CC BY
25Мемлекеттт mindeziзац шыгармашылыгы практикасынан \ \\\\\\\\\\\\\\\\\\'\V±V:\\\
УДК: 81'142:343.148.3
FЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫЦ САРАПТАМА ЖYРГIЗУДIЦ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Гулжан Кэр1мкызы Ацылбекова
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты
Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми цыiSMemKepi, ф.г.к.;
Нурсултан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tymh свздер: гылыми лингвистикалыц сараптама; meцmYпнусцалыц; ттдж норма; грамматикалыц категория; аударма сэйкeссisдiкmepi; терминологиялыц тутастыц жэне eipisdrnrn; цуцыцтыц жэне лингвистикалыц талдау.
Аннотация. Мацала зац жобаларыныц цазац жэне орыс ттдершдегг мэттдершц meцmYпнусцалыгына ЖYpгisiлemiн гылыми лингвистикалыц сараптау mэжipибeсiн зерттеп зерделеуге арналган.
Зац жобаларын эsipлeу жэне дайындау мэселелерт реттейтт нормативтж цуцыцтыц акттерде де, басца да зацга mэуeлдi акттерде де нормативтж цуцыцтыц акттердщ цазац жэне орыс miлдepiндeгi мэттдершц meцmYпнусцалыгы угымы ашылмагандыцтан, гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYpгisу нысанасы аныцтауды цажет emeдi.
Колданыстагы зацнаманы зерделеу жэне зац жобаларына лингвистикалыц сараптама ЖYpгisу mэжipибeсiн талдау барысында зац жобаларыныц цазац жэне орыс miлдepiндeгi мэттдертщ meцmYпнусцалыгын (сэйкесттн) аныцтау жэне нормативтж цуцыцтыц ак-ттер ттшц ерекшелжтерт ескере отырып, цаsipгi цазац эдеби mrni нормаларына сай болуы, грамматикалыц, синтаксистж, стилистикалыц, логикалыц, редакциялыц-техникалыц цате-лepдi жою жэне терминдердщ цолданылуын саралау деп лингвистикалыц сараптама ЖYpгisу мiндemmepi белт царастырылды.
Лингвистикалыц сараптама жасау mэжipибeсiнe ЖYpгisiлгeн талдау барысында «Куцыцтыц акттер туралы» 2016 жылгы 6 сэуipдeгi Казацстан Республикасы Зацыныц 23-бабыныц 6, 7-тармацтарында жэне 24-бабында квзделген талаптар сацтала бермейтт-дш нацты мысалдар арцылы аныцталып, ттдж цателер, зац тшне тэн циындыцтар кер-сemiлдi.
Курылымы жагынан езгешеленетт цазац, орыс miлдepiндeгi грамматикалыц категори-ялардыц сэйкес кeлмeуiнe байланысты жiбepiлemiн ттдж цателердщ цуцыцтыц нормалар mYсiндipмeлepiн бip магынада эpi дэл жеттзуде нуцсан кeлmipу факmiлepi ЖYйeлeп бертт, нацты мысалдармен дэлелденд1
Зац тшне тэн сез цолдану мэсeлeсiндeгi ттдж циындыцтарды болдырмау жэне цуцыц нормаларын дурыс жеттзу мацсатында лексикалыц, грамматикалыц, стилистикалыц тал-даулар ЖYpгisiлдi. Ттдж нормалардыц сацталуы жэне орын алган ттдж кeмшiлiкmepдi ЖYй-елеп беруге талпыныс жасалды.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРОВЕДЕНИЯ НАУЧНОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ
Акылбекова Гульжан Каримовна
Ведущий научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства
и правовой информации Республики Казахстан, канд.филол.наук;
г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: научная лингвистическая экспертиза; аутентичность; языковая норма; грамматическая категория; расхождения в переводе; терминологическое единство и унификация; юридический и лингвистический анализ.
Аннотация. Статья посвящена изучению практики научной лингвистической экспертизы, проводимой на предмет аутентичности текстов законопроектов на казахском и русском языках. Автор в своей статье определяет предмет научной лингвистической экспертизы, поскольку в некоторых нормативных правовых актах, регулирующих подготовку и составление законопроектов, а также в иных законодательных актах тексты нормативных правовых актов на казахском и русском языках не всегда идентичны, не полностью раскрывают смысл. Отдельно рассмотрены в статье задачи лингвистической экспертизы - определение
аутентичности текстов на казахском и русском языках, соответствие нормам современной казахской литературы с учетом языковых особенностей правовых актов, грамматических, синтаксических, стилистических, логических ошибок, анализ использования терминов и соблюдение правил юридической техники, и проанализирована практика проведения лингвистической экспертизы проектов законов. В ходе практики проведения лингвистической экспертизы был сделан анализ на конкретных материалах, в которых не соблюдались требования пунктов 6, 7 статьи 6 и статьи 24 Закона Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года « О правовых актах», наглядно показаны ошибки и трудности юридического языка. Факты неверного толкования правовых норм языковых ошибок из-за несоответствия грамматических категорий в казахском, русском языках систематизированы и подтверждены конкретными примерами. Лексический, грамматический, стилистический анализ в статье проводен с целью избежания языковых проблем и обеспечения правильности правовых норм в использовании юридического языка. Предприняты попытки сохранения языковых норм и систематизации языковых недостатков.
