CC BY
16№ 1 (33) 2014 ж. Цазащстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
Ж%баниязова Салтанат Хамзацызы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг зац гылымдарыныц кандидаты
ЗАЦНАМАНЫ УНДЕСТ1РУ: ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ-К;¥К;ЬЩТЬЩ АСПЕКТ
Зацнаманы Yндестiрудщ ^йлеспрудщ) ^лттык зацдардыц коллизияларын болдырмау жэне оларды ецсеру тетiктерiнде аткаратын рвлi ерекше. Зац к¥кыктык жYЙеде нормативтiк к^кыктык актшщ негiзгi бiр тYрi ретiнде YЙлесiмсiздiктщ квзi болмауы тиiс. Зацнаманы Yндестiру к¥кык шыгармашылык пен к¥кык колдану салалары зац актшершщ карама-кайшылыгын немесе алшактыгын жоюга гана емес, сондай-ак олардыц эркайсысыныц iшiндегi, сол сиякты олардыц взара енуi мен взара байланысындагы осындай карама-кайшылыктарды немесе алшактыктарды барынша азайтуга мYмкiндiк бередi. Б^л ретте Yндестiру зацнамалык актiлердiц шю к¥ралдары квмегiмен (Yндестiру нормалары), сондай-ак зацды жалпы келiсу к¥ралы ретшде пайдалану жолымен де жYзеге асырылады. <^ндеспру» терминi к¥кыктык актiлердiц атауларында, квптеген зацнамалык к^рылымдык формулаларда жэне зацнаманы
жетiлдiру жвнiндегi вткiзiлетiн ^йымдастыру
iс-шараларыныц такырыптарында колданылып жYр.
Жацадан кабылданган, кабылданатын не взгерген зацдарды колданыстагы зацнама к^рылымына Yйлесiмдi етш енгiзу - зац шыгармашылык кызметшдеп ец кYрделi эрi взектi практикалык мiндеттердiц бiрi болып табылады. Осы орайда биыл Елбасыныц тапсырмасымен эзiрленген кылмыстык сала зандары топтамасын атап втуге болады. Олар: Казакстан Республикасыныц кылмыстык, кылмыстык iс жYргiзу, кылмыстык-аткару кодекстерi мен тiкелей осылардан туындайтын кейбiр зацнамалык актiлерге взгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы iлеспе зацдары. Б^л зацдар топтамасыныц бiр уакытта эзiрленiп, талкыланып жатканыныц да взшдш
логикасы бар. Алайда, когамда зацга катысы жок адамдар, тiптi зацгерлер арасында м^ндай аукымды эрi непзп зацдардыц бiр мезгiлде эзiрленiп, талкылануына байланысты тYрлi ой-пiкiрлер туындап жатыр. Десек те, б^л зацдар топтамасы кылмыстык-к¥кыктык жэне одан тшелей туындайтын, бiр-бiрiмен взара тыгыз байланысты баска да к¥кыктык катынастарды реттейпцщктен, салалык зацнаманы к¥райды. Жэне соган сэйкес олар взара Yндесiп, Yйлесiп, кылмыстык сот iсiн жYргiзу процесшдей (жасалган кылмыс, оны зерттеу, зерделеу жэне нэтижесшде оны жасаган адамга жаза тагайындау не болмаса оны актау жэне одан шыгатын взге де салдар) Yзiлмейтiн т^тас бiр тiзбекке айналуга тиiс. Ец соцында б^л тiзбек, ягни бiздiц жагдайда кылмыстык сала зацнамасы ^лттык зацнаманыц бiр бвлiгi ретiнде к¥кыктык жYЙеге Yйлесiмдi болып енiп кету керек. Осыдан-ак, зацды «вмiрге келпрудщ» жэне оныц мемлекеттiц к¥кыктык жYЙесiне «тепстелш, твселушщ» каншалыкты кYрделi эрi киын процесс екенiн байкауга болады. Эсiресе, зацнама Yндестiгi дегенде осы зацдардыц казак тшндеп н^скасын эзiрлеуде арнайы терминдердi (салалык терминология) колдануга байланысты туындап жататын проблемалы мэселелер катты толгандырады. Осы орайда кылмыстык сала зацнамасындагы азаматтык талапты камтамасыз етуге катысты колданылатын бiркатар талас-тартыстар тугызып жYрген терминдер мен теракты пркестерге токталып втейiк. Колданыстагы Кылмыстык ю жYргiзу кодексiнде «Кылмыстык процестегi мYлiктiк мэселелер» атты бвлiмнiц бiр тарауы азаматтык талапка арналган. Онда кылмыстык-ю жYргiзушiлiк катынаска тYCкен адамныц к¥кыктары мен мiндеттерi белгiленiп, оган кылмыспен келтiрiлген моральдык жэне материалдык не мYлiктiк зиянды втеу
