Научная статья на тему 'Ғылыми лингвистикалық сараптаманың кейбір мәселелері туралы'

Ғылыми лингвистикалық сараптаманың кейбір мәселелері туралы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
284
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғЫЛЫМИ-ЛИНГВИСТИКАЛЫқ САРАПТАМА / ЕКі ТіЛДЕГі МәТіНДЕРДің ТЕңТүП-НұСқАЛЫЛЫғЫ / ТЕРМИНОЛОГИЯ / СЕМАНТИКА / ФИЛОЛОГИЯ / ВЕДОМСТВОЛЫқ БАғЫНЫСТЫЛЫқ / ЭТИМОЛОГИЯ / МАғЫНАЛЫқ ЗЕРТТЕУ / құқЫқ ТУРАЛЫ ДАУ / құЗЫРЕТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Байкәрімова Нұргүл Айтмұханқызы, Шыңғысбаева Дүйсенкүл Мұхамбетжанқызы

Осы мақалада ғылыми лингвистикалық сараптама ұғымының өзі шартты сипатқа ие және түр ретінде қаралады. Осы тақырыптағы мәселелер аясын зерттеу қажеттігі күн сайын өзекті болуда. Сараптама ұғымының өзі, лингвистикадан бөлек қарасақ, бұл ғылымдағы, кәсіптегі және өнердегі арнайы білімді пайдалана отырып, қандай да бір мәселені толық зерттеу кешені, оның мақсаты дәлелді қорытынды шығара отырып, фактілер мен мән-жайларды анықтау болып табылады. Алайда, лингвистикалық сараптама объектісі түріндегі ерекше мән-жайды назарға ала отырып, мұндай ұғымды келтіру барлық ерекше кезеңдер мен рәсімдерді, ғылыми лингвистикалық сараптама өткізуге тікелей немесе жанама түрде қатысатын адамдардың субъектілік аясын көрсету үшін жеткіліксіз болып есептеледі. Авторлар Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі жобасын Азаматтық-процестік кодекспен салыстыра отырып, оның шағын үзіндісіне ғылыми-лингвистикалық сараптама жүргізуді мысалға келтіріп және «подведомственность» деген сөздің аудармасын қолдану үшін дәлелдер келтіріп, Заңнама институты Лингвистика орталығының нормативтік құқықтық актілер мен халықаралық шарттар жобаларына сараптама өткізуінің барысын талдай отырып, ғылыми-лингвистикалық сараптаманы өткізу барысындағы көп кездесетін кемшіліктерді ерекшелеп көрсетеді. Авторлардың пікірінше, мағыналық зерттеу кезінде бір ерекше жайт маңызды болып табылады энциклопедиялық басылымдарда берілетін сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын нақты жағдайдан бөлек қараған дұрыс емес. Сондықтан заң жобасының мәтінінде сипатталған оқиғалар мен мән-жайларды сарапшылардың толық біліп түсінуі тиіс. Оған қоса, Лингвистика орталығының сарапшылары сараптама құқықтық салада жүргізілетінін ұмытпауы тиіс екені маңызды, ал бұл ерекше назар аударуды заң техникасын сақтауды талап етеді. Сонымен қатар Лингвистика орталығы әзірлейтін терминологиялық сөздік одан әрі нақты және мұқият сөздер таңдауды қажет ететіні мақалада атап көрсетілген. Бекітілген, жалпылама сипаттағы Қазақстан Республикасы қатысушы болуға ниеттенетін халықаралық шарттар бойынша, сондай-ақ халықаралық шарттардың жобалары бойынша ғылыми сараптама жүргізу қағидасымен (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 қыркүйектегі № 938 Қаулысы), Нормативтік құқықтық актілердің жобаларына ғылыми сараптама жүргiзу қағидалары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 31 тамыздағы № 497 қаулысы) қатар заңдар жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің теңтүпнұсқалылығы бөлігінде ғылыми лингвистикалық сараптама жүргізу жөніндегі бекітілген әдістемелік ұсынымдар жоқ екенін айтады. Өз мақаласын қорытындылай келе, авторлар ғылыми лингвистикалық сараптама жүргізу кезіндегі кемшіліктерді болдырмау мақсатында заңдар жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің теңтүпнұсқалылығы бөлігінде ғылыми лингвистикалық сараптама жүргізу тетігін әзірлеу және Қазақстан Республикасының Үкіметі деңгейінде бекіту қажеттігі жөніндегі ойын білдіреді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ғылыми лингвистикалық сараптаманың кейбір мәселелері туралы»

ЭДЕБИЕТ

1. Зацнама терминдершц цазацша-орысша, орысша-цазацша свздггг (цураст. Зацнама инсти-тутыныц жетекш1 гылыми цызметкер1 М.А. Айымбетов). - Астана: «Цазацстан Республикасы-ныц Зацнама институты» ММ, 2015. - 480 б.

