CC BY
13Ацылбекова Гулжан Кэрiмк^ызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыньщ
НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми
лингвистикалык сараптама секторыныц жетекшi гылыми кызметкер^
филология гылымдарыныц кандидаты
ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМА: ЦОЛДАНЫСТАГЫ ЗАЦНАМА ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
МАТЕРИАЛЫНДА
Ел Президент Н. Э. Назарбаев 2015 жылы халыкка бес институционалдык реформаны iске асырудыц 100 кадамын ^сынды, ондагы негiзгi кадамдардыц бiрi - зац Yстемдiгiн камтамасыз ету болып табылады.
Казахстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 28 тамыздагы №858 Жарлыгымен бекiтiлген Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к^кыктык саясат т^жырымдамасында ^лттык зацнаманы жэне норма шыгармашылы^ты, ^лттык зацнама сапасын жетiлдiру мiндетi ^ойылган.
Казахстан Республикасыныц мемлекеттiк органдары эзiрлеген жэне Казахстан Республикасыныц Парламентiне енгiзiлуге тшс зац жобаларына тYрлi аспектiде сараптама жYргiзу зац шыгармашылы^ процестiц мшдетп эрi айкындаушы сатысы болып табылады.
Зацнамалык акт жобалары Казахстан Республикасы Президентшщ зац шыгару бастамасы тэртiбiмен енгiзiлiп, Казахстан Республикасы Парламентiнiц карауына енгiзiлетiн нормативтiк к¥кыктык акт жобалары бойынша олар реттейтiн к¥кыктык катынастарга карай гылыми сараптама, сондай-ак казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнiц тец тYпн¥CкалыFы бвлiгiнде Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзiлуi мiндеттi.
Зацнамалык актiлердiц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц тец тYпн¥CкалыFы бвлiгiнде Fылыми лингвистикалык сараптама жYргiзудiц негiзгi мiндетi казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ сэйкестiгiн аныктау болып табылады.
Зацнамалык актiлердiц терминологиялык аппаратымен ж^мыс iстеу - шытармашылык
процестегi сарапшылык кызметтiц негiзгi баFыттарыныц бiрi.
Зацнама мэтiнiнде кездесетiн терминологиялык проблемаларды жоюFа баFыттал-Fан накты шешiмдердi т^жырымдау зац жобасыныц терминологиялык аппаратына сараптама жYргiзудiц басты максаты болуFа тшс.
Зац саласындаFы терминдердiц бiрiздi колданылуы бYгiнгi тандаFы ец бiр квкейкесп проблемалардыц бiрi болып отыр. БYгiнгi тацда зацнамалык актiлердi аударуда бiрiздiлiк каFидасыныц сакталмауы накты терминдерге катысты бiркатар даулы с^рактар туындатып отыр.
Зацнама терминологиясы мэселелерiн шешу термин к¥рылымы мен к¥рамы, зацнама терминологиясын калыптастыру квздерi, семантикалык баламалылык, жYЙелiлiк, тiлдiк жаFынан д^рысты^ы тэрiздi мэселелердi кешендi зерттеудi талап етедi. Ал казiргi тэжiрибеде к¥кык салаларыныц ^ымдык аппаратыныц тугас к¥рылымын к¥рудыц орнына кандай да бiр нормативтiк актще тiркелетiн жекелеген элементтерiн карастырудан эрi шыFа алмай отыр. Сонымен катар зац жобаларын эзiрлеуге тYрлi ведомстволардыц катысуы салалык жэне салаларалык нормативтш актiлердегi терминологиялык лексиканыц бiрiздiлiгi мен тугастыгеын камтамасыз ету мэселесiн киындата тYседi.
Зацнамалык акт жобаларыныц казак тiлiндегi мэтiнiнiц жете пысыкталмауы, OFан катысты ж^мыстардыц тиiсiнше жYргiзiлмеуi, казак тiлiндегi мэтiннiц назардан тыс калып, ^лттык зацнама терминдерiндегi бiрiздiлiктiц сакталмауына себеп болып отыр.
Колданыска енгiзiлген зац мэтiндерiнде
№2 (43) 2016 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
пайдаланылып жYрген терминдер мен термицщк тiркестердi жYЙелеу ici ыктиятты зерттеу мен табанды ж^мысты кажет етедi. Осы ыцгайда колданыстагы зацнамада элi де болса катар колданылып жYрген бiркатар терминдер мен термицщк тiркеcтер жYЙелеп, бiрiздiлiкке тYciрудi кажет етедi.
