CC BY
10ЭОЖ (УДК) - 811.512.122' 374:34
ЦОГАМНЬЩ ЖАЦГЫРУЫ ЖЭНЕ ЗАЦНАМА Т1Л1
Бекен Ахметолла^лы Шолан
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикальщ сараптама секторыныц ага зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: sholan50@mail.ru
Элия НазарFаликызы Кадирова
Казацстан Республикасыныц Защама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц зылыми цызметкерi, Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: al.kadirova@adilet.gov.kz
Tyüík свздер: зацнама тшшц жацгыруы; термин аудармасыныц мэселелер1; грамматикалыц цагидалар; турацты пайдаланылатын тезаурус.
Аннотация. Мацалада «жацгыру» деген терминге аныцтама 6ерыед1. Жацгыру Yрдiсiнiц бгр мемлекетке немесе бгр салага гана емес, 6yкш галамшарга да цатысты екет, жацгыру жоц жерде дамудыц да болмайтыны айтылады.
Авторлар мацаласында гылыми прогрестщ жылдам царцынмен дамуына байланысты жацадан пайда болган угымдар мен терминдер де барган сайын квбейе тYсетiнi зацды цубылыс екешне тоцталады. Осыган орай нормативтж цуцыцтыц актiлердi мемлекеттж тшде дайындаган кезде кездесетт кейбiр циындыцтардыц себеп-салдары зерделенген.
Жаца терминдердi, свз тiркестерiн цазац тiлiндегi зацнамалыц актшерге енгiзуде бiрыцгай квзцарастыц цалыптаспаганы атап втiледi. Сондыцтан мэтiндi цазац тшне аударганда, ец алдымен, оныц тYпкi магынасын ескеру усынылады. Кез келген аударманыц мэтн цолданылып ЖYрген терминдер шегтде тупмэттге сэйкес келуге тшс. Свздер мен свз тiркестерiн аударган кезде эртYрлi магына беретт жэне цуцыц цолдануда екудай тYсiнiлуi ыцтимал свздердi цолдануга жол беруге болмайтыны айтылады. Бул ретте эртYрлi салаларда цолданылып журген зацнамалыц актшерде орын алган кемштктерге нацты мысалдар келтiрiледi.
Зацнаманыц белгш бiр саласындагы мэттдердщ тецтYпнусцалыгын цамтамасыз ету барысында пайдалануга болатын бiрыцгай свздж аппаратыныц (тезаурусыныц) элi де толыц цалыптаспай отырганы атап втшеди
Мацалада зац жобалары, сондай-ац басца да нормативтж актшер мэттдертщ тецтупнусцалыгын цамтамасыз ету жвнiндегi жумысты одан эрi жетiлдiруге ыцпал ететт нацты усыныстар бершген.
Авторлар багдарламалыц цужаттарда цамтылган мацсаттар мен мiндеттердi wm асыру Yшiн барлыц мYдделi тулгалар алдында Казацстан Республикасыныц мемлекеттж тiлдегi зацнамасыныц сапасын жаца децгейге квтеруге мYмкiндiк беретт кец ауцымды эрi мэртебелi жумыс кYтiп турганын еске салады.
МОДЕРНИЗАЦИЯ ОБЩЕСТВА И ЯЗЫК ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА Шолан Бекен Ахметоллаулы
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: sholan50@mail.ru
Кадирова Алия Назаргалиевна
Научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: al.kadirova@adilet.gov.kz
Ключевые слова: модернизация языка законодательства; вопросы перевода терминов; правила грамматики; тезаурус постоянного пользования.
Аннотация. Статья раскрывает содержание понятия «модернизация» в контексте ее влияния на развитие языка законодательства. Модернизация, как процесс, сопровожда-
ет не только конкретные сферы деятельности или государства, но и в целом весь мир, а отсутствие модернизационных процессов не способствует развитию.
Статья содержит всесторонний анализ проблем, связанных с качеством текстов действующего законодательства на государственном языке. Изучен причинный фактор современных трудностей при разработке нормативных правовых актов на государственном языке, которые в широком смысле связываются с ускорением научного прогресса и стремительным возникновением новых терминов.
