Научная статья на тему 'Заңнама техникасы мен тілінің кейбір мәселелері'

Заңнама техникасы мен тілінің кейбір мәселелері Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
88
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЗАңНАМА ТЕХНИКАСЫ МЕН ТіЛіНің КЕЙБіР МәСЕЛЕЛЕРі / ТЕРМИН / ТЕңТүПНұСқАЛЫЛЫқ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сафуани Есенқұл Сафуанұлы

Автор бұл мақаласында заңнама техникасы мен тілінің кейбір мәселелеріне қатысты проблемаларды қозғайды. Заңнамада терминдердің дұрыс қолданылмауы теріс салдарларға әкеп соғатын жағдайларға талдау жасайды. Мақалада нормативтік құқықтық актілердің қазақ тіліне аударылуына байланысты проблемаларға баса назар аударылады. Автор заңнама техникасы жөнінде сөз болған кезде басты назар нормативтік құқықтық актілердің логикалық түзілуінің қағидалары мен қағидаттарына, заңнама стилі мен оны жазу кезінде пайдаланылатын тіл нормаларына аударылу керектігін ескертеді. Нормативтік құқықтық акт жүйесін жасауда құқық нормасы анық та, түсінікті бо-луы үшін қолданылатын тәсілдер туралы ғылыми тұжырымдарын ортаға салады. Заң шығару процесінде оған қатысушылармен қатар жалпыға ортақ түсінікпен орныққан объективті қажеттілікті мәтінде дәл бейнелеу аудармашылардың да берік ұстанатын қағидасы болуға тиіс екендігін дәлелдейді. Нормативтік актінің орындаушыға бүкпесіз түсінікті болуы үшін барынша айқындалып әзірленген, екіұшты түсінуге жол бермейтін логикалық жүйелі болуы міндетті екендігін нақты мысалдармен дәлелдейді. Нормативтік актілердің қазақшаға аударылуында қолда бар сөздіктерге назар аударылмаудың теріс салдарларын атап көрсетеді. Заң аудармашысы үшін ауадай қажет орыс тілінде шыққан сөздіктерді былай қойғанда, Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігіне назар аудармаудың салдарынан жол берілген қателер туралы сын пікірлерін ортаға салады. Қазақ тіліндегі мән-мағынасы анық, түсінікті сөздің заң мәтінінде дұрыс қолданылмауы заңның дұрыс орындалмауына әкеп соғатынын, ал мұндай жауапсыздыққа жол беруге болмайтындығын ескертеді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Заңнама техникасы мен тілінің кейбір мәселелері»

Мемлекетшк ттдегг зац шыгармашылыгы практикасынан

УДК 340.113.1:16

ЗАЦНАМА ТЕХНИКАСЫ МЕН Т1Л1НЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1

Есенодл Сафуан^лы Сафуани

Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикальщ сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерг, Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

Tymh свздер: Зацнама техникасы мен тшнщ кейбгр мэселелерг; термин; тецтупнусцалылыц.

Аннотация. Автор бул мацаласында зацнама техникасы мен тшнщ кейб1р мэселелер1не цатысты проблемаларды цозгайды. Зацнамада терминдердщ дурыс цолданылмауы тер1с салдарларга экеп согатын жагдайларга талдау жасайды. Мацалада нормативтт цуцыцтыц актыердщ цазац тшне аударылуына байланысты проблемаларга баса назар аударылады.

Автор зацнама техникасы жошнде свз болган кезде басты назар нормативтт цуцыцтыц актыердщ логикалыц тYзiлуiнiц цагидалары мен цагидаттарына, зацнама стил1 мен оны жазу кезтде пайдаланылатын ты нормаларына аударылу керекттн ескертедi. Нормативтт цуцыцтыц акт ЖYйесiн жасауда цуцыц нормасы аныц та, тYсiнiктi бо-луы Yшiн цолданылатын тэсыдер туралы гылыми тужырымдарын ортага салады. Зац шыгару процестде оган цатысушылармен цатар жалпыга ортац тYсiнiкпен орныццан объективтi цажеттiлiктi мэттде дэл бейнелеу аудармашылардыц да берт устанатын цагидасы болуга тшс екендтн дэлелдейдi.

Нормативтт актшц орындаушыга бYкпесiз тYсiнiктi болуы Yшiн барынша айцындалып эзiрленген, еюушты тYсiнуге жол бермейтт логикалыц ЖYйелi болуы мiндеттi екендiгiн нацты мысалдармен дэлелдейдi.