SOME ISSUES OF CARRYING OUT OF SCIENTIFIC LINGUISTIC EXPERTISE
Akylbekova Gulzhan Karimovna
Leading Researcher of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation
and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Philology;
Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Keywords: scientific linguistic expertise; authenticity; linguistic norm; grammatical category; translation inconsistencies; terminological integrity and consistency; legal linguistic analysis.
Abstract. The article is devoted to the study of the practice of scientific linguistic expertise conducted for the authenticity of the texts in the Kazakh and Russian languages.
The author defines the subject of scientific linguistic expertise, because in some normative legal acts, regulate the preparation of acts and write the law, as well as in other legislative acts, the texts of normative legal acts in the Kazakh and Russian languages are not always identical, do not fully disclose the meaning.
In the article the linguistic expertise tasks are considered separately - determination ofauthenticity of texts in Kazakh and Russian languages, compliance with the standards ofmodern Kazakh literature, taking into account the linguistic characteristics of legal acts, grammatical, syntactic, stylistic, logical mistakes, analysis of the use of terms and compliance with the rules of legal technique, and analyzed the practice of linguistic expertise of draft laws.
During the practice of linguistic expertise, the analysis was made on specific materials that did not comply with the requirements of paragraphs 6, 7 of article 6 and article 24 of the Law of the Republic of Kazakhstan of April 6, 2016 «On legal acts», clearly shows the mistakes and difficulties of the legal language.
Facts of incorrect interpretation of legal norms of language mistakes due to the discrepancy of grammatical categories in the Kazakh, Russian languages are systematized and confirmed by specific examples.
In the article lexical, grammatical, stylistic analysis is carried out in order to avoid language problems and to ensure the correctness of legal norms in the use of legal language. Attempts have been made to systematize the preservation of language norms and language shortcomings.
Тэуелаздктщ алгашкы жылдары к^кыктык жYЙе калыптаскан кезевде кабылданган зацдар-дыц мемлекеттк тшдеп мэтшдершщ сапасына тшсшше кецш аударылган жок. Сол кезецде зац мэтшшщ мазм^нына жэне жазылу стиль не койылатын талаптардыц аныкталмауы, тер-миндердщ жYЙеленбеуi, зац шыгарушылардыц еркш накты эрi айкын да дэл жетюзетш тшдк к^ралдардыц екшелмеуi зацнамалык актшер тшнщ сапасына ез эсерш типздь
Кдаыктык мемлекет ретшде нормативтк кдаыктык база мемлекеттк тшде калыптасуы
Yшiн ^лттык зацнаманыц мемлекеттк тшдеп мэтшдершщ сапасын жетiлдiру, мемлекеттк тшдеп зац мэтшдер1 тшнщ айкындыгы, нактылыгы, крък нормаларына катысты дэл-дтн аныктау езект мэселеге айналып отыр. Осы максатта Казакстан Республикасыныц мемлекеттк органдары эзiрлеген жэне Ка-закстан Республикасыныц Парламентше ен-пзшуге жататын зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тецтYпн¥Cка-лыгына гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу кажетлп туындады.
Лингвистика орталыгы зац жобаларыньщ казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тецтYпн¥CкалыFына, зац жобаларыныц мем-лекеттiк тiлге д^рыс аударылып, к¥кык нор-маларыныц мазм^ны анык, tycîhîktî, дэл т^жырымдалып, зац шытарушыныц еркiн бiр маFынада жэне айкын бiлдiретiн термин-дердiц бiрiздi колданылуы т¥рFысынан Fылы-ми лингвистикалык сараптама жYргiзедi.
«^¥кыктык актiлер туралы» 2016 жылFы 6 сэуiрдегi ^азакстан Республикасыныц Зацы-ныц 23-бабыныц Yшiншi бeлiгiнде казак жэне орыс тшдершдеп нормативтк к¥кыктык ак-тiлердiц мэтiндерi тецтYпн¥Cкалы болуFа тиiс деп керсетшген1.
Алайда «^азакстан Республикасын-даFы тш туралы» 1997 жылFы 11 шшдеде-ri К^азакстан Республикасыныц Зацында, «^ръктык актiлер туралы» 2016 жылFы 6 сэуiрдегi ^азакстан Республикасыныц Зацында да, зац жобаларын эзiрлеу жэне дай-ындау мэселелерiн реттейтiн баска да за^а тэуелдi актiлерде де нормативтк к¥кыктык актiлердiц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тецтYпн¥CкалыFы :рымы ашылмаFан2.
