CC BY
62Дэулетханова Эсия Элтгазьщызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты
ЗАЦ ЖОБАЛАРЫНА ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМА ЖУРГ1ЗУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
К^цыцтыц шыгу тарихына кез жiберер болсац, оныц бастауы тшден келiп шыгатынын байцаймыз. Кдоыц тш арцылы танылады. Солай бола т¥ра, цазiрri кезде зац жэне лингвистика салаларында жаца мэселелер туындап отыр, ол ц¥цыц пен тiл тогысында, нацтылап айтцанда зац жобалары мэпндерше лингвистикалыц сараптама жасау барысында пайда болды. Лингвистикалыц сараптаманыц дамып жетiлуi зац саласы Yшiн аса мацызды, себебi сараптама жYргiзу зац жобаларыныц сапасын арттыру ц¥ралы болып табылмац.
Сондыцтан да, зац лингвистикасыныц цазiрri жагдайы мемлекеттегi осы ею сала - цазац тiлi мен цазацстандыц ц¥цыц проблемаларын тiл мен ц¥Цыцтыц байланысы т¥ргысынан зерттеудi цажет етедi. Сол арцылы тiл мен ц¥цыцтыц тогысында орын алып отырган зацнамадагы тiлдiк проблемаларга зац мен тшдщ тYрлi аспектiлерiн жеке дара емес, ал керiсiнше жал-пыластырып царастыру арцылы шешiмiн табуга ¥мтылужолын ¥сынумацсатца сайболмац. БYгiнгi кYнi лингвистикалыц ¥гымдардыц ц¥цыцтыц ¥гымдармен байланысын зерттеу мэселесi цолга алынып жатцандыгымен, зац лингвистикасында негiзге аларлыцтай бiрiзге тYCкен жYЙелi ецбек жоц. ОлYшiн мамандар жылдар бойы жинацталган материалдарды жинап, бастапцы сатыдагы CYЗгiден еткiзiп, проблеманыц мэнiн ашу, гипотеза, оларды зерттеу эдiстемесiн эзiрлеу сияцты мацызды да, цажетп сатылардан етулерi цажет деген ойдамыз. Tэуелсiздiк жылдарынан берi жарияланып келе жатцан тiлдiк проблемаларга арналган мацалалар, мацалалар жинагы зац лингвистикасыныц теориялыц базасын ц¥руга непз бола алмасы аныц, алайда лингвистикалыц бшм саласыныц ерекше бiр саласы ретвде зац лингвистикасыныц болашацтагы теориясын ц¥руга алгышарттар жасап беруге жэрдемдесуге цабшет жетерлiк.
Ал тэжiрибелiк т¥ргыдан царастырганда аталган мэселе ец болмаганда цогамдыц ¥йымдастырудыц екi багытын цамти алар едг
Бiрiншiден, лингвистер мен зацгерлердщ (MYMKiH, басца саладагы тш мэселелерiн жетiк мецгерген езге де мамандарды тарту арцылы) эдiстеме жасап шыгару жолындагы кYш-жiгерлерiн бiрiктiретiн цандай да бiр ^жымдыц немесе алцалыц орган ц^ру. Мысалы, ол т^рацты негiзде ж^мыс iстейтiн комиссия нысанындагы алцалы орган болуы мYмкiн не болмаса «Зац шыгару институы» ц^рылымында немесе басца мемлекеттiк орган ц^рылымында ж^мыс атцаратын Fылыми зац лингвистикалыц кецес нысаны болуы мYмкiн.
Тэжрибе керсетiп отыргандай, зац лингви-стикасы цызметiндегi басты кедергi ею факторга келiпсYЙенедi: бiрiншiден, гылыми(лингвистика-зац жэне зац-лингвистикалыц) базаныц жоцтыгы жэне соныц салдарынан лингвистикалыц сараптама жYргiзудiц бiрыцFай жалпы цагидаттары мен эдю-тэсшдершщ жэне стандарттарыныц болмауы. Бiз б^л жерде <^рыцгай сезiне» назар аударуды с^раймыз. Себебi, осы саладагы бiр мэселеге филолог маман тшдш т^ргыда, тшш> аудармашы ез кезцарасы т^ргысынан, ал зац ма-маны ц^цыцтыц т^ргыдан царайды.