Отмечается отсутствие единого подхода при внедрении новых терминов в юридический казахский язык. Вследствие этого предлагается при решении вопроса о переводе того или иного термина на казахский язык учитывать, прежде всего, его смысловое значение. Указывается на недопустимость использования при переводе слов, имеющих множественный смысл и могущих создать двоякое толкование в правоприменении. Отмечено отсутствие сформировавшегося единого словарного аппарата (тезауруса), который мог бы использоваться в обеспечении аутентичности текстов в конкретной сфере законодательства. Непрерывное развитие любого языка требует его совершенствования во всех сферах, в том числе в сфере законодательства.
В статье содержатся конкретные предложения, которые будут способствовать дальнейшему совершенствованию работы по обеспечению аутентичности текстов законопроектов, а также других нормативных правовых актов.
Авторы отмечают, что для реализации заложенных в программных документах целей и задач предстоит масштабная работа всех заинтересованных сторон, которая позволит вывести на новый уровень качество законодательства на государственном языке.
MODERNIZATION OF SOCIETY AND THE LANGUAGE
OF LEGISLATION
Sholan Beken
Senior researcher of the legal acts and international agreements linguistic expertise sector in Linguistics Centre of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan; Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: sholan50@mail.ru
Kadirova Aliya Nazargaliyevna
Researcher of the legal acts and international agreements linguistic expertise sector in Linguistics Centre of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan; Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: al.kadirova@adilet.gov. kz
Keywords: modernization of language of legislation; issues of terms' translation; grammatical rules; thesaurus of constant use.
Abstract. The article reveals the content of the concept of«modernization» in the context of its impact on the development of the language of legislation. Modernization as a process accompanies not only specific areas of activity or the state, but the whole world as a whole, and the lack of modernization processes does not contribute to the development.
The article contains a comprehensive analysis of the problems related to the quality of the texts of the current legislation in the state language. The causal factor of modern difficulties in the development of normative legal acts in the state language has been studied, which in a broad sense is associated with the acceleration of scientific progress and the rapid emergence of new terms.
There is a lack of a unified approach when introducing new terms into the legal Kazakh language. As a consequence, it is suggested to take into account semantic value of the words when considering the question of transferring a term to the Kazakh language. The existing shortcomings are demonstrated on specific examples in the form of norms of various branches of legislation. The absence of a formed single dictionary apparatus (thesaurus) was noted, which could be used to ensure the authenticity of texts in a specific area of legislation. Continuous development of any language requires its improvement in all areas, including legislation. In the conditions of rapid scientific progress, accompanied by dozens of different discoveries, the effective use of the time factor becomes key.
The article contains specific proposals that will further improve the work on ensuring the authenticity of the texts of draft laws, as well as other normative legal acts.
The author notes that to implement the goals and objectives setforth in the program documents, there is a large-scale work of all interested parties, which will allow to bring the quality of legislation in the state language to a new level.
Кез келген жацгырудыц езшдш ерекшелiктерi болатыны белгiлi. Оныц камтитын аукымы кец эрi нысаны да алуан тYрлi. Жалпы адамзаттыц эволюциялык да-муында да, кYнделiктi турмыс-тсршшшнде де жацгыру YPДiсi катар жYретiнi гылыми дэлелденген кагида. БYкiл галамшарды бы-лай койганда, езiмiздщ шагын гана жер планетасы гасырлар бойы жацгыруды ба-стан кешiп келедi. Жацгыру жок жерде даму тежелiп, токырау басталады, ал оныц салда-рын ецсеру кашанда оцайга тYCпеген.
Бул ретте барлык мемлекет ортак пайда-лана алатын Yлгiлiк ереже жок екен. Эйткенi эр елдiц езшдш тарихы, саяси курылымы жэне езше тэн даму жолы болады. Мемле-кеттер жацгыруыныц кейбiр сатылары бiр-бiрiне уксас болып келгенiмен, олар белгш бiр елдiц тарихи, рухани, саяси жэне т.б. жагдайларына байланысты езiне гана тэн касиеттерiмен ерекшеленедь
Жацгырудыц басты ерекшелiгi - уакытка тэуелдiлiгiнде. Элемдегi барлык iрiлi-усакты кубылыстар уакыт талабынан туын-дап жатады. Уакыт талабына iлесе алмай, iргесi шайкалган елдер де, тшт формация да болганы тарихтан белгш. Ал даму сатыла-рын бастан кешш келе жаткан жас мемлекет - ^азакстан Республикасы дэл осы уакыт талабына талабына сай ю-кимыл жасап, эр сала бойынша аса кажетп зацнамалык актiлердi дер кезшде кабылдап отырды.