2. ЦазацстанРеспубликасыныц Президентi -Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 2012 жылгы 14 жел-тоцсандагы «Цазацстан-2050» Стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Цазацстан халцына Жолдауы //http //www.akorda.kz

3. «Цазацша-орысша-агылшынша дипломатиялыц свздт» / цураст. Б.М. Жэмкенов). - Астана, 2013. - 527 б.

4. Омашулы Д. Зацнама угымдарыныц тезаурусы. - Алматы: «Свздт-словарь» ЖШС, 2013. -150 б.

5. ШоланБ.А. Зацтерминдерш аударуда бiрiздiлiкцажет/«Ana tili» газетi, 2017ж., №52(1414).

6. Цазацстан Республикасыныц Президентi Н. Назарбаевтыц 2017 жылгы 31 цацтардагы «Цазацстанныц Yшiншi жацгыруы: жаhандыц бэсекеге цабшеттшк» атты Цазацстан халцына жолдауы // http //www.akorda.kz

REFERENCES

1. Zahnama terminderinih yazaysha-oryssha, oryssha-yazaysha sezdigi (yyrast. Zahnama institutynyh zhetekshi sylymi yyzmetkeri M.A. Ajymbetov). - Astana: «K,azaystan Respublikasynyh Zahnama instituty» MM, 2015. - 480 b.

2. K^azaystan Respublikasynyh Prezidenti - Elbasy N.d. Nazarbaevtyh 2012 zhylsy 14 zheltoysandasy «%azaystan-2050» Strategijasy yalyptasyan memlekettih zhaha sajasi basyty» atty K^azaystan halyyna Zholdauy // http //www.akorda.kz

3. «^azaysha-oryssha-asylshynsha diplomatijalyy sezdik» / yyrast. B.M. Zhdmkenov). - Astana, 2013. - 527 b.

4. Omashyly D. Zahnama ysymdarynyh tezaurusy. - Almaty: «Sezdik-slovar'» ZhShS, 2013. - 150 b.

5. Sholan B.A.a Zah terminderin audaruda birizdilik yazhet/ «Ana tili» gazeti, 2017 zh., №52(1414).

6. K^azaystan Respublikasynyh Prezidenti N. Nazarbaevtyh 2017 zhylsy 31 yahtardasy «K,azaystannyh Yshinshi zhahsyruy: zhahandyy bssekege yabilettilik» atty K^azaystan halyyna zholdauy // http //www. akorda.kz

ЭОЖ 81:001.8

ГЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМАНЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1 ТУРАЛЫ

Нвд^л Айтм^хан^ызы Байкэршова

ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшi гылыми цызметкерi; Астана ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: [email protected]. kz

ДYЙсенкYл М^хамбетжан^ызы Шыцгысбаева

ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц ага гылыми цызметкерi; Астана ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

Tyüíh свздер: гылыми-лингвистикалыц сараптама; ею тглдегг мэтгндердщ тецтYп-нусцалылыгы; терминология, семантика; филология; ведомстволыц багыныстылыц; этимология; магыналыц зерттеу; цуцыц туралы дау; цузырет.

Аннотация. БYгiнгi щнде, вкгнгшке орай, нормашыгармашылыцтагы гылыми линг-вистикалыц сараптама сияцты сараптаматанудыц ерекше тургн вткгзу туралы толыц ацпараттыц квздер жоц.

Осы мацалада гылыми лингвистикалъщ сараптама угымыныц взг шартты сипатца ие жзне тYP реттде царалады. Осы тацырыптагы мзселелер аясын зерттеу цажет-тш ^н сайын взект1 болуда. Сараптама угымыныц вз1, лингвистикадан бвлек царасац, бул гылышдагы, кэсттег1 жзне внердег1 арнайы б1лшд1 пайдалана отырып, цандай да бгр мзселем толыц зерттеу кешем, оныц шацсаты дэлелдг цорытынды шыгара отырып, фактыер мен мзн-жайларды аныцтау болып табылады. Алайда, лингвистикалыц сараптама объект1с1 тYрiндегi ерекше мзн-жайды назарга ала отырып, мундай угым-ды келтiру барлыц ерекше кезецдер мен рэсШдердi, гылыми лингвистикалыц сараптама втюзуге ттелей немесе жанама тYрде цатысатын адамдардыц субъектшк аясын квр-сету Yшiн жеткшкЫз болып есептеледi.