Нормативтт актыердщ цазацшага аударылуында цолда бар создттерге назар аударылмаудыц терw салдарларын атап корсетедi. Зац аудармашысы Yшiн ауадай цажет орыс тшнде шыццан создiктердi былай цойганда, Казац эдеби тшнщ тYсiндiрме создтне назар аудармаудыц салдарынан жол берыген цателер туралы сын птрлерт ортага салады. Казац тiлiндегi мэн-магынасы аныц, тYсiнiктi создщ зац мэтШнде дурыс цолданылмауы зацныц дурыс орындалмауына экеп согатынын, ал мундай жауапсыздыцца жол беруге болмайтындыгын ескертедi.

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ТЕХНИКИ И ЯЗЫКА ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

Сафуани Есенкул Сафуанулы

Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Ключевые слова: некоторые вопросы техники и языка законодательства; термин; аутентичность.

Аннотация. Автор в данной статье затрагивает некоторые проблемы, касаемые техники и языка законодательства. Проводит анализ обстоятельств, приводимых к негативным результатам при неправильном применении терминов в законодательстве. В статье особое внимание уделяется проблемам, связанным с переводом нормативных правовых актов на казахский язык.

Автор напоминает, что при соблюдении законодательной техники особое внимание стоит уделить правилам и принципам логического создания нормативных правовых актов, на законодательный язык и применяемых языковых норм при его написании. Выносит на общее обсуждение свои научные выводы о применяемых способах для ясности, понятности правовой нормы при создании системы нормативных правовых актов. Доказывает, что переводчики в законотворческом процессе, также как его участники, должны придерживаться устойчивых принципов точного описания в тексте общепринятой в понимании

объективной потребности.

На конкретных примерах доказывает, что для того, чтобы нормативный акт был предельно понятным, он обязательно должен быть ясно разработанным, иметь логическую систему, которая не должна допускать двусмысленного толкования.

Указывает на отрицательные результаты при необращении внимания на имеющиеся словари при переводе нормативного акта на казахский язык. Несмотря на изданные словари на русском языке, особо важные для юридического переводчика, делится критическими выводами о недостатках, допущенных в случаях необращения внимания толковому словарю казахского литературного языка. Предупреждает, что отсутствие ясного и понятного значения на казахском языке в тексте закона приводит к неправильному исполнению закона, и что не следует допускать такую безответственность.

ON SOME ISSUES OF LEGISLATIVE TECHNIQUE AND LANGUAGE

Safuani Yessenkul

Leading researcher of the sector of research linguistic expertise of legal acts andinternational agreements of Linguistic center of Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]. kz

Keywords: Legislative technique and language; term; authenticity.

Abstract. In the article the author touches upon the problems related to legislative techniques and language. It makes an analysis of the circumstances brought to negative results when the terms are incorrectly used in the legislation. The article focuses on problems related to the translation of normative legal acts into the Kazakh language.

The author reminds that with the observance of legislative techniques, special attention should be paid to the rules and principles of the logical creation of normative legal acts, to the legislative language and applied language norms when writing it. The author brings to the general discussion his scientific conclusions about the methods used for clarity and clarity of the legal norm when creating a system of normative legal acts. He proves that translators in the legislative process, as well as its participants, must adhere to the stable principles of the exact description in the text of the generally accepted understanding of the objective need.

Specific examples prove that in order for the normative act to be extremely clear, it must necessarily be clearly developed, have a logical system that should not allow ambiguous interpretation.

The author indicates negative results if you do not pay attention to the available dictionaries when translating the normative act into the Kazakh language. Despite the published dictionaries in Russian, especially important for a legal interpreter, he shares critical conclusions about shortcomings committed in cases of not paying attention to the explanatory dictionary of the Kazakh literary language. He warns that the absence of clear and understandable meaning in the Kazakh language in the text of the law leads to improper execution of the law, and that such irresponsibility should not be allowed.

^a3ipri кездеп кукыктык зерттеудщ аса мацызды такырыптарыньщ 6ipi - зацнама техникасы мен тшнщ кейбip мэселелерь Кез келген елде кукыктык реформа барысында туындайтын кептеген проблемалар зацнама жYЙесiн жасаудыц непзп кагидалары мен тэсшдершщ гылыми эзipлемесi кажеттЫн керсетш отыр.