Бул орайда, Президенттщ жыл сайынгы халыкка жолдаулары, солардан туындай-тын жоспарлар мен багдарламалар елдiц еркендеуiне ыкпал етш, ез кезегiнде ойдагыдай iске асырылып та жатыр.
Осы тургыдан алганда, Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «Болашакка багдар: рухани жацгыру» деген макаласындагы: «^н са-нап езгерiп жаткан дYбiрлi дYниеде сана-сезiмiмiз бен дYниетанымымызFа эбден сiцiп калган таптаурын каFидалардан арылмасак, кеш басындагы елдермен тереземiздi тецеп, иык тYЙiстiру мYмкiн емес. Эзгеру Yшiн езiмiздi мыктап колга алып, заман агымына икемделу аркылы жаца дэуiрдiц жагымды жактарын бойга сiцiруiмiз керек.» [1] - деген ойы елдiц рухани дамуы мен жацгыруына, осы жолдагы азаматтардыц патриоттык сезiмiне багдар берiп тур. «Мэцгшк ел» идеясын орныктыру жолындагы келелi ю-кимылга да осы айтылган пiкiрдi езек етiп алуга болады. Жацгыру когам емiрiнiц барлык саласын камтуда. Эйткенi, халыктыц санасы жацгырмайынша, елдiц де бYкiл болмысын эволюциялык тургыдан езгерту мYмкiн болмайтыны сан гасырдан берi дэлелденiп келедь
Тэуелсiздiк алганнан бергi жиыр-ма жылда кол жеткiзген жетiстiктер мен
тYбiрлi езгерiстер ел емiрiнiц барлык саласын камтыган жацгырулар аркылы жYзеге асып отыр. Солардыц шшде мэдени, рухани жацгырудыц когамныц кез келген мYшесiне катысы бар. Бул гылыми талдауды кажет ететiн ете кYрделi сала. Бiз бул макалада тек кана зацнама тiлiне, дэлiрек айтканда, аударма тiлiнiц жацгыруына катысты болып жаткан кейбiр езгерiстерге, кабылданган зацдарда кездесетiн сез тiркестерi мен терминдердщ калыптасу жагдайына накты мысалдар аркылы кыскаша токталып етпектз.
Билiктiц Yш тармагы (зац шыгарушы, аткарушы, сот билiгi) бiрдей елiмiздiц халыкаралык беделiн, жаhандык мэртебесiн арттырып, нарыктык экономиканы дамыту аркылы халыктыц эл-аукатын кетеру жо-лында кYш-жiгерiн жумылдырып келедi. Осыныц нэтижесшде Конституция, бiрнеше конституциялык зацдар, мыцдаган салалык зацдар мен зацнамалык актшер, зацнан ту-ындайтын актiлер кабылданды.
^азакстан Республикасында тiлдердi дамыту мен колданудыц мемлекеттiк багдарламасы аясында 20142017 жылдар аралыгында окуэдiстемелiк куралдар, элем эдебие^ классиктерiнiц шыгармалары, танымдык, гылыми-публицистикалык, балаларга арналган кiтаптар жэне баскаларды косканда, барлыгы шамамен 88 баспа жобасы жарык кердi. Кептеген орысша-казакша сездштер, тYсiндiрме сездiктер, аныктамалыктар шыгарылды. Жалпы зацнама тшне, аудармага байланысты эртYрлi ресми, бейресми жиындар, кон-ференциялар, кецестер жиi еткiзiлуде. Бул баскосулардыц нэтижесi де жок емес.
Алайда, мемлекетпк тiлдегi зац мэтшдершдеп кемшiлiктен элi кYнге дейiн толык арыла алмай келемiз. Муныц непзп себебi жYЙелi эрi туракты сезжасамга, сездiктердiц сапасына келiп тiреледi. Зац жобаларыныц мэтiндерiн гылыми тургыдан саралау аркылы эрбiр сездi норма ая-сында талдап, туракты терминологияны калыптастыру оцай iс емес екеш белгiлi.