Аутентикалы (мэтiннiц тецтYпн¥Cка-лыты) - (кене грек т. authentikos - тYпн¥Cка-лы) кандай да бiр к¥жаттыц баска тiлдегi мэтшше мазм^ны бойынша сэйкес келетiн жэне онымен бiрдей кYшi бар мэтшь
Мемлекеттiк билiк органдарыныц ресми кездершде жарияланатын зацнамалык жэне зацFа тэуелдi актiлер мэтiндерi де тецтYп-н^скалы мэтiндер ретiнде каралып, тел-н¥CкаFа сэйкес, анык, д^рыс, жарамды ресми к^жат болып танылады.
Зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдерш салыстыра отырып, кдаылымы мен кдаылысы жаFынан ерекше-ленетiн казак жэне орыс тшдершдеп мэтш-дердщ бiр-бiрiне сэйкестiгiн аныктаудаFы негiзгi максат к¥кыктык нормалар тYсiндiр-мелерiн бiр маFынада эрi дэл жеткiзу Yшiн зац тiлiнiц ^ыныктылы^ына, мазм^н айкын-дылыFына, нактылыFына кол жеткiзу. Осыпан байланысты зац жобаларын эзiрлеу жэне лингвистикалык сараптама жYргiзу тэжiри-бесш зерделей келе:
- зац жобаларыныц казак жэне орыс тш-
дершдеп мэтшдершщ тецтYпн¥CкалыFын (сэйкестЫн) аныктау;
- нормативтк к¥кыктык актiлер тiлiнiц ерекшелктерш ескере отырып, казiргi казак эдеби тш нормаларына сай болуы, граммати-калык, синтаксистiк, стилистикалык, логика-лык, редакциялык-техникалык кателердi жою жэне терминдердщ колданылуын саралау деп лингвистикалык сараптама жYргiзу мшдет-терiн бeлiп карастырFанды жен кeрдiк.
Iзденiс барысында колданыстаFы зацнама зерделендi жэне зац жобаларына лингвистикалык талдау жасалды.
Нормативтк к¥кыктык актiлер мэтшдерь не койылатын жалпы талаптар, оныц iшiнде лингвистикалык талаптар зацнамалык актшер децгешнде бектлш, к¥кыктык актiлердi эзiр-леушiлердiц б^л талаптарды мiндеттi тYр-де сактауы кезделген. «^кыктык актiлер туралы» 2016 жылFы 6 сэуiрдегi ^азакстан Республикасыныц Зацыныц 24-бабында нор-мативтiк кръктык акт мэтiнiнiц мазм^нына жэне жазылу стилiне койылатын талаптар белгiленген. Нормативтк кръктык актiнiц мэтiнi эдеби тш нормалары, зац терминоло-гиясы жэне зац техникасы сактала отырып жазылады, оныц ережелерi барынша кыска болуFа, накты маFынаны жэне эртYрлi тYсiн-дiруге жататын маFынаны камтымауFа тшс3.
Осы Зацныц 23-бабы 6-тармаFында нормативтк к¥кыктык актiнiц мэтiнiнде мемлекеттк органдардыц жэне езге де ^йымдардыц атаулары ресми атауына сэйкес толык жэне бYкiл мэтiн бойынша бiрiздi жазылады деп анык жазылFан. 7-тармакта казак тiлiндегi нормативтiк кръктык актiдегi терминдер мен аныктамалар элшбилк ретпен орналастыры-лады. Орыс тшндеп нормативтiк к¥кыктык актiдегi терминдер мен аныктамалар казак тшнде жазылFан ретке сэйкес болуFа тиiс.
Алайда зацнамалык актшер децгешнде бектлген талаптардыц сактала бермейтшдь гiне кез жеткiзуге болады.
Зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тецтYпн¥CкалыFын (сэйкесткш) сараптау барысында:
а) зац жобаларында т^тастай абзацтар, бап немесе тараулардыц сэйкес келмеуi сал-дарынан казак жэне орыс тшдершдеп мэтш-
1 «Куцыцтыц актшер туралы» 2016 жылгы 6 сэу1рдег1 Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/ kaz/docs/Z1600000480
2 «Казахстан Республикасындагы тш туралы» 1997 жылгы 11 шшдедег1 № 151-I Казахстан Республикасыныц Зацы; «Кщъщтъщ актшер туралы» 2016 жылгы 6 сэу1рдег1 Казацстан Республикасыныц Зацыныц 23-ба-бы«Казацстан Республикасыныц халыцаралыц шарттары туралы» 2005 жылгы 30 мамырдагы Казацстан Республикасыныц Зацы;«Нормативт1к цщыцтыц актшердщ жобаларына гылыми сараптама журггзу цагида-ларын бекту туралы» Казацстан Республикасы Укметшц 2016 жылгы 31 тамыздагы № 497 цаулысы«Ка-зацстан Республикасы цатысушы болуга ниеттенетт халыцаралыц шарттар бойынша, сондай-ац халыцаралыц шарттардыц жобалары бойынша гылыми сараптама жург1зу цагидасын бекту туралы» Казацстан Республикасы Укметшц 2010 жылгы 14 цыр^йектегг № 938 цаулысы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P100000938_
3 «Куцыцтыц актшер туралы» 2016 жылгы 6 сэугрдегг Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/ kaz/docs/Z1600000480
дердщ TeRTYnH^CK^biFbi сакталмауы;
э) эзiрлеушiлер нормативтiк к¥кыктык актiлер жобаларында атауларды, жобаныц такырыптарын, ^ымдык аппаратын мазм^н-дауда зацнамалык актшердщ колданыстаFы редакциясын басшылыкка алмау фактiлерi жиi орын алатындыFы аныкталды.
б) 6-тармактаFы талап: мемлекеттiк орган-дардыц жэне езге де ^йымдардыц атаулары ресми атауына сэйкес емес, аудармашылар-дыц ез бетшше аудару мысалдары жиi кез-деседi. Сол сиякты колданыстаFы к^кьщтык актiлер атауларын, тараулардыц, баптардыц такырыптарын беруде осындай сипаттаFы кемшiлiктер жш кездесетiндiгi аныкталды.
в) 7-тармакта керсетшген талап iшiнара сакталады. 1с жYзiнде зац жобасындаFы тер-миндер мен аныктамалардыц орыс тiлiнде жазылFан ретке сэйкестендiрiлу тэжiрибесi жиi орын алады.
Агглютинативтi тiлдер тобына жататын казак тшнщ жэне флективтi тiлдер тобына жататын орыс тшнщ грамматикалык жYЙелер сэйкессiздiгi, осыдан келiп шыFатын кейбiр грамматикалык формаларды дэлме-дэл бере алмау салдарынан бiраз киындыктар туын-дайтыны белгiлi [1]. Зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц тецтYп-н^скалы^ын (сэйкестiгiн) аныктауда осындай тшдж езгешелiктер ескерiлмесе, мэтiн мазм^-ны езгерiп, к¥кыктык норма мазм^нына н^к-сан келтiруi мYмкiн.
Зат еымнщ жекеше жэне кепше тYрде кол-данылуына байланысты сэйкессiздiктер. Орыс тшндеп жекеше немесе кепше тYрде Fана кол-данылатын зат есiмдер айрыкша назар аудару-ды кажет етедь Орыс тiлiндегi грамматикалык категориялардыц (род, жак, сан) казак тшн-де болмауы немесе олардыц колданылуында езшдк ерекшелiктер бар. Аударма тэжiри-бесшде казак тiлiнiц де езiндiк ерекшелiктерi ескерiле бермейтiнiн атап ету керек. Мэселен, «науки» - Fылымдар, «знания» - бшмдер, «правонарушения» - крък б^зушылыктар, «в целях» - максаттарда, «в случаях» -жаFдайларда, «на основании» - непздерде деп алынып жYр. Б^лар казак тiлiнiц грамматик-сы бойынша кепше тYрдегi жиынтык ^ым-ды бiлдiретiндiктен, жекеше тYрде берiлуге тиiс. Мэселен, 2014 жылFы Кр Эюмшшк к^кык б^зушылык туралы кодексiнiц атауын («Кодекс РК об административных правонарушениях») кел^руге болады. ОсындаFы «об административных правонарушениях» деген тiркес жиынтык :рымды бiлдiретiн-дiктен, нормаFа н^ксан кел^рш тYрFан жок.
Б^л терминдi мэнмэтшге карай, кей-
де кепше тYрде алуFа тура келетiн т^стар да (эсiресе, к¥кык б^зушылыктарды тYрге, са-натка жiктеген кезде) жок емес. Зац жобала-рын эзiрлеу барысында тiлiмiзге тэн осындай ерекшелiктердi есте ¥CтаFан жен.
Зац жобасын эзiрлеушiлер осындай грамматикалык ерекшелiктердi ескерместен, зац техникасы ережелерiн казак тшне аударып беруде «мэтiн бойынша тшсл жiктеудегi жэне септеудегi сездер алып тасталсын» деп калька аудармасын жасайды. Екi тiлдегi грамматикалык категориялардыц сэйкес келмеу мэселеЫ назардан тыс калады. Д^рысы «мэтiн бойынша тшсл жекеше жэне кепше тYрдегi жэне септiк жалFаулы сездер алып тасталсын» бо-луы керек. Б^л жерде салыстырылатын тш-дердiц грамматикалык ерекшелштерш бiлу аса мацызды.
