CC BY
25Мырзаева Шолпан Рысбайкызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг
ТалFат Егшбайулы Мушанов,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц кшг гылыми цызметкерг
¥ЛТТЬЩ ЗАЦНАМАДАГЫ ТЕРМИНОЛОГИЯ МЭСЕЛЕЛЕР!
«Эдшет органдары туралы» Казацстан Республикасы Зацыныц 3-бабына сэйкес Эдiлет министрлiгi зац жобалау ж^мысын жYргiзу арцылы ^лттыц зацнаманы цалыптастыруга цатысады.
Сонымен цатар «Нормативтш ц^цыцтыц актiлер туралы» Зацныц 23-бабына сэйкес Эдiлет министрлiгi зац жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама жYргiзудi ^йым-дастырады.
Осы сараптаманы жYргiзу Эдiлет министр-лiгiнiц ведомстволыц багынысындагы Зацнама институтыныц ц^зыретшде. Сонымен бiрге, Институттыц Жаргысына сэйкес оныц ц^зыре-тiне мемлекет цызметш ц^цыцтыц цамтамасыз ету саласындагы iргелi жэне гылыми-цолдан-балы зерттеулердi жYргiзу де жатады.
Осы зерттеулер аясында Зацнама институтыныц Лингвистика орталыгы 2012 жылдан бастап «Казацстан Республикасыныц зацнамасында цазац тiлiндегi зац лексикасыныц цолданылуына мониторинг журпзу» тацырыбында зерттеу ж^мысын жYргiзiп келедi. Зац лексикасы, оныц iшiнде зац терминологиясыныц цазiргi уацыттагы цалыптасу процесi, оныц сапасы мен зац жобалау ж^мысы барысында цолданылу мэселелерiн талдау - iргелi гылыми зерттеудiц ауцымды эрi езекп тацырыбы.
ЖYргiзiлетiн зерттеудiц негiзгi мацсаты - Казацстан Республикасыныц азаматтыц
зацнамасыныц лексикалыц жэне нормативтiк базасын зерттеу жэне талдау, зац терминдерi мен жалпы азаматтыц-ц^цыцтыц зацнаманыц тiлдiк непздерш жетiлдiру, зац шыгару процесiнде терминдер мен сез пркестерш бiрiздi цолдану, сондай-ац цолданыстагы зацнаманыц жэне эзiрленетiн нормативтiк ц^цыцтыц актiлер жобаларыныц сапасын арттыру.
Осыган дешн тYрлi себептермен жiберiлген тiлдiк кемшшктер зацнаманыц сапасына, сонымен цатар ц^цыц цолдану тэжiрибесiне де терiс эсерш тигiзiп келедi. ¥лттыц зацнамада кездесетш кемшiлiктер цатарында царапайым орфографиялыц цател^ермен цатар, д^рыс аударылмауы себебiнен ц^цыцтыц магынасы езгерiп кеткен нормалар да кездеседь
Сонымен цатар цолданыстагы зацнамада бiрiздiлiктi цажет ететiн ^гымдар мен пркестер кеп кездеседi.
Мысалы, осы зерттеу ж^мысын жYргiзу барысында мынадай олцылыцтар аныцталды.
«Б^царалыц ацпарат ц^ралдары туралы» КР Зацында бYкiл мэтш бойынша «иностранные периодические печатные издания» деген сез пркесш цазац тшндеп мэтiнде цолдануда бiрiздiлiк сацталмаган. Аталган Зацныц 4-4-бабында «шетелдiк баспасез басылымдарын» деп «мерзiмдi» деген сез цалып цойса, 4-2-бапта осы тiркес «шетелдш мерзiмдi баспасез басылымдарын» деп д^рыс цолданылган. Осы олцылыц бYкiл мэтш бойынша кездеседь
I_10
Осыган ¥ксас олкылык «Ойыншыктардыц каушаздт туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 7-бабында да аныкталды. Осы баптагы «маркировка» деген термин 4-тармакта «тацбалау» деп колданылса, ал келес 5-тармакта «тацбаланым» деп жазылган, ягни осы терминдi колдануда бiрiздiлiк сакталмаган эрi д¥рыс аударылмаган. Казiргi уакытта б^л термин «маркалау» деп колданылып жYP, ал «тацба» деген сез «знак» деген сездщ аудармасы ретвде колданылады.