к^кыктарын жYзеге асырудьщ тетiгi айкын-далган. Б^л ретте, ^олданыстагы Кылмыстык iс жYргiзу кодексшщ 162-бабыныц 6-белшнде былай делiнген: «Егер азаматтык талапка байланысты туындайтын iс жYргiзу катынастары осы Кодекспен реттелмеген болса, азаматтык iс жYргiзу зацдарыныц нормалары осы Кодекске кайшы келмейтiн белiгiнде колданылады», сол сиякты азаматтык талаптыц ^озгалысы (о движении гражданского иска), кылмыстык кудалаудан иммунитетi бар айыпкерге катысты азаматтык талап кою мэселелерi де азаматтык сот iсiн жYргiзу тэртiбiмен шешiледi, сондай-ак азаматтык талапты карау кезiнде зиянды етеу непздемелер^ шарттары, келемi жэне эдiсi азаматтык, ецбек жэне баска заидардыц нормаларына сэйкес белгiленедi (КР К1ЖК-нщ 162-171-баптар) [1]. М^ндай катынастар туындаган жагдайда жэбiрленушi де, айыпталушы да арнайы мэртебеге ие болып, азаматтык талапкер жэне азаматтык жауапкер болып танылады. Демек, б^л к¥кыктыц кылмыстык жэне азаматтык салаларыныц езара байланысын керсетш кана коймайды, сондай-ак практик-зацгерлердщ осындай кYрделi катынастарды реттейтiн зацнаманы Yйлесiмдi шебер колдана бiлуiн де керсетедь Осы себептен де зацнаманыц барлык жагынан Yндесуiнiц, соныц шшде ондагы терминдер бiрiздшгшщ мацызы зор екеш сезсiз. Осыган байланысты жогарыда айтылган азаматтык талапка катысты ^олданыстагы зацнамада «иск», «гражданский истец», «исковой порядок», «исковое заявление», «срок исковой давности», «срок давности» деген бiртектес арнайы терминдер тiзбегi «талап», «азаматтык талапкер», «талап кою тэртiбi», «талап-арыз», «талап арыз кою мерзiмiнiц етуi», «есюру мерзiмi» деп колданылып, эбден сщш калыптасып кеткен. Алайда, эзiрленген жаца Кылмыстык iс жYргiзу кодексi жобасындагы осы аталган терминдер тiзбегi казак тiлiнде «куыным», «азаматтык куынушы», «куыным тэртiбi», «куыным арыз» жэне сол сиякты болып ^олданылган ([2]. Казак эдеби тшнщ сездiгi мен казак тшнщ тYсiндiрме сездiгiнде: «Куыну - куын етюттнщ кимыл атауы, соцына жету, бiр нэрсенщ анык-каныгына жету», ал «куыным» - куыным жасау, кайтадан iс козгау, шагымданып тергеуге бару» деп, осы тYбiрлес сездер колданылган казак эдебиетi екiлдерi шыгармаларынан Yзiндiлер келтiрiлген [3, 212; 4, 530]. Соныц шшде 19 жэне 20-гасырлардыц тогыскан кезiнде дYниеге келген С. М^кановтыц да «Сырдария» атты шыгармасы бар. Соган
караганда, «куыну» жэне онымен тYбiрлес сездердiц б^дан элдекашан б^рын колданылганы туралы пайымдауга болады. Осылай, «Нормативтiк к¥кыктык актшер туралы» 1998 жылгы 24 наурыздагы Казакстан Республикасы Зацыныц 19-бабыныц 3-тармагында: «Кенерген жэне кеп магыналы сездер мен сез орамдарын, эпитеттердi, метафораларды колдануга, сездердi кыскартуга жол бершмейдо», - деп жазылган [5]. Тш пайдаланатын эрбiр саланыц тiлдiк к¥ралдарды тацдауга жэне оларды колданып пшр, сез айтуга коятын езiндiк талаптары мен шектеулерi болады. Зац тш ресми-iскери стильге жататындыктан, оныц ыкшамды жазылуы, тiлдiк к¥ралдардыц Yнемдi пайдаланылуы, ойдыц эсерлеп, эспеттеп жетюзшмеу^ сездiц тура магынасында пайдаланылуы жэне тагы баска белгiлерi тек сол стильге гана тэн езiндiк ерекшелштер болып табылады. Сонымен бiрге, зац тш стилiнiц ерекшелiктерiне карай ондагы колданылатын тiлдiк к¥ралдарга да мынадай талаптар койылады: терминнiц бiрмаFыналыFы; термин магынасыныц дэлдiгi; терминнiц кыскалыFы немесе ыкшамдылыиы; терминнiц тiлдегi сезжасам зацдылыктарына сэйкес келуi; терминнiц туынды сез жасауFа колайлы болуы; терминде эмоционалдылык пен экспрессиялыктыц болмауы; эстетикалык талаптарFа сай келуi. Сондай-ак Fалымдар арасында заман талабына лайык терминнiц заманауилыгеы жэне таFы баска да талаптар айтылып жYр. Осы аталFан талаптардыц сакталуы т¥рFысынан алып караFанда да, «куыну» мен оFан тYбiрлес сездердщ прагматикалык (функционалдык) талаптарFа, яFни оныц колданыска енгiзiлгендiгi (терминдi мамандардыц, Fылыми кауымныц кабылдауы немесе жиi колданылатындыны), екiншiсi жатык айтылуы (жаFымды