Зацнама техникасыныц мацызды курамдастары - нормативтж кукыктык актшердщ логикалык тYзiлуiнiц кагидалары мен кагидаттары, зацнама стилi жэне оны жазу кезшде пайдаланылатын тш проблема-лары. Зацнама жэне кез келген нормативтж к^кыктык акт жYЙесiн жасауда оныц мэтшшде кукык нормасын анык та, тYсiнiктi етш керсету Yшiн белгш бip тэсiлдеpдi

накты колдану кезделедь Бул орайда, эцпме, зац шыгару процесше катысушылар угынган жэне мойындаган объективт кажеттшкл мэтшдк нысанда дэл бейнелеу женшде болып отыр. Накты айкындалып, эзipленген булжымас логикалык жYЙе бол-майынша бул мYмкiн болмайды.

Нормативтк кукыктык актiлеpдi казак тшне аударуда сездердщ магынасына гана карап, норманыц орындалуына мэн бер-меу жагдайлары кездесетшш жасыруга болмайды. Мысалы, французша «adresse» - орысша «адрес», казакша «мекенжай» болып жYp. Казак эдеби тшнщ тYсiндipме сездiгiнде: «Мекенжай. 1. Коныстанган орын, турак, жай; 2. Елдi мекен; 3. Салынган гимарат, курылыс, Yй-жай» [1, 168-б.] деп

Мемлекетшк тлдегг зац шыгармашылыгы практикасынан

тYсiндiрiледi.

Ал, Новый словарь иностранных слов де-ген сезд^е: «Адрес [фр. adresse] 1. адамньщ тургылыкты жерi немесе мекеменщ, уйымныц орналаскан жерц 2. мерейтойга байланысты адамды немесе мекемеш жазба-ша куттыктау; 3. есептеу техникасында де-ректер орналастырылатын жадыныц аясын символдык белгiлеу, адрес деп кебшесе компьютер командасыныц адрестiк белiгi ай-тылады; 4. электрондык поштаныц адресi -адресат-тыщ сервершдеп электрондык пошта жэшiгiн ашатын цифрлардыц, белгшердщ жэне латын эрштершщ жиынтыгы; мундай адрестщ мiндеттi элемент @ («собачка» - казакша «айкулак») деп аталатын белгi, оныц сол жагында адресаттыц жеке-да-ра аты (логинi), ал оц жагында - оныц тшсшше кецейтшген серверi орналаса-ды; 5. интернеттегi адрес - компьютерлш багдарлама (браузер) желiдегi кажетп сайт-ты ашатын цифрлардыц, белгшердщ жэне латын эрiптерiнiц жиынтыгы [2, с. 25].

Зацнама аудармашылары, эаресе терминдердi бекiтушiлер кебiнесе терминдердiц осындай мэн-магынасы мен мэтiнде аткаратын функциясына карамай, казакша болуы керек деген кагидатпен, магынасы келiп тур гой деп терминдердi орныктыра салуы зацнаманыц орындал-мауына экеп согады. Осы «мекенжай» сезiнiц зацдагы колданысына назар аударып керейiк.

«Руксаттар жэне хабарламалар» туралы Зацныц 33-бабы 1-тармагыныц 6) тармакшасы:

«1. Лицензия и (или) приложение к лицензии подлежат переоформлению в следующих случаях:

6) изменения адреса места нахождения объекта без его физического перемещения для лицензии, выданной по классу «разрешения, выдаваемые на объекты» или для приложений к лицензии с указанием объектов;».

1. Лицензия жэне (немесе) лицензияга косымша мынадай:

6) «объектшерге бершетш руксаттар» сыныбы бойынша берiлген лицензия Yшiн немесе лицензияга косымшалар Yшiн объектiлердi керсете отырып, объект накты кешiрiлмей оныц орналаскан жершщ ме-кенжайы езгерген;

7) ... жагдайларда кайта ресiмделуге жа-тады.

Адрес деген сездщ мэн-магынасына, мэтiндегi аткаратын функциясына караганда оны орналаскан жердiц атауы деп тYсiнуге болады. ^азак тiлiндегi зацныц мэтшшдеп

«орналаскан жер», «мекенжай» бiр-бiрiмен магыналас, синоним сездер, оныц Yстiне «мекенжай» дегенiмiз «адрес» деген терминнщ тYсiндiрмесi (комментарийi) деп дэлелдесек кателеспеймiз.