Авторлар Казацстан Республикасыныц Эшмшшк рзЫмдт-процестт кодека жо-басын Азаматтыц-процестт кодекспен салыстыра отырып, оныц шагын Yзiндiсiне гылыми-лингвистикалыц сараптама ЖYргiзудi мысалга келтiрiп жзне «подведомственность» деген свздщ аудармасын цолдану Yшiн дзлелдер келтiрiп, Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц нормативтт цуцыцтыц актыермен халыцаралыц шарттар жобаларына сараптама вттзуШц барысын талдай отырып, гылыми-лингвистикалыц сараптаманы втюзу барысындагы квп кездесетт кешшiлiктердi ерекшелеп кврсетеди

Авторлардыц тюртше, магыналыц зерттеу кезтде бiр ерекше жайт мацызды болып табылады — энциклопедиялыц басылымдарда бертетт свздер мен свз тiрке-стерШц магынасын нацты жагдайдан бвлек цараган дурыс емес. Сондыцтан зац жо-басыныц мзтШнде сипатталган оцигалар мен мзн-жайларды сарапшылардыц толыц бшп тYсiнуi тшс. Оган цоса, Лингвистика орталыгыныц сарапшылары сараптама цуцыцтыц салада ЖYргiзiлетiнiн умытпауы тшс екенi мацызды, ал бул ерекше назар аударуды — зац техникасын сацтауды талап етеди

Сонымен цатар Лингвистика орталыгы ззiрлейтiн терминологиялыц свздт одан зрi нацты жзне муцият свздер тацдауды цажет ететiнi мацалада атап кврсетыген.

Беютыген, жалпылама сипаттагы Казацстан Республикасы цатысушы болуга ниеттенетт халыцаралыц шарттар бойынша, сондай-ац халыцаралыц шарттардыц жобалары бойынша гылыми сараптама ЖYргiзу цагидасымен (Казацстан Республикасы YкШетiнiц 2010 жылгы 14 цыркYйектегi № 938 Каулысы), Нормативтт цуцыцтыц актыердщ жобаларына гылыми сараптама жург1зу цагидалары (Казацстан Республикасы YкШетiнiц 2016 жылгы 31 тамыздагы № 497 цаулысы) цатар зацдар жобалары-ныц цазац жзне орыс тiлдерiндегi мзттдерШц тецтупнусцалылыгы бвлшнде гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYргiзу жвнiндегi беюттген зд^темелт усынымдар жоц екент айтады.

Оз мацаласын цорытындылай келе, авторлар гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYргiзу кезiндегi кешшiлiктердi болдырмау мацсатында зацдар жобаларыныц цазац жзне орыс тiлдерiндегi мзттдерШц тецтупнусцалылыгы бвлшнде гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYргiзу тетшн ззiрлеу жзне Казацстан Республикасыныц YкШетi децгешнде бекту цажеттг жвнiндегi ойын бiлдiредi.

О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ НАУЧНОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ

Байкаримова Нургуль Айтмухановна

Ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Шынгысбаева Дуйсенгуль Мухамбетжановна

Старший научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Ключевые слова: научно-лингвистическая экспертиза; аутентичность текстов на двух языках; терминология; семантика; филология; подведомственность; этимология; смысловое исследование; спор о праве; компетенция.

Аннотация. На сегодняшний день, к сожалению, нет полных информационных источников о сущности проведения такой специфичной части экспертологии, как научно-лингвистическая экспертиза в нормотворчестве.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::: Из ПраШШШ ЗаКОНОПШОрчеСПШа Н(1 государственном ЯЗЫКв

В данной статье само понятие научно-лингвистической экспертизы носит условный характер и рассматривается как вид. Необходимость исследования круга вопросов данной тематики становится актуальней день ото дня. Само понятие экспертизы, если говорить отвлеченно от лингвистики, — это комплекс детальных исследований какого-либо вопроса с использованием специальных познаний в науке, промысле, ремесле и искусстве, целью которого является установление фактов и обстоятельств с вынесением мотивированного заключения. Однако, принимая во внимание особое обстоятельство, выраженное в объекте лингвистической экспертизы, приведение такого понятия считается недостаточным для отражения всех специфичных моментов и процедур, а также субъектного круга лиц, непосредственно или косвенно участвующих в проведении правовой лингвистической экспертизы.

Анализируя процесс экспертирования проектов НПА и международных договоров Центром лингвистики Института законодательства, авторы выделяют самые часто встречаемые недоработки в процессе проведения научно-лингвистической экспертизы, приводя в пример проведение научно-лингвистической экспертизы небольшого отрывка из проекта Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан, сравнивая его с Гражданско-процессуальным кодексом и приводя доводы для применения перевода слова «подведомственность»..