Зацнамалык актiлердiц казакша мэтш-дерiнде зацныц мэнiн езгертш жiберетiн, зац шыFарушыныц еркiн ерескел б^рмалайтын аударма кемшiлiктерi де кездеседь Мэселен, КорFаныс министрлiгiнiц эскери кыз-метшiлерiнiц ^сынысымен «Эскери кызмет жэне эскери кызметшiлердiц мэртебесi туралы 2012 жылFы 16 акпандаFы Казакстан Республикасы Зацыныц 26-бабы 6-тармаFына лингвистикалык сараптама жYргiзiлуге жь берiлдi4. Зацды зерделеу барысында осы нор-маныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтш-дерiнiц сэйкессiздiгi аныкталды. Нормативтiк к^кыктык актiнiц мэтiнi накты жэне эртYрлi тYсiндiруге жататын маFынаны камтымауFа тиiс деген талапка сэйкес керсетшген норма-ныц орыс тшндеп мэтшшдеп «менее» сезi казак тшне «кемшде» деп сезбе-сез кате ауда-рылFандыктан, норма мазм^ны б^рмалашан. Керсетшген норманыц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тецтYпнYCкалыFын сактау максатында казак тiлiндегi мэтiнде «кYнтiзбелiк 10 жылдан аз мерзiмде болFан-дарFа ...» деп аударып колданса, норма мазм^-нын нактылай тYсетiндiгi керсетшдь Нэтиже-сiнде кате т^жырымдалып аударылFан сез зац мэтiнiне тYзетiлiп енпзшдь
Казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдерде терминдердiц маFыналык жYгi жаFынан сэйкес келмеу^ яFни бiр терминнщ маFыналык мазм^ны екiншi терминнiц маFыналык мазм^-нынан кецiрек болуы: приобретение - «сатып алу» (покупка); «сбыт» - «сату» (продажа); идентификация - сэйкестендiру; потенциал
- элеует; декларировать - маFЛ¥мдау; баланс
- тецгерiм; критерий - елшемшарт; кредит -несие мысалдары да кездеседь
Бiр терминнiц орнына бiрнеше термин-си-нонимдердщ колданылуы: нарык - рынок
4 «Эскери цызмет жэне эскери цызметшшердщ мэртебеы туралы 2012 жылгы 16 ацпандагы Казацстан Республикасы Заны http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1200000561
сeздерi «Сактандыру кызмет туралы» ^а-закстан Республикасыныц Зацында нарык (25 рет) - рынок (15 рет) колданылган5. ^аз1рп кезде «нарык» сeзiн Терминологиялык комитет беюткендктен, ол практикада да, эконо-микалык т^ргыдан да сездш корымызга ту-бегейлi енш теракты тYрде колданылып жYр. Осы жэне баска да терминдердщ бiр зацныц iшiнде тYрлiше колданылуына келсек, оган eзгерiстер мен толыктырулар енпзшгенде, баска баптар ескерусiз калган тэрiздi. Мундай олкылыктар кептеген зац актшершде кезде-седi. Оларды болашакта бiрте-бiрте бiр iзге салуга болады деп есептеймiз.
Осы Зацда аффилиированные лица - Yле-стес т^лгалар - аффилиирленген т^лгалар, бул жерде бiрiздiлiктiц сакталмауы салда-рынан, бiр :рым екi тYрлi аударылгандыктан, екi т^лга туралы айтылып жаткандай эсер калдырады. Кэсшкерлж кызметке eзiнiц пай-ыздык Yлесiмен катысатын т^лга жайында болгандыктан, «Yлестес т^лга» деп алынганы жен.
Бiр зацныц iшiнде «услуги» - «кызмет-тер», «кeрсетiлетiн кызметтер» деп ауда-рылган. ^ызметтщ орыс тшндеп накты ба-ламасы «деятельность» немесе «служба». Бул орайда, соцгы жылдары кабылданган зацдар-да (шарттарда, келiсiмшарттар мен кел^м-дерде) «кeрсетiлетiн кызмет» тiркесi «услуги» сeзiнiц баламасы ретшде туракты тYрде колданылып жYргендiгiн естен шыгармау кажет.
«^азакстан Республикасындагы арнаулы мемлекеттiк жэрдемакы туралы» ^азакстан Республикасыныц Зацында «пропавшие без вести» - «хабарсыз кеткен», «хабар-ошарсыз кеткен» деп синонимдес сeздермен алынса, осы Зацда «жумыс eтiлi», «жумыс стажы», «не вступившие в брак» - «некеге т^рмаган», «некеге отырмаган» бiр терминнiц тYрлiше колданылуына жол берген6.
