CC BY
15Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибестен
Шолан Бекен Ахметоллаулы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц гылыми цызметкерг
Асылбаев Мурат Бактиярулы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг, экономика жэне бизнес магистр1
ЗАЦНАМА МЭТ1НШДЕ ТЕРМИНДЕР МЕН СЭЗ Т1РКЕСТЕР1Н НАЦТЫ ЭР1 ДЭЛМЕ-ДЭЛ ЦОЛДАНУДЫЦ ШАРТТАРЫ
«Тш туралы» Казахстан Республикасы Зацныц 4-бабында мемлекеттiк тiл - мемлекеттщ бYкiл аумагында, когамдык катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жэне ю кагаздарын жYргiзу тiлi екендт айтылган. Зацныц осы талабын орындау жолында айтарлыктай жумыс аткарылып жатканын жокка шыгаруга болмайды. Дегенмен де, тшге катысты зац талаптары элi де болса толык жYзеге асырылмай келедi.
Зандардыц мэтiнiн мемлекеттiк плде эзiрлеу мэселесiнiц таяу арада кун тэртiбiнен тYсетiн тYрi жок. Кейбiр зацгер-мамандар «Казак тiлiнiц элеуетi ресми зац тшшщ жYгiн кетере алмайды» деген сыцаржак пайымдарын бiлдiрiп калады. Бул - акикатка жанаспайтын, мYлдем кате пiкiр. Олар казак тшшщ дYниежYзiндегi ец бай тiлдердiц бiрi екенiн ескере бермейдi.
Бiрнеше тiлдi мецгерген фольклор танушы, казак мэдениет мен эдебиетiнiц белгiлi тулгасы МэшhYр-ЖYсiп Кепей «Дуниедеп ец асыл тш - араб тiлi, одан кешн тYрiк тiлi, тYрiк тiлiнiц шшдеп гауhары - казак тiлi» деп бекер айтпаса керек. Мэселе плде емес, мэселе - оныц барлык мYмкiндiктерiн пайдаланып, жан-жакты игере алмай жYрген мамандарда. Оныц зацнамада колданылу аясын кецейте тYсу кажет. Бул Yшш зац мэтiндерiн эзiрлеуге бшкп (мемлекеттiк жэне ресми тiлдердi еркш мецгерген) зацгерлердi, тiл мамандарын, тэжiрибелi аудармашыларды тарту керек.
Орыс тiлiмен салыстырганда казак тiлiнiц
грамматикалык, орфографиялык ерекшелiктерi бар, зац мэтiндерiн эзiрлегенде осы жагына да баса назар аударган жен деп есептеймiз. Мэселен, «гылым», «бшм», «кукык бузу-шылык», «максатында», «себеппен», «жаг-дайда», «негiзде» жэне баска да кептеген сездер жинтык угымды бiлдiретiндiктен, жекеше тYрде жазылуга тиiс. Сондай-ак алдындагы аныктауышы сан ешм болатын зат есiмдер де («жет кYн», «бiрнеше кэсiпкер», «кептеген жещлдш», «алты бап» жэне т.б.) жекеше тулгада жазылады. Зац жобаларын мемлекеттiк тiлге аударган кезде тiлiмiздiц осындай езiндiк ерекшелiктерi ескерiле бермецщ. Мундай олкылыкты кез келген казакша зацныц мэтiнiнен табуга болады. Сондыктан, мемлекеттiк тiлдегi зац жобаларын тш институты галымдарыныц сараптамасынан еткiзiп алган артык болмас едi деп ойлаймыз.