По мнению авторов, при смысловом исследовании очень важен один нюанс — значения слов и выражений, которые даются в энциклопедических изданиях, недопустимо рассматривать обособленно от реальной ситуации. Поэтому эксперту нужно быть полностью в курсе событий и обстановки, описанных в тексте законопроекта. И что немаловажно, эксперт Центра лингвистики должен помнить, что экспертиза проводится в правовой сфере, а это тоже требует особого подхода — соблюдения юридической техники.

Также в статье отмечается, что терминологический словарь законодательства, который разрабатывается Центром лингвистики, требует более четкого и выборочного подбора слов.

Авторы сетуют, что наряду с утвержденными Правилами проведения научной экспертизы по международным договорам, участницей которых намеревается стать Республика Казахстан, а также по проектам международных договоров (Постановление Правительства РК 14 сентября 2010 года № 938), Правилами проведения научной экспертизы проектов нормативных правовых актов(Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 августа 2016 года № 497), которые носят обобщенный характер, отсутствуют утвержденные Методические рекомендации по проведению научной лингвистической экспертизы в части аутентичности текстов проектов законов на казахском и русском языках.

Резюмируя свою статью, авторы размышляют о необходимости разработки и утверждения механизма проведения научной лингвистической экспертизы в части аутентичности текстов проектов законов на казахском и русском языках на уровне Правительства Республики Казахстан в целях устранения предпосылок возникновения недоработок во время проведения научно-лингвистической экспертизы.

ABOUT BACKGROUND OF OCCURRENCE OF ERRORS IN THE TIME OF THE SCIENTIFIC-LINGUISTIC EXPERT EXAMINATION

Baikarimova Nurgul

Leading Researcher of the Translation Sector of the Center for Linguistics Institute of Legislation of RK, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]

Shyngysbayeva Duissengul

Senior Researcher of the Translation Sector of the Center for Linguistics Institute of Legislation of RK, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]

Keywords: scientific-linguistic expert examination; authenticity of texts in two languages; terminology; semantics; philology; jurisdiction; etymology; semantic research; issue on law; competence.

Abstract. Unfortunately, there are no complete information sources about the nature of such a

specific part of expert science as scientific and linguistic expertise in rule-making.

In this article, the concept of scientific and linguistic expertise is conditional and is considered as a type. The need to study the range of issues on this subject becomes more relevant day by day. The concept of expertise, in the meaning abstractly from linguistics, is a complex of detailed studies of any issue using special knowledge in science, industry, craft and art, the purpose of which is to establish facts and circumstances with a reasoned conclusion. Nevertheless, given the characteristics of the linguistic expertise, bringing such term is considered insufficient to all specific points and procedures, as well as the subject circle of people directly or indirectly involved in the conduct of linguistic expertise.

The authors on the basis of expert examination of drafts of legal acts and international treaties by the Center of Linguistics of the Institute of Legislation highlights most often encountered deficiencies in the process of scientific and linguistic expertise. The authors cite the example the piece of their scientific and linguistic examination of the Draft Code of Administrative Procedures of the Republic of Kazakhstan and the Code of Civil Procedure. Analyzing the two texts in Kazakh and Russian the authors give their arguments concerning the usage of the word «nodeedoMcmeennocmb" (jurisdiction) in both language versions.

In the opinion of the authors, in the semantic study, one nuance is very important - the meanings of words and expressions that are given in encyclopedic publications should not be considered separately from the real situation. Therefore, the expert should be fully aware of the events and the situation described in the text of the Draft Law. It is important that the expert of the Linguistics Center should bear in mind that the examination is conducted in the legal sphere, and this also requires a special approach, i.e. it demands compliance with legal techniques.

In addition, it is noted that the Center for Linguistics should make careful choice of words in the Glossary of legislation terms.

The authors complain that, along with the approved Rules for conducting scientific expertise on international treaties, the Republic of Kazakhstan intends to become a party to, as well as on draft international treaties (Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated September 14, 2010 No. 938), the Rules for conducting scientific expertise on draft regulations Government of the Republic of Kazakhstan datedAugust 31, 2016 No. 497), which are of a generalized nature, there are no approved Methodological recommendations for conducting scientific linguistic expertise in terms of the authenticity of the texts of draft laws in the Kazakh and Russian languages.

Summarizing the article, the authors reflecting on the need to develop and approve a mechanism for conducting scientific linguistic expertise regarding the authenticity of texts of draft laws in the Kazakh and Russian languages at the level of the Government of the Republic of Kazakhstan in order to eliminate the prerequisites for the occurrence offlaws during scientific linguistic expertise.