«Жаппай саяси куFын-CYргшдер курбан-дарын актау туралы» ^азакстан Республикасыныц 1993 жылгы 14 сэуiрдегi Зацында «насильственные действия» - «^ш ^рсе-ту эрекеттерi», «кYштеу эрекеттерЬ), «кYш колдану эрекеттерi»; «деп берушшк», «дем берушiлiк» (пособничество); «тiмiскiлiк», «тыцшылык» (шпионаж); заявитель - «eтiнiш иесЬ», «eтiнiш берушi» тэрiздi жарыспалы колданыстар, «кук», «кукык» тэрiздi фонети-калык варианттар да кездеседi7.
^олданыстагы зацнама редакциясында
«законодательство» - зацдар деп казак тшне дурыс аударылмагандыктан, ею тiлдегi мэтш-нiц тецтYпнYCкалыFы бузылып тур. Kазiргi уакытта колданыстаFы зацдарFа тYзету ен-гiзiлгенде терминнiц осы аудармасы ескерiле бастады. Осы тэрiздес «кубыржол», «кубыр» (трубопровод) нускалары кездеседь Дэл баламасы кубыржол болуFа тиiс. Oйткенi «кубыр» терминiнiц орыс тшне керi аударFанда «труба» болып шыFады.
«Ойыншыктардыц кауiпсiздiгi туралы» ^азакстан Республикасыныц Зацында «маркировка» - тацбалау - тацбаланым деп тYрлi-ше колданылFан 8. ^аз1рп уакытта «маркалау» деп колданылып жYр, ал «тацба» - «знак» де-ген маFынада колданылады.
Бiр Fана зацнамалык актiде бiр ^ымныц 5 баламасы бершген тустар да бар: «субсидиарная ответственность» :рымы «субсидиарлык жауапкершiлiк»; «жэрдем беру», «жэрдем»; «косалкы жауапкершiлiк»; «субсидиялык жа-уапкершiлiк».
Осылайша, зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц тецтYпнyска-лыFын камтамасыз ету аясында орысша тYп-нускасынан аударылатын мэтiннiц сапасын арттыру, орын алFан тiлдiк кемшiлiктер мен олкылыктарды жою тэрiздi жумыстар жиi жYргiзiлетiнiне назар аударFымыз келедi.
Зац жобасыныц казак тiлiндегi мэтiнiнiн сапасын арттыру - лексикалык, граммати-калык, стилистикалык нормалардыц сакта-луымен тыFыз байланысты.
Лексикалык талдау. Зацнамалык ак-тшердщ терминологиялык аппаратымен жу-мыс ютеу - сарапшылык кызметтiц негiзгi баFыттарыныц бiрi. Зац шыFарушыныц ер-кшщ дэлдiгi эрi зацныц нэтижелiлiгi зацдарда терминдердщ накты эрi бiрiздi колданылуына ткелей байланысты екендiгi белгiлi.
Ал казiргi тэжiрибеде кукык салаларыныц ^ымдык аппаратыныц тутас курылымын курудыц орнына кандай да бiр нормативтiк актще тiркелетiн жекелеген элементтерiн ка-растырудан эрi шыFа алмай отырмыз. Сала-лык жэне салаларалык нормативтiк актшер-дегi терминологиялык лексиканыц бiрiздiлiгi мен тутасты^ын камтамасыз ету мэселесi назар аударуды кажет етедi.
^олданыстаFы зацнамада бiр Fана yFым-ды белгiлеу Yшiн тYрлi терминдер немесе сeз тiркестерiн негiзсiз пайдалану жаFдайлары орын алFан тустары да аз емес. 2007 жылFы
«Сацтандыру цызметi туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z000000126_
6 «Казацстан Республикасындагы арнаулы мемлекеттж жэрдемацы туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000365_
7 «Жаппай саяси цугын-сургмдер цурбандарын ацтау туралы» Казацстан Республикасыныц 1993 жылгы 14 сэуiрдегi Зацы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z930002200_
8 «Ойыншыцтардыц цаутсидт туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/rus/docs/ Z070000306
9 кацтардагы Казахстан Республикасыньщ Экологиялык кодексшщ колданыстагы редак-циясын зерделей отырып, 1-баптагы пайдала-нылатын непзп рымдарда «ластауыш» тер-минiмен бершгенше карамастан, Кодекстщ ен бойында ластауыш - ластаушы - ластагыш терминдерi алма-кезек колданылганына кез жеткiзуге болады9. Кодекс мэтМ термино-логиялык т^ргыдан м^кият пысыкталмаган-дыктан, бiртYтас терминологиялык жYЙенщ сакталмауы тиянаксыздык тугызатындыгын керуге болады.
Ал 2007 жылгы 9 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Экологиялык кодексше ез-герiстер мен толыктырулар енпзшу барысын-да «ластауыш» терминi колданылган10.