Колданыстагы зацнамада бiр гана ^гымды белгiлеу тYрлi терминдер немесе сез
^ркестерш негiзciз пайдалану немесе эртYрлi ^гымдарды белгiлеу Yшiн бiр термин немесе сез ^ркесш гана пайдалану жагдайлары да орын алган т^стары да аз емес. Осы т^ргыдан колданыстагы зацнамада бiр гана ^гымды белгшеу Yшiн тYрлi терминдер немесе сез пркестерш негiзciз пайдаланушылык мысалдары кептеп кездеседь
Колданыстагы зацнама мэтiндерiнде терминдердщ колданылуында еюздайылык, бiрiздiлiктiц болмауы сиякты тэжiрибе орын алгандыгын темендегi мысалдардан-ак байкауга болады.
2007 жылгы 9 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Экологиялык кодексшщ колданыстагы редакциясын зерделей отырып, 1-баптагы пайдаланылатын негiзгi ^гымдарда «ластауыш» термишмен берiлгенiне карамастан, Кодекcтiц ен бойында ластауыш - ластаушы - ластагыш терминдерi алма-кезек колданылганына кез жетюзуге болады. Кодекс мэтiнi терминологиялык т^ргыдан м^кият пысыкталмагандыктан, бiртYгаc терминологиялык жуйенщ сакталмауы тиянаксыздык тугызатындыгын керуге болады.
Казакстан Республикасыныц Экологиялык кодексшщ 161-бабы 4-тармагыныц
2) тармакшасында «ластаушылардыц шыгарындылары мен тасымалдарыныц тiркелiмi» пркесш орыс тiлiндегi баламасын окып барып, тYciнгендей боласыц (регистр выбросов и переноса загрязнителей).
Ал 2007 жылгы 9 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Экологиялык кодексше езгерютер мен толыктырулар енпзшу барысында «ластауыш» терминi колданылады. Мысалы: «293-1 бапта: Жойылуы киын органикалык ластауыштары бар калдыктарды сактау кезшдеп экологиялык талаптар».
Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне экологиялык мэселелер бойынша езгерicтер мен толыктырулар енгiзу туралы Казакстан Республикасыныц 2011 жылгы 3 желтоксандагы Зацында жэне Казакстан Республикасы Коршаган ортаны
коргау министрiнiц 2012 жылгы 24 акпандагы № 40-е б^йрыгымен бекiтiлген Жойылуы киын органикалык ластауыштармен жэне олар к¥рамында бар калдыктармен ж^мыс iстеу кагидаларында «ластауыш» термиш аркылы ресiмделедi.
Биоотын ецщрюш жэне айналымын мемлекеттiк реттеу туралы 2010 жылгы 15 кара-шадагы Казакстан Республикасыныц Зацы-ныц 3-бабында ластагыш терминiмен берiлген т^сы бар.
Орныкты органикалык ластагыштар туралы Стокгольм конвенциясын ратификациялау туралы Казакстан Республикасыныц 2007 жылгы 7 маусымдагы Зацында жэне Казакстан Республикасы мен Халыкаралык Кайта К¥ру жэне Даму Баню арасындагы «Орныкты органикалык ластагыштардыц калдыктарын жою» жобасын дайындауга арналган грант белу туралы келюм-хатка кол кою туралы Казакстан Республикасы Президентшщ 2012 жылгы 28 кыр^йектеп № 399 Жарлыгында «ластагыш» терминiмен берiледi.
Казiргi тацда колданыстагы зандарга езгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы зацдар саныныц артуы салдарынан, зац мэтiндерiнде терминология бiрiздiлiгiн сактау мэселесi ерекше назар аудара тYсудi талап етедi. Осындай зацдар саныныц артуына бiрiншiден, мемлекеттеп саяси жэне элеуметпк-экономикалык жагдайлардыц каркынды езгеруi сиякты объективтi себеп болса, екшшщен, бiркатар зацдардыц жедел кабылдануы салдарынан ол мэтiндермен жеткшкп ж¥мыс жYргiзiлмеуiне негiзделген таза субъективт себептен туындап отыр.
Зацнамалык актшердеп атау сездердiц, терминдердiц бiрiздiлiгi проблемасы зацнама терминологиясында шешiлмей жYрген проб-лемалардыц катарында: «Багалы кагаздар рыногы туралы»Казакстан Республикасыныц 2003 жылгы 2 шшдедеп Зацында багалы кагаз н¥скасында алынгандыгына кез жеткiземiз. Ал, Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ казак жэне орыс тшдершдеп щскаларын салыстыра отырып, «ценная бумага» т1ркеи багалы кагаз жэне к¥нды кагаз деп тYрлiше алынгандыгын аныктадык.