«Тeртшшi енеркэсштш революция жагдайындагы дамудьщ жаца мYмкшдiктерi» Казакстан Республикасы Президентшщ 2018 жылгы 10 кацтардагы Жолдауындагы «Ада-ми капитал - жацгыру непзЬ» атты жетiншi бeлiмiнде «Казакстандыктардыц болашагы -казак, орыс жэне агылшын тшдерш еркш мец-герушде.Орыс тiлдi мектептер Yшiн казак тшн окытудыц жаца эдютемеа эзiрленш, енпзшу-де. Егер бiз казак тш гумырлы болсын десек, оны женаз терминологиямен киындатпай, казiргi заманга лайыктауымыз кажет» [1] деп атап етшген. Елбасыныц бул дэйексезш линг-вистер когамдастыгы толыктай макулдайды.

Жолдаудыц жетiншi басымдыгында берш-ген мэселелер КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц кызметсмен тшелей ушта-сады, себебi орыс жэне казак тшдершдеп зацдар мен халыкаралык шарттар жобаларын сапалы реамдеу, мэтшдердщ тещупнуска-лылыгын сапалы тексеру, НКА, Казакстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетш халыкаралык шарттар жобаларына сапалы тYрде гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу

^азакстан Республикасы Эдшет министршщ 2015 жылгы 30 кацтардагы № 60 буйрыгымен бектлген мемлекетпк мекеменщ кызмет Жаргысыныц басты нысандары мен максатта-рыныц бiрi болып табылады.

Сараптама жYргiзу барысында Лингвистика орталыгы анык кершетш, карапайым кате-лердi жоюмен кеп жумыс жасайды, сонда ю жYзiнде кеп уакыт кужат сараптамасына емес, грамматикалык жэне редакциялык сипаттагы кемшiлiктердi аныктауга жумсалады, тиiсiнше бул зац жобасыныц сапасына терiс эсерш ти-гiзедi. Нэтижесiнде кужат тещупнускалыльщ тургысынан лингвистикалык сараптама жYр-пзу рэсiмiне бiрнеше мэрте келiп туседь ^ужат лингвистикалык сараптамага келiп тускен кезде норманыц негiзгi максатыныц кукык жагынан магыналык жYктемесi, сол си-якты эрбiр семантикалык бiрлiктiц лексемасы филология тургысынан талап етiлетiн талапка сэйкес болуына тексерiледi. Сонымен бiрге орыс тiлiнiц де, казак тшнщ де сездiк корыныц алуан тYрлi эрi бай екенiн атап еткен жен, бул да мэтш аудармасыныц тэсiлдерiне ыкпал етедi.

¥сынылып отырган мэтшдерге сараптама журпзу барысында сол не езге кукыктык угымды, эрекеттi немесе кубылысты белгiлеу бойынша тYрлi кезкарастар болуы мYмкiн.

Мысалы, ^азакстан Республикасы Эммшшк рэамдж-процеспк кодексшщ жо-басына сараптама жYргiзу кезшде «подведомственность» деген сез аудармасыньщ тецтрт-нускалылыгы бойынша сурактар туындады (казак тiлiндегi «ведомстволык багыныстылык» не «ведомстволык»). К^олданыстагы орыс тшн-дегi Азаматтык-процестiк кодексте «Подведомственность и подсудность» деген тарау бар, мунда ез кезегшде, жогарыда керсетiлген сез казак тiлiне «ведомстволык» деп аударылган.

Егер гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу кагидаттарына CYЙенсек, онда бiз оныц негiзiнде семантика жатыр деген коры-тындыга келемiз, семантика - бул сездер мен сез тсркестершщ магынасы мен мазмунын зерттейтiн тiл бшмшщ саласы.

Лингвистикалык сараптама жYргiзу кезш-дегi магыналык зерттеу:

- мэтiндегi ойды аныктап, талдау;

- мэтiндегi угымдардыц келемi мен мазмунын аныктау;

- зерттелетш мэтiн мазмуныныц бара-барлыгы дэрежесш аныктау Yшiн жYргiзiледi.

Магыналык зерттеу кезшде бiр ерекше жайт мацызды болып табылады - энцикло-педиялык басылымдарда берiлетiн сездер мен сез тсркестершщ магынасын iс жузiн-деп жагдайдан белек караган дурыс емес. Сондыктан мэтiнде сипатталган окигалар мен мэн-жайларды сарапшыныц толык бiлiп тYсiнуi тиiс.

Сонымен катар осы накты жагдайда «подведомственность» деген сездiц аударма-сы («ведомстволык» немесе «ведомстволык багыныстылык») дау тугызбауы Yшiн бiз осы сездщ этимологиясы мен семантикасына те-рецiрек Yцiлуiмiз керек.