Будан баска, кажет кезiнде колданылатын:

«Адресант [нем. Adressant < фр. adresse] пошта женелтшмш женелтушi;

Адресат [нем. Adressat < фр. adresse] по-шта женелтiлiмiн алушы» деген сездердi казак тшнде калай колданамыз? «Мекен-жайат» десек кYлкi боламыз. Ал бул сездердi зацнамада да, баспасезде де колдануга тура келедi. Магынасына карай бiрнеше сезбен тYсiндiрме берiлiтiн сездердi термин деймiз. Ал бiр терминдi эртYрлi сезбен жазу кате болып есептеледi. Жакын арага дешн казак тiлi баска тiлдердей емес, бай тш, сондыктан орысша бiр сезбен жазыл-са да, казакша эртYрлi жаза беруге болады, Контекске (тYпмэтiнге; мэнмэтiнге) карай тYсiнуге болады деп, терминге мэн бермей келгенiмiз шындык. Жогарыда айтылган контекст сезшщ тYпмэтiн, мэнмэтiн деген аудармасыныц кайсысы дурыс екенiн элi кYнге аныктай алмай жYрмiз.

Нормативтiк кукыктык актшердщ логикалык тYзiлiмi мен оларды юке асырудыц куралы ретiнде тiл зац шыгарушыныц ойын жеткiзетiн элементтiц бiрi. Зац мэтiнiнде зац шыгарушы ойыныц, идеясы мен ниетiнiц жэне кызметшщ нэтижесi арасындагы алшактык терiс салдарларга, алга койылган максатка жете алмауга, когамдык катынастардыц дурыс реттелмеуiне немесе кукыкка кайшы реттелуiне экеп согары сезсiз. Бул когам мYДдесiне тYбегейлi кайшы келедi. Зац логикасыныц, стилi мен тiлiнiц гылыми эзiрлемесiнiц кажеттiгi, со-нымен катар оны катац устану кажеттiгi кукыктык реттеудщ мацыздылыгынан ту-ындап отыр. Эйткеш зацнама жYЙесi зац шыгармашылыгыныц нэтижес ретiнде элеуметтiк емiрдi реттеуде мацызды рел аткарады. «Зац логикасыныц бузылуы, оныц угымыныц, тужырымдарыныц дэл болмауы, пайдаланылган терминдердiц айкын еместiгi сансыз сауалдар тугызады, езгерiстер мен толыктырулар енгiзуге, эртYрлi талкылау мен тYсiндiруге экеп согады, сонымен бiр мезгшде терешiлдiк созбуйдалыкка колайлы негiз жасап, уакыт пен кYш-жiгердi боска кетруге алып келедi, зацныц мэнiн бурмалап, оны кате тYсiнуге мYмкiндiк бередЬ» - деп тYсiндiредi Зац тех-никасын зерттеушi Д.А. Керимов [3, с. 55].

Осы орайда айтарымыз, зацнамада колданылатын сездер, терминдер автордыц бул сездi былай тYсiну керек деген ез тYсiнiгiне емес, сездiкке негiзделуге тиiс.

вйткеш дэл бершмеген термин, сейлемде тыныс белгшершщ дурыс койылмауы, орфографиялык кате мемлекеттiк органдардыц, лауазымды, зацды, жеке ту^алардыц кызметшде терiс салдарларга экеп согады.

Профессор Владимир Назарян нормативтж актшщ негурлым дэлдЫн камтамасыз етудщ талаптарын былай тYсiндiредi:

«1) сездер мен сейлемшелердi тура, дэлме-дэл жэне булжымас магынасында колдану. Сездщ туспалды, ауыспалы, эсiре, астарлы бYкпе, екiудай магынасы - зац тшне тэн кубылыс емес;

2) барлык зацнамада пайдаланылатын бiрыцFай трминология, накты кукыктык тYсiнiк белгiлi бiр терминмен берiлуi тиiс. вртYрлi уFымдар бiр терминмен берiлуi мYмкiн емес;

3) дэл, бiр маFыналы терминдердi катац белгiлi бiр маFынасында пайдалану, айкын емес, кемескi, екiудай маFынадаFы сан тYрлi сездерден бас тарту;

4) сездер мен сейлемшелердi жалпы сейлеу тiлiндегi колданысына караFанда неFурлым шектеулi маFынасында iрiктеп пайдалану;

5) бiр типтi тужырымдаулар, баяндаудыц бiрыцFай тэсiлi, ауызша керкемсездщ бол-мауы, уFымдар мен сездер кеп маFынада пайдаланылFан эдеби стилге жол бермеу;

6) зац шытарушыныц ойын баяндаудыц дэйектiлiгi, оныц маFыналык аякталуы.» [4].