Биоотын ендiрiсiн жэне айналымын мем-лекеттiк реттеу туралы 2010 жылгы 15 кара-шадагы Казакстан Республикасыныц Зацы-ныц 3-бабында ластагыш термишмен берiлген т^сы бар11.
Лексикалык талдау жYргiзуде ^лт тшнщ тYсiндiрме сездктершде, баска да сездктер-де, аныктамалыктарда камтылган лексикалык нормалар басшылыкка алынады.
Зац шыгарушыныц еркiн накты бiр магы-нада жэне айкын бiлдiретiн терминдердщ бiрiздi колданылуы, олардыц ^лттык зацнама-да колданылатын терминдермен аракатысын белгiлеу т^ргысынан да сараптау кажеттЫ туындайды.
Колданыстагы зацнама терминология-сындагы бiрiздiлiктi сактау болашакта олар-ды эрi карай Yйлестiру жэне стандарттау iсiне негiз болары сезсiз. Ор1 бiрiздi жYЙенi кдаай-тын терминдер аркылы берiлетiн акпаратты кабылдау, жинактау, сактау жэне беру де ай-кындала тYсерi анык.
Грамматикалык талдау. Сездердi колда-нудагы бiрiздiлiктiц болмауы айтылып та жа-зылып та жYр. Ол грамматикалык т^лгалар мен синтаксистж к¥рылымдардыц ж^мсалуында кездесiп отырады. Олардан аз уакыттыц шш-де арылу оцай емес. Сондыктан тшде бар, тiлге катысты ережелердi ^станган жен. Грамматикалык талдау барысында зац мэтшшщ казак тiлiндегi н^скасында жiберiлетiн тiлдiк кателердi жYЙелей келе, зат есiмдерге септiк жалгауыныц д^рыс жалганбауы: «сактандыру рыногыныц катысушылары» д^рысы: сактандыру рыногына катысушылар; сын еЫмнщ шырайларын орынсыз колдану мысалдары да бар екендiгi аныкталды. Сол сиякты синтак-
систiк кателерге: сез ^ркес^ру нормаларыныц сакталмауы, багыныцкы мен басыцкы сыцар-лардыц араларыныц тым алшак болуынан магыналык байланыс нактылыгыныц болмауы; сейлемдегi сездердiц орын тэрлбшщ сакталмауы; есiмдiктердi орынсыз колдану себебшен сейлем магынасыныц кYЦгiрттенуi; к^рмалас сейлем компоненттерiнiц арасын-да логикалык-грамматикалык байланыстыц болмауы; кдамалас сейлем компоненттершщ тым ш^балацкы болуы; мэтiн iшiндегi сей-лемдердiц бiр-бiрiмен магыналык-грамма-тикалык байланыстыц болмауы салдарынан ойдыц кYЦгiрттенуi тэрiздi тiлдiк олкылыктар аныкталып, к¥кык нормаларын анык эрi дэл беру Yшiн тYзету ж^мыстары жYргiзiледi.
Орфографиялык талдау. Зац жобаларын-да мазм^н айкындылыгын, нактылыгын, д^рыстыгын камтамасыз етуде орфографиялык ережелер катац сакталуга тиiс. Орфографиялык нормалардыц сакталуын багалау, эрiптiк (сездердщ жазылуы, бас эрштердщ колданылуы) жэне эрштк емес графикалык белгiлердiц (дефистер, бос орын жэне т.б.) кемепмен сездердщ д^рыс берiлуiн камти-ды. Жиi кездесетiн орфографиялык кателер: келiсiм-шарт - келiсiмшарт; кез-келген - кез келген; уакытылы - уактылы; «вправе» сез1 «хакылы», «к^кылы» деп тYрлi н^скада колдану тэжiрибесi де бар. Д^рысы, Терминологиялык комитет «право» - «крык», ал «вправе» - «крылы» деп бекiткелi бiршама уакыт болды.
Осы тэрiздес «Жаппай саяси кугын^р-гiндер кдабандарын актау туралы» Казакстан Республикасыныц Зацында религиозные обряды - дши к¥рыптар деген н^скасы бар [2], Казак тшнщ орфографиялык сездЫнде дiни г^рып деп берiлген.