Eкiншi Yлкен бiр проблема зацдыц базаныц жоцтыгы - база болганда лингвистикалыц сараптама журпзу эдiстемесi зацды непздеп мэртебеге ие болатын ц^цыцтыц ц^жаттардыц, н^сцаулардыц болмауы. Лингвистикалыц са-раптама, нацтылап айтцанда зац жобаларына жYргiзiлетiн гылыми лингвистикалыц сараптама de jure, ягни зац децгейiнде бекiтiлгенiмен, бiрац оныц эдiстемелiк негiздерi де, сараптамалыц цызмет те de facto жагдайында шала-жансар кYЙ кешуде. Мэселен, Казацстан Республика-сы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы 598 цаулысымен беютшген «былыми сараптама жYргiзу ережесвде» [1] зацнамалыц актiлердiц жобаларына ... цазац жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ тещупн^сцалыгы белiгiнде гылыми лингвистикалыц сараптама жYргiзiлуге мiндеттi» деп белгшенген жэне гылыми лингвистикалыц сараптаманыц мшдет
№ 4 (28) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
- зац жобаларыньщ казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ тец тYпн¥CкалыFы т^ргысынан багалау, ал максаты - зац жобаларыныц ^аза^ жэне орыс плдервдеп мэтшдершщ сэйкестiгiн аныктау деп айкындалган, жYргiзiлу кезендерi мен мерзiмдерi белгшенген. Алайда, жYргiзiлген гылыми сараптама нэтижелерi бой-ынша сараптамалык корытындыда камтылуы тиiс мэселелер тiзбесi баска гылыми сараптама тYрлерi бойынша зацдык непзде осы аталган к^жатта бекiтiлгенiмен, лингвистикалык сараптама корытындысында айкындалуы ттсп мiндеттi талаптар шецберi камтылмай калган.
Бiздiц ойымызша, Казакстан Респуб-ликасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецге арналган к¥кыктык саясат т^жырым-дамасында [2] койылган максатка сэйкес нормативтш к¥кыктык актiлер жобаларыныц гылыми сараптамаларыныц барлык тYрлерiн олардыц елшемдерш, мiндеттерiн, сондай-ак оларды жYргiзу сатыларын аныктау аркылы нормативтiк бекiтудiц мацызы зор деп бекiтiлуi казiргi кезде лингвистикалык сараптама жYргiзуге койылып отырган талаптардан келiп шыгатын проблемалык мэселенщ шешiмiн та-батын кез жеткендшн айгактайды. Ягни, зацдык негiзде койылып отырган талап бар, ал оган жауап беретiн бекiтiлген стандарттар, ягни эдютемелш база жок. Сол Yшiн де бYгiнгi кYннiц талабына орай, лингвистикалык сараптамага нак осындай кезкарас т^ргысынан карап, уакытылы к¥кыктык непзделген база жасау к¥кык шыгармашылыгы процесвдеп орын алып отырган терiс салдарды жецiлдетуге мYмкiндiк бередi.
Сол аркылы гылыми лингвистикалык са-раптама жYЙесiн дамыту мемлекеттiк тiлде нормативтiк к¥кыктык актiлер жобаларын сапа-лы дайындау мiндетiн шешуге кемектесер едi. Сонда, осындай бiрiккен комиссиялардыц ж^мыс барысында аса мацызды материал жинакталып, теориялык жалпылама база к¥рылып, соныц негiзiнде зац жобалары бойынша ж^мыс са-пасын арттыруга болмак. Ол Yшiн лингвистер мен казак тiлiнiц ерекшел^ершен хабардар зацгерлердiц к¥кык шыгармашылыгы мен к¥кык колдану саласында бiрiгiп езара эрекет жасауы тYбегейлi мацызды. Зацгерлер мен тiлшi фило-логтер зац лингвистикасыныц езектi мэселелерiн талкылау Yшiн теракты негiзде жиналулары тиiс. К^рп талаптарга орай к¥кыктык к¥жаттарды тшдш ресiмдеуге койылатын негiзгi талаптарды айкын т^жырымдап беретiн комиссия к¥ру аса езекп мацызга ие болып т^рганы бYгiнгi кYннiц шындыгы. Себебi, зац терминологиясыныц мэн-магыналык жагы зац лингвистикасы саласыныц к^зыренне кiредi. Ал зац терминологиясыныц кайнар кезi - зацдар.Сондыктан зац жобаларыныц гылыми лингвистикалык сараптамадан етушщ зац жYзiнде бектлгендш ете орынды. Осы са-
раптаманы жYргiзу барысында тiлдiк т^ргыда орын алган барлык кемшiлiктер жойылып, тер-миндер бiрiзге келтiрiлуге тиiс. Лингвистикалык сараптама корытындысы болмаса, жобаны эрi карайгы сатылардан еткiзуге болмайды. Ол зац талабы. М^ндай зац жобаларымен жогары дэрежелi лингвистер мен зацгерлер бiрiге оты-рып айналысады, бiрак олар ез корытындыларын жеке реамдеп бередi де, ал барлык ескертулер мен ^сыныстар жобаны эзiрлеушi Yшiн белек дайындалады. Кажетп корытындыга ие болган эзiрлеушi органныц екiлi одан кешнл сатыларда зац жобасына (эдетте, орыс тшшдеп н^скасына) тагы да ез езгерютерш енгiзе бередi жэне оны бакылайтын ешкандай тетiк эзiрге жок. Содан кейiн барып жогары т^рган децгейдегi органга казак тшндеп н^скасы езгертiлмеген, бiрак орыс тшдеп н^скасына енгiзiлген езгерiстер бар зац жобасы тYседi. Мысалы, Парламент Палаталарыныц 2012 жылгы 9 акпанда еткен жалпы отырысында депутат Ерген Дошаев зац жобаларыныц казак тiлiндегi н^скаларыныц са-пасы темендiгiн кынжыла баяндап, былай деген болатын: «Парламенттщ IV сессиясы iшiнде Yкiметтен Парламент Мэжшсше барлыгы 568 зац жобасы келш тYCкен едi. Олардыц казак жэне орыс тшшдеп мэтшдершщ тец тYпн¥Cкалы болмауынан гана 140 зац жобасы Yкiметке керi кайтарылды. Сонда мемлекетпк тiлде д^рыс дайындалмауыныц салдарынан эрбiр тертiншi зац жобасы кайтарылган болып шыгады. Ал жаца ашылып отырган осы сессияга келiп тYCкен небары 2 зац жобасыныц 1-еуi тагы да керi кайтарылды» [3]. Б^л мэлiметтiц жыл басында берiлгендiгiне назар аударайык!!! Бiр гана кыска мерзiм iшiнде осындай олкылыктар орын алып отыр, жыл корытындысы бойынша бершетш деректiц кецiл ж^батпасы анык. Сонда зац жобалары неге керi кайтарылатындыгы тYсiнiктi-ак, оныц себебi тагы да казак тшндеп жол бершген кемшiлiктерге келiп тiрелiп отыр.