Сонымен, орыс тшндеп «подведомственность» деген сездщ этимологиясы мемлекет-тiк баскарудыц кандай да бiр саласына кызмет керсететш мекеменi немесе мекемелер жиын-тыгын бiлдiретiн «ведомство» деген угымды бiлдiредi.

Орыс тiлiндегi «подведомственность» деген сездщ угымы мен мазмуны

«Подведомственность» - бул кукык тура-лы дауды немесе езге зацды ют белгiлi бiр ор-ганныц кузыретше жаткызу. Эрбiр орган езiне тиесш мэселелердi гана карай алады.

Оныц тYрлерi:

• айрыкша;

• кептш.

Айрыкша - iстi тек тшелей сот кана карай-ды жэне мэш бойынша оны баска органдар-дыц шешуi мYмкiн емес. Соттыц дауды шешуi Yшiн кандай да бiр езге органдарга жугiну-дщ мiндеттi сотка дейiнгi тэртiбi кажет емес. Керкем туындыга авторлыкты тану туралы, жумыста калпына келтiру туралы, пэтердi азаматтар меншiгiне беру шартын жарамсыз деп тану туралы жэне т.б. даулар айрыкша ве-домстволыкка жатады.

Кеш!к - зац мэселес жалпы юрисдикция-дагы сотта немесе аралык сотта, ецбек даула-ры женiндегi комиссияда жэне сотта шешiлуi мYмкiн екенш бiлдiредi. Кейбiр жагдайларда зацда зац мэселесш шешу Yшiн жYгiне ала-тын органды тацдау кукыгын арыз берушiге берiледi не тараптарга органды тацдау туралы мэселеш ездерше шешудi усынады не зац мэселелерш шешетiн тYрлi органдарга жу-гшудщ кезектiлiгiн катац тYрде айкындайды.

Кеш!к тYрлерi:

баламалы - кукыктык сипаттагы дауды зац бойынша сот кана емес, сонымен катар баска орган шешуi мYмкiн (экiмшiлiк, нотариаттык тэртiппен, аралык сот). ^укык коргаудыц сол немесе езге нысанына жYгiну талап коюшы-ныц, арыз берушiнiц, баска мYдделi тулганыц карауына байланысты немесе жеке кужат-та, сондай-ак азаматтык-кукыктык шарттыц (келiсiмшарттыц) мэтiнiнде керсетiлген та-раптардыц келiсiмiмен айкындалады;

уагдаластык - тараптардыц келiсiмiмен айкындалады. Мысалы, азаматтардыц мэмiленi жасау кезiнде осы шарттан туын-дайтын барлык даулар накты аралык сотта шешшетшш жазып алуына кукыгы бар. Бул туралы мэмшеге катысушылар жеке аралык жазба жасауы мYмкiн.

шартты - даулардыц белгiлi бiр санаты немесе езге кукыктык мэселелер Yшiн оларды караудыц алдын ала соттан тыс тэртбш сактау олардыц сот ведомстволыгында болуыныц ка-жеттi шарты болатынын, ягни соттыц талкы-лауына дейiн ют баска орган карауы мYмкiн екенш бiлдiредi;

императивтiк - юрисдикциялык органдар бойынша ютщ катац рет-ретiмен етуш зац бел-гiлейтiнiн бiлдiредi. 1стердщ ведомстволыгы талап кою талаптарыныц байланысы бойын-ша айкындалады. Кейбiреулерi - сотка, баска-лары терелш сотка ведомстволык багыныста болатын бiр-бiрiмен езара байланысты бiрне-ше талапты бiрiктiрген кезде барлык талап-тар, егер оларды белу мYмкiн болмаса, жалпы юрисдикциядагы сотта каралуга жатады1.

Осылайша, «подведомственность» деген сездiц семантикасы мен этимологиясын зерт-

1 «Подведомственность и подсудность - понятия и содержание», JURKOM74 сайты //https://jurkom74.ru/ ucheba/podvedomstvennost-i-podsudnost-ponyatiya-i-soderzhanie

теп, 6ip жагынан, ол кукык туралы даудьщ жаткызылуын, екiншi жагынан, белгш 6ip органныц кузыретше зацды туетаныц жаткы-зылуын 6iлдiредi деген корытындыга келдiк.