Эрбiр сала бойынша колданыстагы зацдарымызды iргелi тYPде тYпкiлiктi зерде-леу аркылы туракты пайдалануга ыцгайлы тезаурусты курастыру кажет. С.И. Ожеговтщ «Словарь русского языка» [2] деген сездшнде тезауруска «кандай да бiр арнайы саланыц терминдерi мен угымдарын толык камтитын сездiк немесе деректер жинагы» деген аныктама берiлген. Ондагы угымдар барынша стандартталган эрi нысандык жэне угымдык жагынан езгерiске ушырамай, калыптаскан шаблон сиякты кайталанып келiп отырады. Муныц езi зацдардыц аудар-масында жекелеген сездер мен тiркестердi
колданганда бiрiздiлiктi са^тауга мYмкiндiк бередi.
Осыган орай, сейлемдер мен сез тсркестершщ туракты тезаурусын калыптастыру, сейтiп терминдердщ тещупнускалы^ын сактау аркылы зац мэтшдершщ аударылу сапасын жаксарту жолында айтарльщтай жумыс аткарылып жатканын жокка шыFаруFа болмас.
Мэселен, со^ы жылдары непзп терт кодекс (Казакстан Республикасыныц ^ылмыстык кодексi, ^азакстан
Республикасыныц ^ылмыстык-процеспк кодека, ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык-аткару кодексi жэне ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы кодексi) кайта дайын-далып, 2015 жылдан бастап колданыска енпзшдь
Осы кодекстерде бурын дау тудырып келген, зац актiлерi мэтiндерiнiц аудар-масында тYрлiше жазылып кеткен, жазы-луы уксас болFанымен, маFынасы эртYрлi терминдердiц накты аудармасы усыны1етан. Мысалы: «осмотр» - «карап-тексеру», «досмотр - «жете тексеру», «обследования»
- «тексерш-карау», «расследования» - «тер-геп-тексеру» деп эркайсысыныц аражiгi ажыратылып бершген. Бурын булардыц бэрi «тексеру», «тергеу» деп аударылып келген едi. Сол сиякты зац актiлерiнде жиi кездесетш мынадай сездердiц: «слияние»
- «косылу»; «присоединение» - «бiрiгу»; «выделение» - «белшш шыFу»; «преобразования» - «кайта курылу»; «оригинал»
- «^пнуска»; «подлинник» - «телнуска»; «дубликат» - «телнуска»; «аутентичность» - «тещупнускалылык» деген накты маFыналары аталFан кодекстерде бiрiзге тYсiрiлген. ОсыFан карамастан, кептеген зац актшершде кептеген терминдер дурыс колданылмай, эртYрлi алынып жYр.
Кейбiр маFыналары уксас (туыстас) терминдердi аударFанда мукият болу ке-рек. Кейде осы турFыдан аFаттыктарFа жол бершп, кате алынFан бiр Fана сез тутастай зац нормасына керi эсер етедь
Мысалы, «Эсiмдiктер карантинi туралы» 1999 11 акпандаFы ^азакстан Республикасы Зацыныц1 мэтiнiнде «осмотр» термиш екi тYрлi аударылFан:
8-баптыц 1-тармакшасында жэне 13-баптыц 5-тармаFында - «карап-тексеру», ал
9-баптыц 3) тармакшасында «тексеру» бо-лып жYр. Осы кужатта «тексеру» деген сездщ орысша баламасы «проверка» екенi
ескершмеген.
Алуан тYрлi салалар бойынша усынылатын зац жобаларын аударFан кезде raidi мамандардыц, бiлiктi аудармашылардыц сараптамасынан етш, соцFы жылдары кабылданFан кодекстердi басшылыкка алFаны жен деп есептеймiз.