Бiз кетерiп отырган мэселенiц теориялык жэне тэж1рибелш жагынан камтамасыз ету тетiктерi толыкканды ж^мыс iстемейтiндiгiн айгактайтын осындай жагдайда мэтiндердiц тещупн^скалылыгы туралы, эшресе оныц са-пасы туралы кандай сез болуы мYмкiн. М^ныц барлыгы сараптама жYргiзу тетiктерiнiц жолга койылмагандыгынан, мемлекеттiк тiлдiц тиiстi дэрежеде коргалмагандыгынан, ез елiнде егейдiц кYЙiн кешкен бейшара казак тiлiне деген когамныц енжарлыгынан туындап отырган кYPделi де, езектi мэселенiц тек бiр жагы гана.
Осы мэселеге байланысты мемлекеттегi мэнi жагынан лингвистикалык езекп проблеманыц шешiмiн зацгерлер шешуге ^мтылыс жасап (жасамаса болмайтындыгын сезiнгендiктен, тYсiнгендiктен, ездерi Yшiн жауапкершiлiктi ез колдарына алгандыктан) отыргандыгы анык. Ол
Yшiн отандык зацгерлер б^л мэселенщ тек кана лингвистикалык жагын гана емес, сонымен 6ipre зацдык мэртебесш айкындаулары тиiс. Себебi, казак тшндеп зацнамада орын алган лингвистикалык проблемаларга осы уакытка дейiн кез ж^ма карау осы саладагы кордаланган мэселелердщ шешiмiн табатын уакыттыц жеткендiгiн айгактап отыр. Солай бола т^ра, ол кыска уакытта, эрi жылдам шешiмiн таба коятын мэселе емес. Зац шыгару институтыныц к¥рылымындагы Лингвистика орталыгы кетерiп отырган б^л мэселе казак тшндеп зацнама тiлiне аса м^кияттылыкпен карау кажеттiлiгiне негiзделген, ол эшресе зац тiлiнiн ерекшелiгiн зерттеудi галым-лингвистер толык дэрежеде колга алмай отырган бYгiнгi кYнi аса езектi болып отыр-ак.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасы Yкiметiнiн 2002 жылгы 30 мамырдагы №598 каулы-сымен бекiтiлген <^ылыми сараптама жYргiзу ережесЬ» (ДК «Зац»).
2. Казакстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 28 тамыздагы №858 Жарлыгымен бекiт iлген «Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к¥кыктык саясат т^жырымдамасы».
3. Дошаев Е. Yкiмет езi ^сынган зац жобаларына езi жауапты болып, олармен ж^мысты езi жYргiзуi керек // http://www.parlam.kz/kk/mazhilis/news-details/id6807/1/1 сайтынан.
Мацалада Цазащстан Республикасында зац жобаларына ЖYргiзiлетiн Mindemmi гылыми лингвистикалъщ сараптаманыц эдicmемелiк базасын цалыптастыру жолдары талцыга mYcin, царастырылган.
Ty^h свздер: лингвистикалыщ сараптама, зац терминологиясы, зац лингвистикасы, цуцыц шыгармашылыгы щызмеmi.
В статье автор анализирует вопросы формирования методологической базы проведения обязательной научно-лингвистической экспертизы в Республике Казахстан.
Ключевые слова: лингвистическая экспертиза, юридическая терминология, юрислингвистика, нормотворческая деятельность.
The writer (author) analyses formation of methodology base to carry out compulsory scientific and lingvistical expertize in RoK.
Keywords: Linguistic expertise, juristic terminology, legal linguistic, legislation.
Эсия ЭлiмFазык;ызы Дэулетханова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц ага гылыми кызметкер^ з.г.к.
Зац жобаларына лингвистикалык сараптама журпзудщ H^6ip мэселелерi
Даулетханова Асия Алимгазиевна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н.
Некоторые вопросы проведения лингвистической экспертизы законопроектов
Dauletkhanova Asiya Alimgazievna,
senior research associate of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s.
Some questions of carrying out linguistic examination of bills