Осымен бiрге, «Жаппай саяси цугын-сурпндер к¥рбандарын актау туралы» КР Зацыныц 6-бабыныц Yш тармагында «насильственные действия» деген термин бiрiздiлiк сакталмай эртYрлi колданылган:
«6-бап. Осы Зацныц 5-бабында аталган, соттар негiздеп айыптаган, сондай-ак сот емес органдардыц шешiмдерiмен кылмыстык жазага тартылган, iстерiнде мына темендегi жасаган кылмыстары жеткiлiктi дэлелденген адамдар акталуга жатпайды:
а) шетелге кашып немесе ¥шып кетуден баска Отанды сатудыц барлык формалары; карулы кетерiлiс немесе карулы бандылар к¥рамында Республика аумагына революцияга карсы максатта басып кiру жэне олар жасаган юс елтiрулерге, баска да ^ш керсету эрекеттерiне; тiмiскiлiк, терроризм актю, бYлдiру эрекеттерiне катысу;
б) жай халык пен эскери т^ткындарга катысты кYштеу эрекеттерi, сондай-ак ¥лы Отан согысы кезiнде осындай эрекеттер жасауына баскыншылар мен Отанын саткандарга дем берушшк;
в) карулы бандыларды ^йымдастыру жэне олар жасаган кiсi ел^рулерге, баска кYштеу эрекеттерiне катысу.
Осы норманыц орыс тiлiндегi мэтiнi темендепдей:
«Статья 6. Не подлежат реабилитации лица, перечисленные в статье 5 настоящего Закона, обоснованно осужденные судами, а также подвергнутые уголовным наказаниям по решениям внесудебных органов, в делах которых имеются достаточные доказательства совершения следующих преступлений:
а) измена Родине во всех формах, кроме бегства или перелета за границу; вооруженное восстание или вторжение в контрреволюционных целях на территорию Республики в составе вооруженных банд и участие в совершенных ими убийствах и других насильственных действиях; шпионаж, акт терроризма, диверсия;
б) насильственные действия в отношении гражданского населения и военнопленных, а также пособничество оккупантам и изменникам Родины в совершении таких действий во время Великой Отечественной войны;
в) организация вооруженных банд и участие в совершенных ими убийствах и других насильственных действиях.».
Осы норманыц мэ^ндерш окып салыстырганда, бiрiздiлiк сакталмаганнан баска да кептеген олкылыктар кездесед1
Мэселен, «насильственные действия» деген •пркесп «^ш колдану эрекеттерЬ» деп колданган д¥рыс. Сондай-ак, а) тармакшасында «шпионаж» деген сез <тмюкшк» емес, «тыцшылык» деп, «диверсия» деген сез «бYлдiру» емес, «диверсия» деп аударылмай колданылуга тиiс.
Жалпы осы норма казак тшне сездердiц орны сакталмай, синтаксистiк те, стилистикалык та т^ргыдан д^рыс аударылмаган.
Тагы бiр айтатын мэселе, тэуелсiздiгiмiздiц алгашкы кезещнде кабылданган нормативтiк к¥кыктык актiлерде кейбiр терминдер д¥рыс аударылмай колданыска енген. Мысал ретiнде, «законодательство» деген термин де, «закон» деген термин де «зац» деп аударылды. Осы мэселеш шешу Yшiн галымдар жэне казак тшмен тiкелей ж^мыс iстейтiн мамандар «зац» деген терминге балама ретвде «зацнама» деген термицщ колданыска ениздь Осы термин толыгымен магынасы жагынан казак тiлiнiц нормаларына сэйкес келедь Б^ган ¥ксас мысалдар кеп, осылайша аударылмаган немесе д¥рыс аударылмаган терминдер мен сездерден, сез пркестершен зацнамамызды бара-бара арылтып, аталган мэселенi шешуге болады.
Кате т¥жырымдалган не аударылган сездер мен тiркестердi тYзету, оларды тыцгылыкты талдау гылыми-зерттеу ж^мыстарын журпзущ талап етедi. Жогарыда келтiрiлген кемшiлiктердi тYзету жэне келешекте болдырмау максатында азаматтык-к¥кыктык зац терминдерiнiц тшдш-к¥кыктык табигатына теориялык зерттеулер жYргiзу де кажет. Осындай зерттеулердiц негiзiнде азаматтык-к¥кыктык зац терминдерiнiц тYсiндiрме сездiгiн калыптастыру бYкiл ¥лттык к¥кыктык зацнама салалары бойынша Yлкен жобаныц белiгi болады деп жоспарланды. Осыдан келiп зерттеу ж¥мысыныц езектiлiгi аныкталады.
Казакстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 28 тамыздагы №858 Жарлыгымен бекiтiлген Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецге арналган
к¥кыктык саясат т¥жырымдамасында зацнама сапасын жетiлдiру мэселелерi камтылган. К¥кыктык жетiлдiрумен катар колданыстагы зацнаманыц тiлдiк кемшшктерш де тYзету кажет болып отыр. Осыган орай, зац шыгару, норма тYзу процесiнде орыс жэне казак тшдершдеп зац терминдерiнiц бiрiздiлiгiн камтамасыз ету езектi мэселе болып табылады.