Колданыстагы зацнаманы зерделей келе, терминдерге катысты теориялык ецбектердi басшылыкка ала отырып, олардыц iшiндегi колданылу жиiлiгi жогары жэне магыналык дэлдiгi сакталатын н¥скасы колданыска енгiзiлгенi д¥рыс болар ед1
Сол сиякты, эртYрлi ^ымдарды белгшеу Yшiн бiр термин немесе свз тiркесiн тYрлiше пайдаланушылык мысалы ретiнде Казакстан Республикасыныц Ецбек кодексшдеп бiтiмгерлiк рэсiмдер - татуластыру рэсiмдерi (примирительные процедуры), татуластыру комиссиясы - примирительная комиссия тiркестерiн келпруге болады. Б^л тэрiздi мысалдар терминдердi бiрiздi колдану талабы сакталмаFандыFын кврсетедь
Осындай олкылыктардыц квптеп кездесуi колданыст^ы зацнамада терминдердiц бiрiздi колданылуына катысты тYбегейлi зерттеулердi кажет ететiндiгiн кврсетедь
Кэсiптiк одактар туралы 2014 жылFы 27 маусымдаFы Казакстан Республикасыныц Зацыныц 16-бабыныц 1-тармаFында 1. Кэсш-одактардыц: кэсiподакка меншiк к¥КЫFында тиесiлi мYлiктi иеленуге, пайдалануFа жэне OFан билш етуге к¥кы^ы бар. (Профсоюзы имеют право: владеть, пользоваться и распоряжаться имуществом, принадлежащим профсоюзу на праве собственности). Кврш отырFанымыздай, иелiк ету - билш ету свздерiнiц маFыналык жiгi д^рыс ажыратылмауы себептi д^рыс КOлданылмаFандыFына квз жеткiзуге болады.
¥лттык зацнама терминдерiн бiрiзге тYсiру Yшiн халыкаралык теорияныц казiргi каFидаттарына сай терминдердi стандарттау жэне взара Yйлестiру жрмыстарын жандандыру кажет. Ол Yшiн мемлекеттiк тiлдiц коFамдык вмiрдiц барлык саласында ж^мыс iстеуiн камтамасыз ету максатында термин мэселесiмен
арнайы тYрде айналысатын, бшкп галымдар мен арнайы сала мамандарыньщ бiрлесiп, жYЙелi гYрдегi нэгижелi ж^мысы жолга койылганы жен.
Кай салада болсын терминология мэселесi кашан да e3exri. Когам eMip^e зандар каншалыкты мацызды болса, зац шыгармашылыгы, эсipeсe, к¥кык шыгармашылыгы саласында аталган мэселе де соншалыкты мацызга ие. Зац шыгарушыныц epкiнiн дэлдш api зацныц нэгижeлiлiгi зандарда терминдердщ накты колданылуына гiкeлeй байланысгы екендт даусыз.
Колданыстагы зацнама терминологиясындагы бipiздiлiк, ягни азамаггык герминдер жYЙeсiндe бipiздiлiкгiн болуы болашакга оларды эpi карай Yйлeстipу жэне сгандарггау iсiнe непз болары сeзсiз.
Егер азаматтык зацнама тepминдepi бip iздi жYЙeнi к¥райтын болса, ол терминдер аркылы бершетш акпаратты кабылдау, жинактау, сактау жэне беру де айкындала тYсepi анык.
Зацнамалык акт жобаларыныц мeмлeкeггiк тшдеп н^скасы да тYpлi мамандар талкысынан eтiп, жан-жакты сараптауга тYCсe гана, салалык терминдер калыптасар eдi, ол ^лттык терминологиялык жYЙeгe нeгiз болар ед^
Корытындылай келе, зац шыгармашылык кызмeггi жeтiлдipу казipгi кезецде мемлекетпк саясаттыц басым баFыггаpынын бipi болгандыктан, ол жоFаpы сапалы эдiснамалык жэне эдютемелш жагынан камтамасыз eтiлудi кажет етедь
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дeйiнгi кезецге арналган к¥кыктык саясат т^жырымдамасы.
2. К¥рманбай^лы Ш. Казак лексикасыныц тepминдeнуi. - Алматы: Fылым, 1998. - 208 б. - 9 б.
3. Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша-казакша сeздiгi, Астана, 2015.
Мацалада зацнама терминдерШц бгргздг цолданылу мэселелер1 царастырылган. Ty^h свздер: улттыц зацнама тм, зацнама терминдертщ 6ipi3drnei.
В статье рассматриваются проблемы унификации юридических терминов. Ключевые слова: язык законодательства, унификация юридических терминов.
The article deals with the problem of the unification of legal terminology. Keywords: language legislation, unification of legal terms.
№2 (43) 2016 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Гулжан Кзртцызы Ацылбекова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг, ф.г.к. Лингвистикалык, сараптама: цолданыстагы зацнама терминологиясы материалында
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ф.н.
Лингвистическая экспертиза: на материале терминологии действующего законодательства
Akylbekova Gulzhan Karimovna,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.f.s.
Linguistic expertise: in the terminology of the legislation in force
