын / порядок организации» деген пркесте.

Осы жердегi тYрлi комбинациядагы «экологиялык ортаны коргау / охрана экологической среды» деген ^гымнын ею тiлдегi н^скасы да кемшшкп сиякты.

«Каза^ ССР Жогаргы Совет мен Казахстан Республикасы Президентiне багынатын жэне солардын бакылауында болатын вз iшкi эскерлерiн, мемлекет каушиздш жэне шю iстер органдарын ^стауга, Казакстан Республикасынын правосы бар» деген нормада «Казакстан Республикасынын» деген атауды свйлемнщ басына шыгарганда д^рыс болар едь Сонда «^стауга» деген свзден кешн койылган Yтiр де вздiгiнен тYсiп калар едi.

Эрине, конституциялык заннаманын кYрделi ^гымдары мен тiркестерiнiн щскалары кYннен кYнге жаксарып жатканы объективтш факт. Бiрак, сонын взiнде де, бiр кезде жiберiлiп, элi ^нге сол калпын сактап отыргандардын кейбiреулерiмен мYлдем келiсуге болмайды. Олардын бiразы «адам» мен «т^лга» ^гымдарына байланысты. Конституциялык к¥кыктын твл ^гымы болып табылатын б^л свздердi колдануда эзiрге бiрiздiлiк болмай отыр. Сондыктан колданыстагы заннамадагы кейбiр нормаларды ^гудын взi киын. Мысалы, таза конституция саласына жатпаса да, азаматтардын к¥кыктары мен бостандыктарына катысы бар «ырыктандыру» свзш «либерализация» свзiнiн кате баламасы деуге болады. Ырыктандыру деп баскаруга, бакылауга болатын iс-эрекеттердi

айтуга болатын шыгар, ягни адамнын (кез келген билш субъектiсiнiн: мемлекет пен лауазымды т^лганын) квзкарасы мен жiгерiне, еркiне байланысты ^былыс деп тYсiнуге болады. ТYбiнде белгiлi бiр шекте, ережеде, талапта жэне т.с.с. межелерде ^стау, ягни вз дегенше багындыру сиякты. Ал «либерализация» онын антонимi iспеттi. Босату, еркшдшке ж1беру, шектеулер мен межелердi алып тастау емес пе? Ягни б^л ^гым адамнын санасынан гвр^ табиги объективтiлiкке жакын сиякты (б^л жерде либерализацияны белгiлi бiр субъектшердщ -мемлекеттердiн, мYДделi адамдар мен топтардын «ойыны» деп кабылдауга болатын т^старынын бар екенiн жокка шыгаруга болмайды. Бiрак б^л ¥гым, сонын взшде де, бiрiншi кезекте, элеуметпк-экономикалык зандылыктарга багы-нысты сиякты).

Сол сиякты казiр кен колданылып жYрген «жария к¥кык» (публичное право), деген ^гымдар да келешекте вздершщ накты баламаларын табатынына кYмэн келтiруге болмайды.

Сонымен катар уштык зацнамада кYPделiлiгiне байланысты казак тшшщ табигатына сэйкес келмейтш ^гымдар да кездеседi. Оларды колданбауга болмайды. Сондыктан шарасыздыктан олар ^лттык заннама мен ресми к¥жат лексикасында орын алып келедi. Мысалы, карастырылып отырган салага катысты «мемлекетпк рэмiздердi корлау» деген ^гым, бiрiншi кезекте, тiлдiк мэселе сиякты.

Конституциялык заннын «Казакстан Республикасынын басшысы жэне онын аткарушы вюмет Президент болып табылады» деген нормасынын «Главой Республики Казахстан и ее исполнительной власти является Президент» деген орыс тшндеп н^скасына сай емес екендш кврiнiп-ак т^р. Ягни норманын к¥кыктык та, тiлдiк те кемшшп бар.

К¥жаттагы «право выступать от имени» деген пркестщ «атынан свйлеу х^кы» деген аудармасы орнына Казакстан Республикасы Конституциясындагы «атынан билш жYргiзуге» [3] деген н^скасы вте ыщгайлы. Тiкелей аударма орнына магынасына сай аударудын осы тэжiрибесi взге нормативтш к¥кыктык актiлерде орын алып жатса, к¥ба-к¥п болар едi.

Осы макала объекпсшщ бiр мэселесi деп конституциялык заннаманын ресми мэтiнi мэселесш кврсеткен артык болмас. Б^рынгы макалаларда келтiрiлген заннама мэтiнiнiн кате-кемшшктерш конституциялык к¥кык саласында да жалгастыра беруге болады. Конституциялык заннаманын катешз болмайтын казак тiлiндегi

26

Мемлекеттк тлде зац шыгару тэж1рибес1нен

н^скасымен катар, Ynrini саналатын орыс тшндеп н^скасы да с^раулы. Мысалы, ресми кайнаркез болып саналатын «Эдшет» акпараттык-к¥кыктык жYЙесiнде жарияланган Казакстан Республикасыныц Мемлекетпк егемендiгi туралы декларациясыныц орыс тшндеп н^скасыныц «Республики Казахстан есть суверенное государство», «источником государственной власти в Республики Казахстан», «Охрана суверенных прав Республики осуществляется Республики Казахстан» жэне осыларга ^ксас жалпы 19 рет кездесенн «Республики Казахстан» деген кателi ^гым бYгiнгi кYнi к¥кьщтык кYшiнде деуге болады .