^азакстан Республикасыныц ТуцFыш Президентi - Елбасы Н.Э. Назарбаев «^азакстан-2050»Стратегиясы-калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси баFыты» атты 2012 14 желтоксандаFы Жолдауында: «Бiз казак тшн жацFыртуды жYргiзуге тиiспiз. T^i заманFа сай Yйлестiрiп, терминология мэселесшен консенсус iздеу керек. Со-нымен катар, эбден орныккан халыкаралык жэне шет тiлiнен енген сездердi казак тiлiне аудару мэселесiн бiржола шешу кажет...
...Бiз урпактарымызFа бабаларымыздыц сандаFан буыныныц тэжiрибесiнен етiп, бiздiц де Yлесiмiзбен толыFа тYсетiн казiргi тiлдi мураFа калдыруFа тиiспiз.» [3] - деген ед1
Шетел тiлiнен енген кептеген экономикалык терминдер кебшесе сол калпында алынады, себебi оларды кисынсыз икемдеп, кандай да бiр жасан-ды баламасын колдану аркылы сезжасам жасау жацсактыкка экеп соFуы мYмкiн. Сондыктан да, шетел тшшц транскрипци-ясымен берiлген эрбiр терминдi аудармашы мамандардыц катысуымен жан-жакты сара-лап, ойластырып барып колданыска енпзу кажет. Ал ендi шетелдiц кейбiр сездерiнiц маFынасын дэл беретiн баламасы табылып жатса, оны дурыс кабылдап, тiлiмiздi байыта тYсуге болады FOЙ. Ондай сэтiмен табылFан сездер, limi сез тiркестерi аз емес (мысалы: «глобализация - жаhандану», «стаж - етш», «резюме - тYЙiндеме», «реквизит - деректе-ме» жэне т.б.), олар казiр сездiк корымызFа юршп, кецiнен пайдаланылуда.
^азiргi нарык заманында жацадан пай-да болFан сез тiркестерi ете кеп. Солардыц кейбiреуiн маFынасына карай ез тiлiмiзде калыптаскан баламасымен алуFа болады деп ойлаймыз. Мысалы «TабиFи моно-полиялар жэне реттелетш нарыктар туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц2 3-бабыныц 18) тармакшасындаFы «аффили-ированное лицо» деген -иркесп (осы Зацда «аффилиирленген тулFа» деп аударылыпты) «Yлестес тулFа» деп алсак кателеспеймiз. ЖоFарыда аталFан бапта мэселе кэсшкерлш кызметке езiнiц пайыздык Yлесiмен катысатын тулFа жайлы болып отыр. Орыс-
1 «QciMdixmep карантин туралы» 1999 жылгы 11 ацпандагы Казацстан Республикасыныц Зацы// «Эдшет» АКЖ.
2 «Табиги монополиялар жэне реттелетш нарыцтар туралы» 1998 жылзы 9 шiлдедегi Казацстан Республикасыныц Зацы //«Эдшет» АКЖ.
ша магынасы да осыны бiлдiредi.
Ал кейде бiр гана эрштщ тYсiп калуы салдарынан терминнiц магынасы мYлдем езгерiп кетедi. Айталык, «Тауар биржа-лары туралы» 2009 жылгы 4 мамырдагы ^азакстан Республикасы Зацыныц3 13-бабы 2-тармагыныц 2) тармакшасы мен 16-бабыныц 1) тармакшасындагы «спот-товар» деген кос сез «спорт-тауар» деп кате алынган. Бул арадагы «спот» сезi - спортка мYлдем катысы жок экономикалык термин, ягни, олмэмiле бойынша дереу телем жYргiзу (эдетте, екi кYн шшде) кезiндегi есеп айырысу шарттарын бiлдiредi.
Бул ретте, токсаныншы жылдардыц iшiнде кабылданган зацдардыц мэтiнiнде бiр терминнiц екi немесе Yш тYрлi баламамен берiлуi кездесiп калатыны нелштен деген сурак туындауы мYмкiн. Осыган байланы-сты мынаны ескерте кеткен жен. Айталык, аталмыш зацдар кабылданганнан берi оларга бiрнеше рет езгерiстер мен толыктырулар енгiзiлдi. Осы уакыт аралыгында кейбiр сездер мен сез тiркестерi езгерiске ушырап, кептеген терминдердiц жаца баламала-ры айналымга енгiзiлдi. Зацдардыц бYкiл мэтiнiн бiр мезгiлде бiр iзге салу мYмкiн болмагандыктан, есю терминдер сол калпында калды. Оларга езгерютер мен толыктырулар енгiзiлген кезде осы жагдай ескерiлiп, терминдер бiрте-бiрте бiр iзге тYсiрiлiп келедi.