Кептеген зац терминдер^ сез тiркестерi эртYPлi аударылып, зац мэтiндерiнде ала-кула колданылып жYр. Оларды гылыми тургыдан талдап, бiр iзге салу жолында айтарлыктай жумыс жYргiзiлiп жатканын атап еткен жен. Жогарыда аталган кемшiлiктердi аныктап, дурыс жолга кою Yшiн Зацнама институты Лингивистикалык орталыгыныц гылыми кызметкерлерi 2015 жылдыц акпан айынан бастап «Казакстан Республикасыныц зацнамасында казак тiлiндегi зац лексикасыныц колданылуына мониторинг жYргiзу» такырыбында iргелi жэне колданбалы зерттеу багдарламасын колга алып, жузеге
№ 2 (38) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
асыра бастады. Б^л кYрделi гылыми ж^мыс Yш кезецге бвлiнген. Орталыщтыц ^ызметкерлерi элеуметтiк сала бойынша Yш кодекст (Каза^стар Республикасыныц Ецбек кодексi, «Хальщ денсаулыгы жэне денсаулыщ са^тау жYЙесi туралы» Казахстан Республикасыныц Кодексi, «Неке (ерльзайыптылыщ) жэне отбасы туралы» Казахстан Республикасыныц Кодексi) жэне бас^а да 50 зацды терминдер мен теракты свз тiркестерiнiц дэлме-дэл эрi тещупн^с^алы ^олданылуы т^ргысынан талдап, сараптама жасап келедь Алгаш^ы кезецнiц взiнде (а^пан - сэуiр айлары) осындай тиянакгы ж^мыстыц нэтижесiнде жекелеген терминдерге аныщтама берiлдi, свз тiркестерiнiц эртYрлi аударылуы, тYрлiше ^олданылуы немесе жацса^ аудармасы гылыми т^ргыдан талданып, олардыц на^ты магынасын бере алатын оцтайлы н^с^алары ^сынылды.
Мэселен, Казахстан Республикасыныц Ецбек кодекс 1-бабыныц (Кодекстiц ^гымды^ аппараты) 34-тарма^шасында «трудовой арбитраж» деген свз т1ркеи «ецбек тврелiк соты» деп, ал осы Кодекстщ 168-бабы 5-тармагыныц 9) тарма^шасында «ецбек тврелiгi» деп алынган. Ягни, орыс тiлiндегi бiр магыналы ^гым мемлекеттiк тiлде ею тYрлi болып аударылган. Осы ею свз тiркесiнiц ^айсысы д^рыс дегенге келсек, эрине, соцгысына жYгiнемiз. «Ецбек тврелш соты» деген свз пркесш орыс тiлiне керi аударганда «трудовой арбитражный суд» болып шыгады. Осындай еюуцай аударма ^гымныц тезаурусынан ауыт^уга экеп совдан.
Сол сия^ты осы Кодекстщ 1-бабыныц 71) тарма^шасында «тарифная сетка» деген свздер «тарифтiк кесте» деп берiлсе, 176-бабыныц 1-тармагында «тарифтш тор» деп алынган. Б^л арада мэселе балыщ аулайтын тор туралы емес, тарифтер (цифрлар) орналастырылатын кесте жайында болып отыр. Сондыщтан «кесте» деген баламаны ^олданган д^рыс.
Кодексте немесе кез келген бас^а да зацнамалыщ актiлерде бiр терминнiц ею тYрлi, кейде бiрнеше тYрлi магынасын тYпмэтiнiне ^арай зерделеп, ^гымды дэлме-дэл беретш на^ты н^с^асын гана пайдаланган жвн. Зацнамалыщ актiлерде жол бершетш болмашы гана жацсакгыщтыц взi ^^ыктыщ нормаларга елеулi тYрде эсер етш, зацгерлердi (судьяларды, адвокаттарды жэне т.б.) шатастыруы мYмкiн. Ал зац нормасы аса дэлдiктi, ягни онда ^олданылатын терминдердiц накгылыгын, ^гымдардыц аныщтыгын талап етед^
Осы Кодекстiц (эсiресе, то^саныншы
жылдары ^абылданган барлыщ зандардыц дерлш) ^гымды^ аппаратында берiлген квптеген терминдердщ атаулары взгерiске ^шырады. вйткенi, уа^ыт талабына сай жаца терминдер мен свз пркестер^ сондай-а^ олардыц сэтп аудармалары пайда болды. Айталыщ, Кодексте «трудовой стаж» - «ецбек стажы» (1-баптыц 31) тарма^шасы), «тарифная ставка» - «тарифтш ставка» (1-баптыц 73) тарма^шасы) деп аударылып келген болса, ^¡р олардыц тиiсiнше «ецбек втш» жэне «тарифтiк мвлшерлеме» деген жаца баламалары ^олданылады. Б^лар Республикалыщ терминологиялыщ комиссияныц отырысында ^аралып, бекiтiлген жэне ресми баспасвзде жарияланган.