Осы талаптардыц дурыстыFына кез жетюзе отырып, казак тiлiндегi нормативтк кукыктык актiлерде бiркатар аFаттыктарFа жол бершгендЫн мойындамаска болмайды. Мундай аFаттыкка жол берудiц басты себебi терминдердi барынша казакшалауды басты мшдет етiп кою. Ал мундай мшдет коюдыц басты себебi зацнама тшнщ проблемаларына арналFан Fылыми эдебиеттерге, сездктер мен тYсiндiрме сездiктерге, энциклопедияларFа назар ау-дармау. ^азак тiлi дYниедегi ец бай тiл де-ген астамшылыктыц салдары. Ешкандай талкыланбаFан, Терминком беютпеген терминдердi эркiм ез бетшше, «шама ша-мадан артык емес, Каратау кырык батпан» деген каFидатпен зацнамаFа термин ретiнде эртYрлi сездердi енгiзiп жiбердi. Мысалы, «дата» деген термин бiздiц зацдарымызда «^н» болып жYр.

Казакстан Республикасыныц Ецбек Кодексшде:

Статья 51. Порядок прекращения трудового договора по истечении срока

3. Датой истечения срока трудового договора, заключенного на время выполнения

определенной работы, является день завершения работы.

4. Датой истечения срока трудового договора, заключенного на время замещения временно отсутствующего работника, является день выхода на работу работника, за которым сохранялось место работы (должность).

51-бап. Ецбек шартын Mep3ÎMÎ откеннен кешн токтату тэрт1б1

3. Белгш 6îp жумыстыц орындалу уакытына жасалган ецбек шартыныц меpзiмi еткен кун жумыстыц аякталган кYнi болып табылады.

4. Уакытша болмаган жумыскеpдi ал-мастыру уакытына жасалган ецбек шарты меpзiмiнiц еткен KYнi жумыс орны (лау-азымы) сакталган жумыскердщ жумыска шыгатын KYнi болып табылады.

Бул тек 6ip гана мысал. Казак тшндеп зацнаманыц «дата» жэне «день» деген сездерге катысты баптарыныц 90 пайызы осылай жазылган. Орыс тшндеп осы ею сездiц казакшада бip сезбен 6еpiлуi орында-ушыларды шатастырады. Ягни зацнаманыц орысшасын окымаса тYсiне алмайды.

Мундай шатасуга жол беру кажетт сездiктiц жоктыгынан ба элде зац аудармашыларыныц мукият зерттеп, жалыкпай iзденуге тиiс мiндетiн аткармай: мен осылай тYсiнемiн, баскалар да осылай тYсiнуi керек дейтiн езiмшiлдiгiнен бе? Элде зац аудармасына койылатын та-лаптардан мYлде бейхабарлыгынан ба? Бул зацнама нормаларын тYсiн6еудiц, ез юшщ мацыздылыгына мэн бермеген жауапсыздыктыц салдары.

Жогарыда келтipiлген мысалдарга орай сезджтерге жYгiнiп кеpейiк. Казак эдеби тшнщ тYсiндipме сездiгi: «Дата. Тарихи мацызы зор окигамен байланысты кун, ай-тулы кYн.» [5, 515-6.]. Новый словарь иностранных слов: «Дата [фр. date < лат. data данные] календарное время (число, месяц, год) к.-л. события, составления документа, написания письма и т.д. «Датировка [< фр. dater] определение или проставление даты [2, с. 297]. 1984 жылга дешн бектлген терминдер жинагында «датировка» термин казакша «даталау» болып 6екiтiлген бола-тын. Бipак елiмiздiц тэуелсiздiгiнен кейiн ау-дармашыларымыз, тiлiмiз де тэуелсiз болуы керек деп, осылай казакшалауга бешм бол-ды. Бурынгы зац аудармашыларыныц mrnpi ескеpiлмедi.

Ойымызды тужырымдай келе, зацнама аудармасымен айналысатындардыц ара-сында сан салалы сездiктеpдiц, тYсiндipме сездктердщ, энциклопедиялардыц бар екенiн, езi аткарып жYpген iсте соларды

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.