CC BY
10№ 3 (31) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Асылбаев Мурат Бацтиярулы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг, экономика жэне бизнес магистр1
Мушанов Талгат Егiнбайулы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц кгшг гылыми цызметкерг
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦ ШЫГАРУ ЦЫЗМЕТШДЕП ГЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМАНЫЦ РЭЛ1
К^ьщтагы жэне зацнамадагы дефинициялар мен терминдер сэйкестшнщ жэне арацатынасыныц стилистикалыщ, редакциялыц жэне терминологиялыц ерекшелiктерi елiмiздщ тэуелсiздiк алган кезiнен бастап взектi бола бастады. Жаца зацнаманы цалыптастырудыц алгаш^ы жылдарында Yкiмет нормативтiк актiлер жобалары аудармасыныц тецтYпн¥C^алылыFын цатац бацылау цажет-тшпменбеттесп.За^ылымыменфилологияныц тYЙiскен жерiнде ж^мыс ютей алатын бiлiктi мамандардыц, Fылыми цызметкерлердщ тап-шылыFы елiмiздiц колданыстаFы зацдары мен зацнамалыц актiлерiнде кврiнiс тапцан терiс эрi занды салдарFа экеп соцты. Жаца мемлекеттiк саясатты цалыптастырумен байланысты сол кездегi коFамдьщ цатынастардыц тез царцынмен дамуына орай зац шы^арушы нормативтiк актiлердi, бiрiншi кезекте, олардыц К^^ы^ты^ т^жырымдамасы мен мазм^нына назар аудара отырып, асыгыс-усшс кабылдауFа мэжбYP болды. Осыныц салдарынан лингвистикалыц сапа мен зацдардыц семантикасын сацтау кейiнге ысырылды. Eндiгi кезекте вткенге кешендi талдау жYргiзiп, колданыстаFы зандарFа тиiсiнше эдiлеттi баFалау жасайтындай кез келдi.
Казiрri уацытта Казахстан Республикасы цатысушысы болып табылатын халы^аралыщ шарттар мен келiсiмдердiн цазац тшндеп н^сцалары сын квтермейдi. СонFы кездерi Сыртцы iстер министрлiгiне елiмiздiн цол коЙFан
бiркатар К¥жаттарыныц цазац тшндеп щсцасын нота алмасу арцылы цайтарып C¥ратуFа тура келiп отыр. Эйткеш мемлекеттiк тiлдегi мэтiннiн тещупн^сцалылы^ы сакталмаFан. AталFан фактiлер халыцаралыц ц^жатты ратификациялау барысында айцындалады. Эрине м^ндай жаFдайлар Казахстан Республикасыныц беделiне орасан зор нр;сан келтiредi. «Шет елден ^ят болды» деген сияцты материалдар б^царалыц ацпарат ц^ралдарында жиi шыFып жYр.
Осындай кезде, эрине, Казахстан Республикасыныц мемлекетпк органдары эзiрлеген жэне Казахстан Республикасыныц Парламентiне енгiзуге жататын зац жобалары (халыцаралыц ц^жаттар) бойынша цазац жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдердщ тентYпн¥CкалылыFы бвлiгiнде Казахстан Республикасыныц Зац шыгару институты» ММ-нiн жанынан ;¥рылFан Лингвистика орталыFы жYргiзетiн Fылыми лингвистикалыц сараптаманыц мацызы туралы мэселе козFаFан жвн.
Fылыми лингвистикалыц сараптаманыц мiндетi: зац жобалары мэтiндерiнiн тец-тYП¥CкалылыFын цамтамасыз ету, яFни мазм^ндыщ сапасын - зац мэтiнi тшнщ айцын-дыFын, дэлдiгiн, нацтылы^ын, д^рысты^ын, шын мэнiнде колдануFа жарамды болуын цамтамасыз ету болып табылады.
Fылыми лингвистикалыц сараптама Казахстан Республикасыныц Парламентше
енпзуге жататын зац жобалары мен ратификациялауга жататын халыкаралык шарттардыц жобалары бойынша - оларга кол ^ойылганга дейiн жэне Казахстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетiн халыкаралык шарттар бойынша - оларды ратификациялау немесе оларга ратификациялау жолымен посылу туралы шешiм ^абылданганга дейiн жYргiзiледi [1].