М^ндай мысалдар аз емес. Кез келген зацныц ^гымдыщ аппаратында аныщтама берiлген терминдер мен свз тiркестерi сол зацныц бYкiл мэтiнiнде ^олданылатыны белгiлi. Оларды бiр iзге тYсiру эрбiр термицщ жан-жа^ты саралап, терец зерделеудi талап ететш айтпаса да тYсiнiктi. Болаша^та ащарылатын аса жауапты эрi кYрделi iстiц бiрi - осы.
Соцгы жылдары негiзгi тврт кодекс (Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодексi, Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ-процестiк кодексi, Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ-ащару кодексi жэне Казахстан Республикасыныц Эюмшшк бузушылыщ
туралы кодекс^ ^айта дайындалып, 2015 жылдан бастап ^олданыс^а енгiзiлдi. Оларда жогарыда аталган кемшiлiктер барынша ескерiлiп, терминдердiц жаца балмалары ^олданылган. Бiрак;, элi аудармасы бiр iзге тYсiрiлiп, пысыщталмаган бас^а да кодекстер, жYЗдеген зандар бар той. Алдагы уа^ытта б^л т^ргыдан элi де квп ж^мыс ащаруга тура келедi. Ягни, взгерiске ^шыраган терминдердi негiзгi зацдарга iлеспе зац актiлерi арк;ылы бiрте-бiрте енгiзе отырып, бiрiздiлiкке ^ол жеткiзуге болады. Б^л Yрдiс зац бастамашыларыныц Yнемi ^апервде болуга тиiс.
Квптеген терминдердi гылыми т^ргыдан сараптама жасамай, Терминком беюткен н^с^асын ескермей, еркiн аударуга деген эуеспк бар. Ал, «^олданылган термин ^гымды дэл берiп, магынасын ашып т^р ма, жо^ па» деген с^равда ешкiм басын ^атырып жатпайды. Айталыщ, орыс тiлiндегi «идентификация» термит «сэйкестенщру» (кейде «бiрдейлендiру») деп алынып жYр.
Yлкен Энциклопедиялыщ Свздiкте (Большой Энциклопедический Словарь) осы терминге мынадай аныщтама берiлген: «Идентификация»
32
MeMuienemmiK mi lde зац шыгару mэжiрибeсiнeн
— (от ср. век. лат. identifico отождествлять) 1) признание тождественности, отождествление объектов, опознание; 2) в криминалистике установление тождества объекта или личности по совокупности общих и частных признаков (напр., идентификация личности)». Аныктамадан керш отырганымыздай, «идентификация» термиш орыс тшше орта гасырларда латын транскрипциясынан енгенше кез жеткiземiз, ол объектшердщ уксастыгын, дэлдiгiн аныктау немесе нысанныц барабарлыгын белгiлеу деген магынаны бiлдiредi екен, ягни, «сэйкестендiру» деген аудармасы терминнщ магынасын толык ашып турган жок деуге болады. Ал «сэйкестецщру» сезшщ орыс тiлiндегi накты баламасы - «соответствие» екенi белгiлi. Осы ею термин («идентификация» жэне «соответствие») бiр сейлемде катар келгенде калай болмак? Эрине, бул жагдайда кайталауга (тавтология) жол берiлiп, термин угымыныц аясы шектеле тYседi.