дыбысталуы) сиякты талаптарFа сай келмейтiнi анык керiнедi [6, 3639]. ЖоFарыда айтылFандарды корытындылай келе жаца кабылданатын кылмыстык сала зацнамасында орыс тшндеп «иск» жэне одан туындайтын тYбiрлес сездердiц казакша кандай н^скасын колдаетан д^рыс?! Калай болFанда да, ец бастысы осы кабылданатын зацдар топтамасы мемлекеттщ нормативтiк к¥кыктык негiзiмен Yндесiмдi, Yйлесiмдi болуFа тиiс. Зацныц казак тшндеп н^скасында сол бiр «куыным» жэне одан туындайтын бiркатар терминдердiц осылай колданылу салдарынан онымен сабактаса байланысатын аукымды азаматтык зацнаманы толыкканды езгерту де бYгiн мYмкiн емес. Сонымен бiрге, б^л термин осылай етш
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
колданылган ^нде де к¥кык колданушылар, колдануга байланысты тYсiнбеушiлiктер,
эшресе, кылмыстык процест казак тiлiнде «адасушылык» туындап, кателiкгерге жол
жYpгiзiп отырган лауазымды т^лгалар Yшiн бepiлуi MYMKiH... практикада осы зацнамаларды езара байланысга
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык iс жYргiзу кодексi // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/
2. «Казакстан Республикасы Кылмыстык ю жYргiзу кодексiнiц» жаца эзiрленген жобасы жэне «Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне кылмыстык iс жYргiзу зацнамасын жетiлдiру мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц жобасы. - 2013 ж.
3. Казак эдеби тшнщ сездш. Он бес томдык. 10-том / К¥раст.: М. Малбаков, Н. Ощ-арбаева, А. Yдербаев жэне т.б. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009.
4. Казак тшнщ тYсiндiрме сездш/ Жалпы редакциясын баскарFан Т. Жанраков. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. -968 б.
5. «Нормативтш к¥кыктык актшер туралы» 1998 жылFы 24 наурыздаFы Казакстан Республикасыныц Зацы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/
6. Ш. К¥рманбай^лы «Терминтану». Оку к¥ралы. - Астана, 2009. - 160-бет.
Аталган мацала Казацстан Республикасыныц жаца цылмыстыц зацнамасы тургысынан улттыц зацнаманы Yндестiрдiц лингвистикалыц-цуцыцтыц мэселелерте арналган. Ерекше назар салалыц терминдердщ 6ipi3di цолданылуы мен олардыц осы сияцты терминологияга цойылатын талаптарга сэйкес келуi мэселелерте аударылган.
Ty^h сездер: цуцыцтыцзацнама, азаматтыцзацнама, зацнама Yндестiгi, терминге цойылатын талаптар.
Настоящая статья посвящена лингвистическо-правовым аспектам гармонизации национального законодательства в свете нового уголовного законодательства Республики Казахстан. Особое внимание уделено вопросам единообразия применения отраслевых терминов и их соответствия требованиям, предъявляемым к терминологии такого рода.
Ключевые слова: уголовное законодательство, гражданское законодательство, гармонизация законодательства, требования к терминам.
This article is devoted to the linguistic-legal aspects of harmonization of national legislation in the light of new criminal legislation of the Republic Kazakhstan. Great attention is paid to the questions ofsimilarity of the use of branch terms and their appropriation to the requirements demanded to the terminology if this kind.
Keywords: criminal legislation, civil legislation, harmonization of legislation, the requirements demanded to the terminology.
Салтанат Хамзакызы Ж^баниязова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц жeтeкшi гылыми кызметкер^ з.г.к. Зацнаманы YHiecripy: лингвистикалык-к^кыктык; аспект
Жубаниязова Салтанат Хамзакызы,
ведущий научный сотрудник научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н. Гармонизация законодательства: лингвистическо-правовой аспект
Zhubaniyasova Saltanat Hamzakyzy,
leading research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s. Harmonization of legislation: linguistic-legal aspect