Зац мэтшдерш мемлекеттiк тiлге аударган кезде казак тшнщ зацдылыгын катац сактап, сездердiц барынша накты колданылуын кадагалау Yшiн «^укыктык актiлер туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц ережелерiн басшылыкка алган жен деп есептеймiз.
Академик 0. Айтбаев казак тшнщ тер-минологиясын калыптастырудыц тиiмдi жолдарын усына отырып, «терминдердiц ба-сты белгiлерi - дэлдш, кыскалык, жYЙелiлiк» [4] деген тужырымга келедi. Бул пiкiрдiц зац актшерш аудару барысында зац терминдерш калыптастыруга да тiкелей катысы бар.
Зац мэтшшде грамматикалык, стильдiк олкылыктарга, тiптi емле кателерiне де жол беруге болмайды. Ягни, зац мэтшдершде «усак-тYЙек кате» деген угымга орын болмауга тиiс. Кейде бiр тыныс белгiсiнiц ез орнына дурыс койылмауы, артык койылуы немесе тYсiп калуы кукыктык норманыц магынасын мYлдем езгертш жiберуi мYмкiн. ^азак тiлiндегi кейбiр зацдардыц мэтiнiнде осындай олкылыктар кездесш калады..
Зац тiлiнiц грамматикасына байланысты 6ip мысал. Орыс тiлiнде кептеген терминдер, жекелеген сездер мен сез тiркестерi кеппк жалгауымен жазылады. Оларды аударган кезде казак тшнщ езшдш ерекшелiктерiн берiк устанган жен. Айталык, «науки - гылым», «знания - бшм», «правонарушений - кукык бузушылык», «в целях - максатында», «в случаях - жагдайда», «на основании - негiзде» деп аударылуга тиiс. Бул сездер жиынтык угымды бiлдiретiндiктен, казак тiлiнде же-кеше тYPде жазылады. Буган накты мысал ретшде 2014 жылы кабылданган ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы кодексiнiц атауын (ал орысша атауы - «Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях») келтiре кетуге болады. Осындагы «об административных правонарушениях» де-ген сез тiркесi «эюмшшк кукык бузушылык туралы» деп алынган, ал бул сез кептеген зац актшершде «бузушылыктар» деп кепше тYPде берiлiп жYP, муныц езi айтуга ауыр эрi колдану кезiнде оралымсыз болып шыгады. Осы аныктауыш сездi кейде тYпмэтiнге карай кепше тYPде алуга да тура келедi (эаресе, кукык бузушылыктарды тYрге, санатка ж1ктеген кезде)4.
Сол сиякты алдындагы аныктауышы сан есiм болатын зат еамдер де («жетi кYн», «бiрнеше кэсшкер», «кептеген жецiлдiк», «алты зац» жэне т.б.) жекеше тулгада берiлуге тшс. Мэселен, орыс тiлiндегi халыкаралык шарттарда, келiсiмдерде, хаттамаларда, меморандумдарда кептеген сездер (эсiресе - катардагы зат есiмдер) бас эрiппен бершп жYP (мысалы, «Сторона», «Статья», «Глава», «Интернет», «Проект», «Программа», «Член» жэне т.б.). «^укьщтьщ актшер туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц талаптарына сэйкес зац акпсшщ екi тiлдегi мэтiнi тещупнускалы болуга тиiс деген кагиданы устанган аудармашы-ма-мандар осы сиякты атауларды мемлекеттiк тiлде де бас эршпен жазып жiбередi. Муныц езi казак тш нормасы ережелерiнiц сакталмауына экеп согады.
Ал казак тiлiнiц грамматикасы бойынша кез келген зат еам бас эрiппен жа-зыла бермейдi, бул женiнде арнайы ереже бар. Осы ереже бойынша жалкы еамдер: географиялык атаулар, адамдардыц аты-женi, саяси мэнi бар лауазымдар мен кейбiр мацызды кужаттардыц атаулары гана бас эрiппен жазылады (мысалы, «^азакстан Республикасы», «Алатау», «Ертiс», «Алма-
3 «Тауар биржалары туралы» 2009 жылгы 4 мамырдагы Казацстан Республикасы Зацы // «Эдшет» АКЖ.