Бутан бiр гана мысал келтiре кетейiк.
2014 жылгы 14 казандагы Еуразиялык экономикалык одак туралы шартка № 9 косымшаныц 2-тармагында «идентификация продукции» - процедура отнесения продукции к области применения технического регламента Союза и установления соответствия продукции технической документации на данную продукцию» деген аныктама былай аударылган: «енiмдi сэйкестендiру» - енiмдi Одактыц техникалык регламента колдану саласына жаткызу жэне ешмшц осы енiмге арналган техникалык кужаттамага сэйкестiгiн белгiлеу рэсiмi», бул ретте екi тYрлi термин арасындагы магыналык айырмашылык ескерiлмей, тавтологияга жол бершген.
Осыныц бэрiн тэптiштеп айтып отырган себебiмiз, казiргi нарык заманында «идентификация» - зацнамалык актiлерде жиi колданылып жYрген терминдердщ бiрi. Кеп жагдайда оныц «сэйкестецщру» деген аудармасы зацдык тургыдан магынасын дэл бере алмайды. Сондыктан «идентификациялау» деген баламасын калдырган жен деп есептеймiз. Осы орайда Мемлекеттiк терминология комиссиясыныц мYшесi М. Айымбетовтыц КР Зацнама институтыныц «Жаршысында» (2014ж., № 4) жарияланган «Лингвистикалык сараптама жэне зац терминдерiнiц бiрiздi колданылуы» атты макаласындагы «идентификациялау» терминшщ белгiлi бiр кукык субъектiсiне катысты колданылу магынасы «жалпы жэне жекелей белгiлерi бойынша нысанныц немесе
жеке тулганыц сэйкестiк дэлдiгiн аныктау процесс туралы угымды бiлдiредi. Осындагы «сэйкеспк дэлдiгiн аныктау» угымын «сэйкестенщру» деп бурмаланып турганын ескермей колданып жYрмiз» деген niKipi де бiздiц ойымызды одан эрi ныктай тYседi. Оныц устше, Казакстан Республикасыныц Yкiметi жанындагы Республикалык терминология комиссиясыныц 2014 жылгы 11 желтоксандагы отырысында «идентификация» терминшщ аудармасын «идентификациялау, сэйкестендiру» деп бекггкен екен. Оныц «сэйкестендiру» деген баламасы азаматтардыц паспорты мен жеке куэлтнде бурыннан колданылып журген ЖСН (жеке сэйкестецщру нвмiрi) аббревиатурасына байланысты калдырылган сиякты. Ягни, ол ерекшелiк ретвде осы кужаттарда гана колданылатын болады. бйткеш, азаматтардыц жогарыда аталган кужаттарын осы термин Yшiн ауыстыру оцай жумыс емес екеш белгiлi. Бул ретте мынаны айта кеткен жвн, осы термин толыктырылып, екiншi басылымга эзiрленiп жаткан Зацнама институтыныц iргелi гылыми жумыстарыныц бiрi - «Зац терминдерi свздiгiне» енгiзiлдi.
Алдагы уакытта, Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 2012 жылгы 14 желтоксандагы «Казакстан-2050 Стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты Казакстан халкына Жолдауында тiл саясатына ерекше токтала келiп: «Бiз казак тшн жацгыртуды жYргiзуге тиiспiз. Тiлдi заманга сай Yйлестiрiп, терминология мэселесшен консенсус iздеу керек. Сонымен катар, эбден орныккан халыкаралык жэне шет тiлiнен енген свздердi казак тшше аудару мэселесш бiржола шешу кажет. Бул мэселе окшауланган кайраткерлердiц ортасында шешiлмеуге тиiс. Yкiмет муны реттегеш жвн.» - деген улагатты свздерш естен шыгармау керек деп ойлаймыз. Шет тiлiнен енген эрбiр терминд Терминологиялык комиссия жiтi саралап, ресми турде колдануга багыт берiп отырса, оныц нэтижесi де ойдагыдай болар ед1
Терминдер мен жекелеген свз пркестерш мемлекеттiк тiлге аударганда, кандай зац актiсi болмасын дэлдiктi, тецтупнускалыкты талап етедi, сонымен катар, квркем шыгармалардыц iзiмен еркiн аударуга да жол беруге болмайды. Терминдердi пайдаланганда оларды гылыми тургыдан сурыптап, зац нормасыныц угымына нуксан келтiрмей, магынасын дэл беру аударманыц негiзгi влшемi болуга тиiс деп есептеймiз.