Зац жобасына казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдердщ тецтупн^скалылы^ы бвлiгiнде гылыми лингвистикалык сараптама зац жобасын эзiрлеудiц мынадай кезендерiнде:
мемлекеттiк органдармен келiсiлгеннен кешн, Казахстан Республикасыныц Yкiметiне енгiзiлгенге дешн жYргiзiледi;
Б^л кезецде Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу мерзiмi он бес ж^мыс кYнiнен аспауFа тиiс;
Президент Эюмшшгшщ ескертулерiн жоЙFаннан кейiн, Yкiмет оны Парламенттiц карауына енгiзгенге дешн жYргiзiледi.
Б^л кезенде Fылыми лингвистикалык сараптаманы жYргiзу мерзiмi Yш ж^мыс кYнiнен аспауFа тиiс.
Б^л ретте эзiрлеушi мемлекеттiк органдар зац жобасын Президент Эюмшшпмен келiскеннен кейiн кайталама Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу Yшiн Зац шыFару институтына зац жобасыныц соцFы н^скасын ^сыну кажет.
Нормативпк к¥кыктык актiлердiц жобаларын Fылыми лингвистикалык сараптамаFа жiберудi эзiрлеушi мемлекеттiк орган жYзеге асырады.
Fылыми лингвистикалык сараптама журпзу кезiнде: нормативтiк к¥кыктык акп жобасыныц ерекшелiгiн ескере отырып, оныц мэтiнiнiц казiрri казак жэне орыс тш нормаларына сэйкестiгiн, оныц iшiнде, грамматикалык, синтаксистiк, стилистикалык, пунктуациялык, логикалык, редакциялык-техникалык кателердщ болмауы мен терминдердщ пайдаланылуын баFалау жYзеге асырылады. Б^л ретте норма шыFармашылыктаFы жинакталFан теориялык жэне тэжiрибелiк т^жырымдарды зерттей отырып, зацнамалык актiнiц тупн^скалы^ын баFалау белгшенген зац техникасы талаптарын: зацдык-техникалык (решмдеу бойынша) жэне зацдык-'плдш талаптарFа сэйкестш бойынша екi баFытта карауды кажет етедi. Сонымен ^атар, жоба деректемелерш д^рыс орналастыру, сiлтемелердi немесе ескерпелердi д¥рыс жазу, жобада берiлген нормативпк к¥кыктык актiнiц жариялану квздерiн д^рыс кврсету, актi такырыбыныц мазм^нына сай болуы, бвлiм,
тарау, баптар атауларыныц д^рыс, тYсiнiктi жазу, жобаныц ^рылымдыщ бвлiктерiн д^рыс ресiмдеу, жоба мэтшшде сiлтеме берiлген к^жаттар атауларыныц, мемлекетпк билiк органдары мен баска да мемлекетпк органдардыц жэне ^йымдардыц, олардыц к¥рылымдарыныц атауларын д^рыс жазу, даталарды д^рыс жазу, взгерiстер мен толыктырулар енгiзудi квздейтiн нормативтiк к¥кыктык акп жобасыныц д^рыс ресiмделуi, жобаFа бершенн косымшалардыц д^рысты^ы, к¥жат мэтiнiне пайдаланылатын квлемнiц, карiптер мен олардыц мвлшерш сактау, деректеме ережелерiн сактау талаптары ескерiледi [2].
Казакстан Республикасыныц мемлекетпк органдары эзiрлейтiн зац жобалары непзшен орыс тiлiнде эзiрленедi. Сондыктан зац жобалары мэтшдершщ екi тiлдегi тецтYпн¥CкалылыFын тексеру зац жобасыныц мемлекеттiк тшде д^рыс колданылуын камтамасыз ету Yшiн кажеттi.
Тэж1рибе кврсетiп отырFанындай, мемлекетпк тшге аудару кезiнде мэтшдерде квптеген орфографиялык, стилистикалык, грамматикалык, лексикалык жэне таFы баска кателер жiберiлiп жатады. Кейде зац жобасыныц баптары мен тармактары мэтiнiнiц мемлекеттiк тшдеп н^скасын тYсiнiп, айыру тiптен мYмкiн болмай калады, ол эртYрлi тусшущ туFызады. Мысалы, Казакстан Республикасыныц Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы, Кылмыстык, Азаматтык кодекстердiц, сонымен катар таFы баска нормативпк к¥кыктык актiлердiц казакша н^скасын алатын болсак, оларFа негiзiнен маFыналык аударма емес, калька аударма, ресми тш емес, ауызекi тiлi тэн екенше квзiмiз жетедi. Сонымен бiрге, казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдер арасында сэйкессiздiктер орын алFан. Осыныц салдарынан нормативтiк к¥кыктык актiлер тш ш^балацкы, ек^шты, эркелкi болып келед^ терминдердi колдануда бiрiздiлiк жок [3].