Ekï тYрлi жагдайда «подведомственность» деген сез казак тiлiне эртYрлi аударылады:

1) Кукык туралы дау жаткызылган жагдайда ол «ведомстволыгы» деп алына-ды (подведомственность административных процедур - эюмшшк рэамдердщ ведомстволыгы);

2) Белгш бiр орган жаткызылган жагдайда «ведомстволык багыныстылык» деп аударылады (мысалы, «подведомственные организации» - «ведомстволык багыныстагы уйымдар»)

Жогарыда айтылган барлык аспектiлер келiсу кезiнде 6iр сараптамалык уйымныц тургысынан баска мемлекеттiк органда дау-лануы мYмкiн усыныстар бершетшше экелуi мYмкiн. Нэтижесiнде зац жобасын эзiрлеушi усынылган редакцияны тYзету бойынша уакыт тапшылыгына кез болады. Кейде гылыми лингвистикалык сараптаманыц сарапшылары эрекеттщ немесе кубылыстыц басты магына-сын керсететiн дурыс терминдi тацдаган кез-де оны колданудагы 6iрiздiлiктiц болмауына тап болады. Эзiмiз эзiрлеп жаткан зацнама-ныц терминологиялык сездiгi сездердi барын-ша накты жэне iрiктеп тацдауды кажет етедi.

Колданысы есюрген кукыктык табигат-тагы терминдер сол не езге эрекетп толыктай аша алмайтыны да болады, ал баска тшден алынган сездер кажеттi непздераз мемлекет-тiк тiлге аударылады.

Бiздiц кезкарасымызша, нормашыгар-машылык процесiнде гана емес, сол сиякты гылыми лингвистикалык сараптаманы еткiзу кезiнде де олардыц кейiннен колданылуын киындатады.

Гылыми лингвистикалык сараптаманы етюзу эдiстерiн зерттеу процесiнде бiз лингвистикалык сараптама шец6ерiнде кезделетш зацдар жобаларыныц тещупнускалылы^ын камтамасыз ету максатында эзiрленген жэне Казакстан Республикасы Yкiметiнiц жа-нындаFы Зац жобалау кызмет мэселелерi женiндегi ведомствоаралык комиссияныц 2011 жылFы 8 тамыздаFы 250-отырысында мак¥лданFан Казак орыс тiлдерiндегi зацдар жобалары мэтiндерiнiц тещупнускалылы^ы 6елiгiнде Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу женiндегi эдютемелш усынымдарды

аныктадык2. Алайда, бул усынымдар жалпыFа KOлжетiмдi емес екенi та^алдырады (интер-нетте тек демо-нускада).

Колданыста казiргi кезде тек Казакстан Республикасы катысушы 6олуFа ниеттенетш халыкаралык шарттар бойынша, сондай-ак халыкаралык шарттардыц жобалары бой-ынша Fылыми сараптама жYргiзу каFидасы (Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2010 жылFы 14 кыркYЙектегi № 938 Каулысы), Нормативтiк кукыктык актiлердiц жобала-рына Fылыми сараптама жYргiзу каFидалары (Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 жылFы 31 тамыздаFы № 497 каулысы) бар. Бiрак олар кукыктык, лингвистикалык, эколо-гиялык, каржылык жэне т.б. сараптамаларFа жататын жалпы каFидалар жэне олар кебшесе хаттамалык сипатка ие.

Гылыми лингвистикалык сараптама нор-мативтiк-кукыктык актшер мен халыкаралык шарттар жобаларыныц тещупнускалылы^ын 6аFалауды кездейдi, ол эдеби тш нормалары мен зац техникасыныц сакталуын талдауды 6iлдiредi жэне жобаларды даярлау кезшде эзiрлеушiлер бул нормаларды мшдетп тYPде есепке алуFа тиiс.

Жобалар мэтшдершщ тещупнуска-лылыFын Fылыми-лингвистикалык талдауды жYргiзу бул тек жай орыс тшнен казак тш-не аудармасын салыстыру Fана емес, бул ал-дымен бастапкы мэтiндi, кейiн ею мэтiннiц тецтYпнускалылыFын кешендi тYPде зерт-теп-6iлу.

1с жYзiнде, бул сезтанымдык зерттеудiц 6iр тYрi. Зерттеудiц объекта, ец алдымен мэтiн болып табылады, максаты - нормативтiк кукыктык акт мэтшшде маFынасы дурыс 6ерiлген бе жэне пайдаланушылар Yшiн ол тусЫкп болады ма екенiн аныктау кажеттш3.