Макала объектiлерiцде орын алган «Казакстан Республикасыныц Мемлекеттiк егемендт туралы декларация» [1] «Казак КСР Мемлекеттiк егемендiгi туралы Декларация» [2] деген атаулардыц бiр бiрiне сэйкес келмейтшш де керсеткен артык болмас.

Жогарыда келтiрiлген мысалдарды казiргi кYнгi кате мысалдармен толыктыра беруге болады. Мысалы, колданыстагы конституциялык к^рылыс пен мемлекеттiк баскарудыц негiзi болып табылатын мемлекеттiк кызмет туралы зацнамада «мемлекеттiк кызметшi» деген атаудыц бектлгенше карамастан, «мемлекеттiк

кызметкер» деген ^гымныц колданылу аясы кYнен кYнге артып бара жаткан сиякты. Сол сиякты ресми к¥жаттар лексикасында да б^рын соцды естiлмеген ^гымдар мен сез нркестершщ пайда болуы да ^мэнд1 Мысалы, «кандидаттарды реттеу», «кызыкты азаматтар Yшiн ^лттык к¥рмет тактасы» (б^л мысалдыц мэселесi оныц орыс тшндеп н^скасында болар. Онда мэнмэтшге байланысты «национальной доской почета для интересных граждан» деген сез нркес бар), «жемкорлык к¥кык б^зушылыктыц жYЙелi тYрде алдын алу жэне сауыктыру» деген тiркестердегi кателер тiлдiк жэне тусшбеснк мэселелерiн тугызары анык. Эрине, ондай санаттагы кате-кемшiлiктердi ажырата бшенндерде гана.

Жогарыда келтiрiлген мысалдар конституциялык зацнама лексикасыныц кемшiлiктi екенш керсетедi. Ал макаланыц максаты еткенщ казбалау не ревизиялау, карастырылган к¥жаттарды дайындауга, кабылдауга катыскан адамдарды м^кату емес. Максат - керсетiлген мысалдар непзвде кез келген уакытта кабылданатын тYрлi ресми к¥жаттар мен к¥кыктык нормаларды казак тiлiнде сауатты да сапалы дайындауга ^мтылуга багыттау. Одан когам мен мемлекет еш уакытта да утылмайды. Сапалы дYниеге шек жок. Оган ^мтыла бiлуге де.

ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi

1. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттiк егемендiгi туралы декларация женшде : Казак ССР Жогаргы Советшщ 1990 жылгы 25 казандагы Каулысы // «Эдiлет» АКЖ. (01. 08.2015)

2. Казахстан Республикасыныц мемлекетпк тэуелшздт туралы : Казахстан Республикасыныц Конституциялык зацы. 1991 жылгы 16 желтоксан // «Эдiлет» АКЖ. (01. 08.2015)

3. Казакстан Республикасыныц Конституциясы // «Эдiлет» АКЖ. (01. 08.2015)

4. О Декларации о государственном суверенитете Республики Казахстан :

Постановление Верховного Совета Казахской ССР от 25 октября 1990 г. // ИПС «Эдшет». (01. 08.2015)

5. О государственной независимости Республики Казахстан : Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года // ИПС «Эдшет». (01. 08.2015)

Мацалада цазац ттндегг конституциялыц зацнама лексикасыныц кейбгр мэселелер1 царастырылады.

Цолданыстагы конституциялыц зацнамада б1рцатар лексикалыц кемшыжтер ж1берыген. Оларды табу жэне жою уш1н кешенд1 зерттеулер цажет.

Tyüih свздер: конституциялыц зацнама, мэселел1 свздер, ресми мэтт.

№ 3 (39) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы

В статье рассматриваются некоторые проблемы лексики конституционного законодательства на казахском языке.

В действующем конституционном законодательстве допущены ряд лексических недостатков. Для их обнаружения и устранения необходимы комплексные исследования.

Ключевые слова: конституционное законодательство, проблемные слова, официальный текст.

Article discusses some problems of lexicon of the constitutional legislation in kazakh language. In the existing constitutional legislation we can see so many lexical shortcomings. Complex researches are necessary for their detection and elimination.

Keywords: constitutional legislation, problem words, official text.

Н^рзада Маханбет^лы Примашев,

КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц бас гылыми кызметкер^ з.г.к. Конституциялык зацнама лексикасы: салыстырмалы контент-талдау

Примашев Нурзада Маханбетович,

главный научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н. Лексика конституционного законодательства: сравнительный контент-анализ

Primashev Nurzada Mahanbetovich,

chief researcher at the Center of the Institute of Linguistics of the legislation of Kazakhstan, Ph.D Lexicon of constitutional law: a comparative content analysis