Осымен бiрге б¥л багытта ж¥мыс алгашкы рет жYргiзiлiп отырганын жэне кеп жылдык зерттеудi талап ететшдтн атап ету кажет.
Зац терминдерш саралау, олардыц к¥кыктык-нормалык аныктамасын эзiрлеу жэне олардыц зацнамада колданылып жYрген н¥скаларын жинактап, талдау бойынша зерттеу, зерделеу ж¥мыстарыныц тYЙiнi жалпы зац терминологиясын калыптастыруга багытталады.
Зац терминологиясын калыптастыру -белгiлi бiр мерзiмдi камтитын, бiлiктiлiктi, жан-жакты талдауды жэне сараптауды кажет ететiн iргелi гылыми-практикалык ецбек. Зацнама институтыныц Лингвистика орталыгыныц колданыстагы зацнаманыц негiзiнде казiргi уакытта жYргiзiп отырган iргелi гылыми зерттеу ж¥мыстарыныц нэтижесi зац терминдершщ аныктамалыктарын жасау аркылы алдагы жылдарда эртYрлi такырыптык аныктамалык сездiктер сериясын шыгаруды кездейдi. Ал б¥л, ез кезегшде, зац терминологиясы мэселелерiн такырыптык жагынан жYЙеге келтiрiп жетiлдiрудiц езекп де, накты бiр керiнiсi. Мундай сездiктер азаматтык-к¥кыктык зацнаманыц зац терминдерi мен ¥гымдарыныц тiлдiк негiздерiн жетiлдiруге, зац шыгару процесiнде колданылатын терминдер мен тiркестердi бiрiздендiруге, колданыстагы жэне кабылданатын нормативтiк к¥кыктык актiлердiц сапасын жетiлдiруге мYмкiндiк бередi.
Айтып ететш жайт, Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц казiргi к¥рамыныц Казакстан Республикасыныц азаматтык зацнамасыныц терминдерiне талдау жYргiзуге элеуетi мен мYмкiндiгi жеткшкп.
2012-2014 жылдар аралыгында КР Азаматтык кодексiнiц Жалпы жэне Ерекше белiмдерi терминдерiнiц казакша-орысша аныктамалык сездiгiн жэне «Зацнама терминдершщ казакша-орысша жэне орысша-казакша сездтн» жасау бойынша ж^мыстар жYргiзiлдi.
Осыныц нэтижесiнде КР Азаматтык кодексшщ Жалпы жэне Ерекше белiмдерi терминдерiнiц казакша-орысша аныктамалык сездiгiнiц 600 терминдi камтыган кiтапшалары жэне «Зац терминдершщ казакша-орысша жэне
орысша-казакша сездшнщ» жалпы келемi 120 баспа табактан асатын бiрiншi жэне екiншi басылымдары жарык кердi. Осы соцгы сездштщ алгашкы басылымы Казакстан бойынша барлык мемлекеттiк органдарга таратылды, ал екiншi басылымы Зацнама институтында кызмет бабында пайдалануга арналган 30 данамен шыгарылып байкаудан еткiзiлуде.