АFымдаFы жылFы кыркYЙек айында Ка-закстан Республикасы Зацнама институты-ныц Лингвистика орталыFы уйымдастырFан «Мемлекетпк тiлде эзiрленетiн зац жобалары мен халыкаралык шарт жобаларыныц сапа-сы жэне Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу мэселелерi бойынша» такырыбын-даFы практикалык семинарда бул проблема KOЗFалFан едь Бас прокуратураныц екiлi орыс тшндеп зац жобасына сараптаманы казак тшндепамен катар жYргiзу орынды болаты-ны туралы мэселенi кетердi. Се6е6i мемлекетпк органдарда штат бойынша, 6iрiншiден, лингвист-сарапшылар кезделмеген, ал екш-

2 «Методические рекомендации по проведению научной лингвистической экспертизы в части аутентичности текстов проектов законов на казахском и русском языках), «Параграф» сайты // http://online.zakon.kz/ Document/////////?doc_id=31064235#pos=0;0

3 «Лингвистическая экспертиза — как провести судебную лингвистическую экспертизу за 5 шагов + обзор ТОП-3 компаний по проведению судебной лингвистической экспертизы», ХитерБобер.ги сайты //http://hiterbober. ru/legal-assistance/chto-takoe-lingvisticheskaya-ekspertiza.html

шщен зац жобасын эзiрлеушiнiц 63Ï жасаган мэтшш баска тургыдан керу киын, бул жерде эдеби туындымен сиякты, жазушы жацылы-суы мумкш - ез кателерш кере бермейдi, тэжiрибелi редактордыц кемегi керек. Ал зацдар тек кэаби зацгерлерге гана емес, барлык азаматтар Yшiн тYсiнiктi эрi колжетiмдi болуга тшс.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сол себепт зацнамалык актiлер жобала-рын ресiмдеудiц бiрiздiлiгiн сактаган жэне олардыц тiлi мен мэнерiн жетiлдiрген мацызды. Тужырымдар мен пайдаланылатын тiл оларды тYсiнуге гана емес, Н^А тиiмдi пайда-ланудыц жолы болып табылады.

Лингвистика орталыгыныц сарапшылары Жаргыга сэйкес орыс жэне казак тшдершдеп мэтiндердiц тещупнускалылыгын гана тексе-редi.

Мэтшдер тещупнускалылыгын тексе-

ру барысында сарапшылар лингвистикалык сараптаманыц мiндеттерi туралы умытпа-уы кажет, олар мысалы: сездер мен сейлем-дердi; кужат мэтiнiн тYсiнудiц mymmh жолда-рын аныктап, оныц ережелерiн; магынасын аныктау Yшiн кез келген мэтшдц баска тер-миндермен уксастыгын не айырмашылыгын аныктау Yшiн тYрлi терминдердi жэне т.б. тYсiндiру жэне магынасын ашу.

Жан-жакты тiлдiк талдау туралы, эрине, умытпаган жен (морфологиялык, стилистика-лык, лексикалык жэне т.с.с.).

Жогарыда жазылганныц негiзiнде гылыми лингвистикалык сараптаманы еткiзу кезiнде кемшiлiктердiц болуына жол бермейтiн дурыс тетiктi ойластырган жэне жогарыда керсетш-ген проблемаларды эзiрлеушiлердiц есепке алуы Yшiн мшдетп тYPде керсеткен мацызды деп есептеймiз.

ЭДЕБИЕТ

1. Цазацстан Республикасыныц Президентi Н. Назарбаевтъщ 2018 жылгы 10 цацтардагы «Тврт1нш1 внеркэсттт революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты казацстан халцына Жолдауы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1800002018// 27.09.2018 ж. жагдай бойынша.

REFERENCES

1. State of the Nation Address by the President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev, january 10, 2018 New opportunities under the fourth industrial revolution // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1800002018//as at 27 september 2018.

УДК 340.113

ТЕРМИНДЕРД1 Б1Р1ЗДЕНД1РУ - УАЦЫТ ТАЛАБЫ

Ай^л Кебейсш^ызы Махамбетова

Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц гылыми цызметкерi, цуцыц магистрi; Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

^ымбат Эбшкайыркызы Айнабаева

Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц кiшi гылыми цызметкерi; Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

TYÜin свздер: аударма; к1рме свздер; терминология; терминдер; зацнама; Кодекс.

Аннотация. Т1л бы1м1шц цай саласын алсац та, терминология мэселес1 взект1 мэсе-лелердщ б1р1 болып отыр. Арнаулы угымдардыц атаулары мен терминдер1, угымдар ЖYйесi арнайы зерттеудг цажет етед1. Ттдщ лексикалыц ерекшелттерш айцындаган кезде, терминологиялыц ЖYйе шецберiндегi угымдар ЖYйесi мен оныц сипаты тiлдiк нормаларга талдау керектшн кврсетти

Казац терминологиясындагы халыцаралыц терминдердщ цалыптасуы, шыгу тарихы жэне оныц тYрлерi гылыми угымдарды бiлдiру болып табылады. Мацалада юрме свз-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.