№ 2 (38) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казахстан Республикасыныц Президент Н.Э.Назарбаевтыц 2012 жылгы 14 желто^сандагы Казахстан хал^ына Жолдауы, «Егемен Казахстан» газетi, 2012 жылгы 15 желто^сан.
2. Казахстан Республикасыныц Ецбек кодекс // «Зац» ДК.
3. «Казахстан Республикасындагы тiл туралы» 1997 жылгы 11 шiлдедегi №151 Казахстан Республикасыныц Зацы // «Зац» ДК.
4. «Кызметкер ецбек (^ызметпк) мiндеттерiн ащарган кезде оны жазатайым о^игалардан мiндеттi сакгандыру туралы» 2005 жылгы 7 а^пандагы №30 Казахстан Республикасыныц Зацы // «Зац» ДК.
5. 2014 жылгы 14 ^азандагы Еуразияльщ экономикальщ ода^ туралы шарт^а № 9 ^осымша, «Эдiлет» ДК.
6. Большой Энциклопедический Словарь, «Астрель» баспасы, 2002 г.
Мацалада мемлекеттт тыдгц злеуетг мен рвл\, зацнамалыц актыерде жиг пайдаланылатын терминдер мен свз т1ркестер1н 6ipi3di api дэлме-дэл цолданудыц шарттары, кейб1р свздердщ (оныц Штде шет ттден юрген свздердщ) аударылу сапасы, цазац тмнщ взте тэн грамматикалыц, орфографиялыц еpекшелiктеpi баяндалады.
Ty^h свздер: тшдщ элеуетi, шет тмнен алынган теpминдеpдi цолдану, термин аудармасыныц еpекшелiгi, тецтупнусцалылыц.
В статье рассматриваются вопросы потенциала и роли государственного языка, условий единообразного и точного применения часто используемых в законодательных актах терминов и словосочетаний, качества перевода некоторых слов (в том числе заимствованных слов), специфические грамматические, орфографические особенности казахского языка.
Ключевые слова: потенциал языка, применение заимствованных слов, особенности перевода терминов, аутентичность.
The article deals with the capacity and role of the state language, circumstances of uniform and exact use of commonly used in legislation terms and phrases, quality of the translation of certain words (including borrowed words), specific grammar, spelling peculiarities of the Kazakh language.
Keywords: the potential of language, the use of borrowed words, especialty of translation of terms, authenticity.
Бекен Ахметоллаулы Шолан,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц гылыми ^ызметкерi
Мурат Бактиярулы Асылбаев,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц Аударма секторыныц жетекшi гылыми ^ызметкер^ экономика жэне бизнес магис^
Зацнама мэтшшде терминдер мен свз ^ркестерш накты эрi дэлме-дэл колданудыц шарттары
Шолан Бекен Ахметоллаулы,
научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Института законодательства РК
Асылбаев Мурат Бактиярович,
ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистика Института законодательства РК, магистр экономики и бизнеса
Условия точного применения терминов и словосочетаний в законодательстве
MeMMeKemmiK mwde 3aHi muuapy mswipudecmeH
Sholan Beken,
Research officer of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of Linguistic center of SI «Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan» Assylbayev Murat,
leading researcher of the sector of translation of Linguistic center of SI «Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan», master of economics and business
The circumstances of the exact use of terms and phrases in the legislation