2015 жылга арналган iргелi жэне колданбалы зерттеудщ объектiсi ретiнде колданыстагы Казакстан Республикасыныц азаматтык зацнамасыныц элеуметпк саласы алынды. Б¥л аукымды кепсалалы зацнама гылыми талдау жасап, кажетп зац терминдерiн iрiктеп алу Yшiн кеп ж^мысты кажет етедi. Сондыктан 2015 жылгы зерттеу барысында азаматтык зацнаманыц элеуметпк саласыныц колданыстагы 3 кодекс жэне 53 зацы бойынша талдау жYргiзу жоспарланган болатын. Жылдыц соцында кYтiлетiн нэтиже - Казакстан Республикасыныц азаматтык зацнамасыныц элеуметтiк саласы терминдершщ тугацщрмесь
ЗацнамаинститутыныцЛингвистикаорталыгы кызметкерлерiнiц гылыми-практикалык
iзденiстерiнiц нэтижесi болган б¥л жумыстардыц негiзгi максаты - зац жобалары мэтiндерiне к¥кыктык-лингвистикалык сараптама жасауды сапалы турде жYЙелеп, мемлекетпк тiлдегi зац терминдерiн калыптастыруга жэне оларды бiрiздiлiкке келтiру. Б¥л багыттагы жумыс зац жобалары мэтiндерiне жYргiзiлiп отырган кYнделiктi практикалык сараптама ж¥мысымен жэне зац терминдерiнiц колданысын сараптау мэселелерше арналган, эр жартыжылдыкта жоспарлы тYрде еткiзiлетiн гылыми семинарлар мен децгелек Yстелдерге шыгарылатын езектi мэселелермен ¥штастырылып отырады. Атап айтканда, соцгы жылдарда орталык мемлекеттiк органдардыц жауапты кызметкерлерi, зацгер мамандары, лингвист аудармашыларыныц катысумен эртYрлi гылыми-практикалык ю-шаралар еткiзiлiп, Зацнама институтыныц зац терминдерш сауатты да сапалы пайдалану аркылы зац мэтшдерш жетiлдiруге арналган накты ¥станымдары мен ¥сыныстары ортага салынды. Осы еткiзiлген iс-шаралардыц барлыгында да жYргiзiлiп отырган iргелi гылыми зерттеулердщ нэтижесi кYн тэртiбiне негiз болды. Осы iс-шаралар зац бастамашылыгымен айналысатын органдармен ортак пiкiрге келудiц алгышарттарын жасады. Осыган дэлел ретiнде соцгы ею жылдыц iшiнде зац жобаларыныц мемлекеттiк тiлдегi мэтiндерi сапасыныц жаксаруы, Yкiмет жэне Парламент палаталары
депутаттары мен аппараттарыньщ тарапынан мемлекетпк зац терминдершщ бiрiздiлiгiне цатысты ескертулердщ барынша азайгандыгын атап етуге болады. Мэселен, зац эзiрлеушi мемлекеттiк органдардан лингвистикалыц сараптамага келiп тYсетiн зац жобалары мэтшдершщ сапасы 2011-2012 жылдармен салыстырганда анаг^рлым жетiлдiрiлдi.
Зацнама институтыныц Лингвистика орталы-
гы жYргiзiп отырган осы зерттеу нэтижелерiн цолдану аясы кец болып табылады. Азаматтыц зацнама терминдерiнiц тYсiндiрме сездiгiн зац шыгару процесi субъектшершщ барлыгы цолдана алады. Сонымен цатар, тYсiндiрме сездiк ц^цыц саласында гылыми зерттеу жYргiзетiн гылыми мекемелер мен оцу орындары Yшiн де кемекшi ц^рал бола алады.
^олданылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. «Б^царалыц ацпарат ц^ралдары туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы // «Эдшет» Казацстан Республикасы нормативтiк ц^цыцтыц актiлерiнiц ацпараттыц-ц^цыцтыц жYЙесi.
2. «Ойыншыцтардыц цауiпсiздiгi туралы» Казацстан Республикасы Зацы // «Эдшет» Казацстан Республикасы нормативтш ц^цыцтыц актiлерiнiц ацпараттыц-ц^цыцтыц жYЙесi.
3. «Жаппай саяси цуFын-CYргiндер ц^рбандарын ацтау туралы» Казацстан Республикасы Зацы // «Эдшет» Казацстан Республикасы нормативтiк ц^цыцтыц актiлерiнiц ацпараттыц-ц^цыцтыц жYЙесi.
Осы мацала щолданыстагы зацнамада ж1бер1лген кемшШктер мен олщылыщтар, терминдердщ 6ipi3drnei проблемасына жэне оларды жою жолдарын айцындауга арналган.
Ty^h свздер: «Цазащстан Республикасыныц Зацнама институты»ММ Лингвистика орталыгы, гылыми лингвистикалыц сараптама, терминдер, бiрiздiлiк, олщылыщ.
Настоящая статья посвящена проблемам наличия пробелов и ошибок, отсутствия единобразия терминов в действующем законодательстве и определению путей их устранения.
Ключевые слова: Центр лингвистики ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», научная лингвистическая экспертиза, термины, единобразие, пробелы.
The real article is sanctified to the problems ofpresence of omissions and errors, absence of sameness terms in a current legislation and to determination of ways of their removal.
Keywords: Linguistic center of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, scientific linguistic expertise, terms, sameness, omissions.
Шолпан Рысбайкызы Мырзаева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталы^ыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына Fылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi Fылыми цызметкерi ТалFат Егшбай^лы Мушанов,
КР Зацнама институты Лингвистика орталы^ыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына Fылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц кiшi Fылыми цызметкерi ¥лттык; заннамадаFы терминология мэселелерi
Мырзаева Шолпан Рысбаевна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Мушанов Талгат Егинбаевич,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Вопросы терминологии в национальном законодательстве
Myrzayeva Sholpan Rysbayevna,
Leading researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Mushanov Talgat,
Junior researcher of the sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Questions of terminology are in national legislation