Казак тшнщ орфографиялык нормаларын т^рактандыруда, ж^ртшылыктыц жазу мэдениетiн кетеретiн бiрден бiр кдаал - орфографиялык сездштер. Осы кYнге дейiн КР ¥лттык Гылым академиясы Ахмет Байт^р-сын^лы атындагы Тiл бiлiмi институты «Казак тшнщ орфографиялык сездЫнщ» бiрне-ше басылымын шыгарып, эр басылым сайын сездiк толыктырылып, жYЙесi жетiлдiрiлу-де. Б^л сездiк б^рын ресми тYрде бекiтiлген (1983 ж.) «Казак тш орфографиясы негiзгi ере-желерiнiц» ец соцгы редакцияланган н^скасы негiзге алынып жасалган. Орфографиялык ережелердщ аталмыш редакцияланган н^ска-
9 2007 жылгы 9 цацтардагы Казацстан Республикасыныц Экологияльщ кодекЫ http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ К070000212_
10 Казацстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыц актшерте экологиялыц мэселелер бойынша взгер^тер мен толыцтырулар енгiзу туралы Казацстан Республикасыныц 2011 жылгы 3 желтоцсандагы Зацы http://adilet. zan.kz/kaz/docs/Z1100000505
11 Биоотын вндiрiсiн жэне айналымын мемлекеттжреттеу туралы 2010 жылгы 15 царашадагы Казацстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1000000351
сы ^азакстан Республикасы Мемлекеттiк терминология комиссиясында бекiтiлдi (2006 ж.), сондыктан ол жазу нормаларын зацдастыруда басшылыкка алынатын бiрден-бiр нормативт1 кужат деп есептеледь
Пунктуациялык талдау. Зац жобалары-ныц мэтшдершде пунктуация нормаларыныц сакталуын, ягни тыныс белгiлерiнiц дурыс колданылуын зерделей келе, «дефис», «тире» тыныс белгшерше катысты кемшiлiктер жи1 кездесетшдт аныкталды. Сол тэрiздi кур-малас сeйлемдердiц багыныцкы, басыцкы сыцарлары арасында койылатын (,) Yтiр тыныс белпс^ белгiлi бiр угымга тYсiндiрме бе-руде койылатын (_) жакша тыныс белгiлерi жeнiнде токталатын жайттар аз емес.
¥лттык зацнаманыц мемлекеттк тшде-
ri мэтшшщ сапасын жетiлдiру зац шыгар-машылыгын жетiлдiру кызметшщ непз-ri мiндеттерiнiц бiрi болгандыктан, алда аткарылатын жумыстар аз емес. Зац тшне тэн сез колдану мэселесшдеп тiлдiк киын-дыктарды болдырмау жэне кукык нормаларын дурыс жеткiзу максатында жYргiзiлген лексикалык, грамматикалык, стилистикалык талдаулар кукык нормаларыныц мазмуны анык, тYсiнiктi, дэл тужырымдалуына септь гiн тигiзерi сeзсiз. ^азак тшндеп мэтшнщ сапасын арттыру Yшiн бшкл зацгерлер мен лингвистердiц бiрлесе отырып жYргiзетiн ке-шендi гылыми зерттеулерi нэтижесшде гана зац тiлiнiц угыныктылыгына, мазмун айкын-дылыгына, нактылыгына кол жетюзшмекшь
ЭДЕБИЕТ
1. Баскаков Н.А. Сопоставительная грамматика русского и казахского языков. - Алма-ты: «Казац CCP-нщ Гылым» баспасы, 1966. - 459 б.
2. Казац тшнщ орфографиялъщ сезд1г1 / Жауапты ред. КР ¥ГА академигг, профессор Р. Сыздыц. - Алматы: Арыс баспасы, 2015. - 480 бет.
REFERENCES
1. Baskakov N.A. Sopostavitel'naja grammatika russkogo i kazahskogo jazykov. - Almaty: «^azax; CCR-тц Fylym» baspasy, 1966. - 459 b.
2. Kazaц Штщ orfografijalyK^ sezdigi / Zhauapty red. KR ¥FA akademigi, professor R. Syzdyц. - Almaty: Arys baspasy, 2015. - 480 bet.
ЭОЖ: 811.512.122*35:811.124*06
ТЕРМИНДЕРД1 ЦОЛДАНУ: ТИ1МД1Л1Г1 МЕН КЕЛЕЦС1ЗД1КТЕР1
Дуйсенкул Мухамбетжанцызы Шыцгысбаева
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц ага гылыми цызметкерi; Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Назгул Амантайцызы Хамзина
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц ага гылыми цызметкерi; Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tymh свздер: аударма; терминдер; зац терминологиясы; улттыц угым; контекст; ой дэлдт; балама нусца.
Аннотация. Каз1рг1 жакандану дэуiрiне царыштап цадам басып келе жатцан кезецде терминдердi дурыс, вз орнында, бултартпай цолдана бту вте мацызды. Ойткет осындай Yлкен жакандану цубылысы кезтде взiмiздi улт реттде сацтап цалуда - тшдщ, оныц шт-де терминдердщ де орны ерекше. Ойткеш гылым мен техника царцындап дамыган сайын термин свздерге деген сураныс та арта тYсуде. Терминдер негiзiнде арнайы гылыми, тех-никалыц, вндiрiстiк т.б. салаларда пайдаланылады. Терминдердщ взшдж жеке кызметi бар.