Мысалы, Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексшдеп кейбiр свздер мен терминдердщ колданылуын карастыратын болсак, «кредитор» деген термин 15-бапта «несие берушЬ> деп, ал 50-бапта «кредитор» деп ею тYрлi KOлданылFан. Сондай-ак, Азаматтык кодексте Yш тYрлi н^скасында колданылFан мысалдарды да келтiруге болды. Мысалы, «Наблюдательный совет» деген пркес 60-бапта «байкаушы кецес», 79-бапта «байкау кецес», ал 99-бапта «кадаFалау кецесi» деп эртYрлi аударылFан. Сонымен катар, ппп бiр бап iшiнде бiрiздiлiк сакталмаFан. Мысалы, «индивидуальный предприниматель» деген тiркес 19-баптыц 2, 4, 5-тармактарында
№ 3 (31) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
«жеке кэсшкер» деп, ал 4-1-тармацта «дара кэсшкер» деп, «пай» термиш 100-башъщ 1, 2, 3, 5-тармактарында «жарна» деп, ал 4-тармагында «пай» деп аударылган. Осындай мысалдар кеп. Олардьщ барлыгын тере беретiн болсац, онда б^л ескертулердщ барлыгын бiр мацаланыц шецбершде керсету мYмкiн емес.
Б^л жерде тагы да гылыми лингвистикалыц сараптаманыц мацызын атап кеткен жен. Лингвистикалыц сараптама барысында осындай барлыц кемшiлiктер аныцталып, эзiрлеушi мемлекеттiк органга жобаныц тYпкiлiктi тYзетiлген щсцасы ^сынылады. Осыныц
барлыгы зац шыгару цызметше оц ыцпалын тигiзедi.
Жогарыда баяндалганды цорытындылай келе, гылыми лингвистикалыц сараптаманыц зац шыгару процесшде атцаратын ерекше релiн атап керсетемiз. Сонымен цатар, Лингвистика орталыгыныц мэртебесi туралы мэселеш цайта царастырып, оны Yкiмет немесе Президент жанынан цайта ц^рып, оныц цызметкерлершщ беретiн цорытындыларыныц ^сынымдыц сипатын мiндеттi сипатца ауыстыруды жен деп санаймыз. Б^л салада элi келешекте атцарылуы цажет ж^мыстар жетерлiк...
2
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. «Казацстан Республикасыныц халыцаралыц шарттары туралы» Казацстан Республикасыныц 2005 жылгы 30 мамырдагы № 54 Зацы.
2. Шерубай Кдоманбай^лы, Терминтану (оцу ц^ралы). - Астана, 2009. - 160 б.
3. Н.О. Дулатбеков, Б.К. Сыздыц, А.Э. Биебаева. Кылмыстыц зацнаманы мэпндш сараптау тэжiрибесi. Оцу к^ралы. - Караганды: «Болашац Баспа» РББ, 2008. - 184 б.
Мацалада Казацстан Республикасыныц зац шыгару цызметгндегг гылыми лингвистикалыц сараптаманыц рвл1 туралы свз цозгалган.
ТYйiн свздер: гылыми лингвистикалыц сараптама, тецтYпнYCцалылыц нормативтт цуцыцтыц акт.
В статье говорится о роли научно-лингвистической экспертизы в законотворческой деятельности Республики Казахстан.
Ключевые слова: научная лингвистическая экспертиза, аутентичность, нормативный правовой акт.
The article points to the role of scientific and linguistic expertise in lawmaking activity of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: scientific-linguistic expertise, authenticity, legal act.
Мурат Бактиярулы Асылбаев,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшi гылыми цызметкер^ экономика жэне бизнес магис^ TалFат Егшбайулы Мушанов,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц кiшi гылыми цызметкерi
^азакстан Республикасыныц зац шыгару кызметшдеп Fылыми лингвистикалык сараптаманыц рeлi
Асылбаев мурат Бактиярович,
ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК, магистр экономики и бизнеса мушанов талгат Егинбаевич,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Роль научно-лингвистической экспертизы в законотворческой деятельности Республики казахстан
Assylbayev Murat Baktiyarovich,
leading research fellow of the sector of translation of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, master of economics and business Mushanov Talgat Eginbayevich,
junior research fellow the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
the role of scientific and linguistic expertise in lawmaking activity of the Republic of Kazakhstan