4 Казацстан Республикасыныц ЭюмшШк цщъщ бузушыльщ туралы кодекс (05. 07. 2014 ж.) // «Эдшет» АКЖ.
ты», «Абай», «Президент», «Парламент», «Мэжшс Терагасы», «Кодекс», «Зац», «Шарт», «Келюм», «Хаттама», «Меморандум» жэне т.б.).
Баска тшден аударылган Зацныц казакша мэтш1 тш зацдылыгына багынып, морфологиялык, синтаксиста, лексикалык, орфоэпиялык, орфографиялык, стилистикалык нормаларга непзделгенде гана жатык эр1 тусЫкп болмак.
Жогарыда айтылган жагдайлардыц езшдш объективт себептер1 де жок емес. Дегенмен де, зац жобаларын мемлекетпк тшде эз1рлейт1н уакытты жакындату Yшiн эл1 де кеп жумыс аткаруга тура келедi. Тиiстi зац шыгарушы органдар буган жан-жакты дайындык жасапжатыр. Оныц кейбiреуiн жогарыда атап айттык. Аукымды багдарламалар аясында эртYрлi ю-шаралар жYргiзiлуде.
Мемлекеттiк тiлдiц негiзгi салаларыныц бiрi - зац тiлi екеш дау тудырмайды. Ал,
болашакта зац жобаларына казак тiлiнде бастамашылык жасап, кYнделiктi 6MipiMi3re енпзш отыру - егемен елiмiздiц алдында турган басты максаттардыц 6ipi. Эйткенi, «^азакстанныц болашагы - казак тiлiнде. ^азак тш 2025 жылга карай eмiрдiц барлык саласында Yстемдiк етiп, кез келген ортада кYнделiктi катынас тiлiне айналады. Осылай тэуелсiздiгiмiз бYкiл ултты уйыстыратын ец басты кундылыгымыз - туган тiлiмiздiц мерейiн Yстем ете туседо» [3].
БYгiнгi тацда рухани жацгыруга катысты тэуелсiз елiмiзде саликалы эрi сындарлы жумыстар жYргiзiлiп жатыр. Ол ел eмiрiнiц барлык саласын камтуда. Зац шыгармашыльщ саласы, оныц шшде зац тiлiне байланысты мэселе де осындай жацгырудан тыс калмайды. Эйткеш, кез келген жацгыру елiмiздiц элемдеп алдыцгы катарлы отыз елдiц катарына косылып, жас мемлекетiмiздiц мэртебесiн арттыруга комакты Yлес косатыны сeзсiз.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Н.Э. Назарбаев. «Болашацца багдар:рухани жацгыру», мацала//http//www.akorda.kz/.
2. Ожегов С.И. Словарь русского языка, 1982 г.
3. КазацстанРеспубликасыныцПрезидент1 -ЕлбасыН.Э. Назарбаевтыц 2012 жылдыц 14 желтоцсанындагы «Казацстан-2050» Стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Казацстан халцына Жолдауы //http //www.akorda.kz/
4. 0м1рзац Айтбайулы. Казац т1л бшмтщ терминологиясы мэселелер1. - Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2013. - 16-б.
REFERENCES
1. N.A. Nazarbayev. «Bolashakka bagdar: rukhani zhangyru», makala //http //www.akorda.kz/
2. Ozhegov S.I. Slovar' russkogo yazyka, 1982 g.
3. Kaza^tStan Respublikasynyц Prezidenti - Elbasy Ы.Э. Nazarbaevtyц 2012 zhyldyц 14 zhelto^anyndazy «K<*zaxlstan-2050» Strategijasy цalyptasцan memlekettщ zhaцa sajasi bazyty» atty Kazav^stan hal^yna Zholdauy //http //www.akorda.kz/
4. Omirzak Aytbayuly, Kazak til biliminin terminologiyasy maseleleri. - Almaty, «Abzal-Ay» baspasy, 2013 zh. - 16-het.
mk
