CC BY
13Мемлекепгпик mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан
УДК 340.113.1:16
ЕЛ ЕГЕМЕНД1Г1 ЖЭНЕ Т1Л
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекш1 гылыми цызметкер1, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Ty^h свздер: термин цоры; халыцаралыц цолданыстагы термин; терминологиялыц лексиканы б1р1зденд1ру.
Аннотация. Мацалада мэртебес1 КР Конституциясында айцындалган улттыц тш1м1зд1ц цогам вм1р1ндег1 тугырлы да биторны туралымэселе жан-жацты царастырылып пайымдалады. Елбасыныц бул аса мацызды мэселе жвшнде елгмгздгц тэуелсгздгк жыл-дары 1ш1нде тарихи дамуымызды арцау еткен ецбектертде айтцан келел1 де кемел ой-ларымен дэйектелт, идеялыц тугырын вте айцын да нусцалы айцындама берглгендггг цозгалът отырган тацырыптыц взегте врыген. ¥лттыц тш1м1зд1ц улы да мэцглк мис-сиясы -Мэцгтк ел идеясын орныцтыруга бет тYзеген, тэуелЫздттщ жасампаздыцрухы салтанат цурган ел1м1зде халыцтыц улт рет1ндег1 б1регейлтн, тутастыцтыгын сацтау, соган уйтцы бола быу. Оныц будан эр1 де толысып вркендеу1 бYгiнгi тацдагы цогамдыц цатынастыц сан-салалы мэселелертде экономикалыц, саяси, мэдени тургыдан жаhандыц ыцпалдасудыц нэтижесте тжелей байланысты екендт булжымас ацицат.
Бул ретте мацалага негiзiнен взек болган тацырып - эЫресе тэуелЫздттщ соцгы жи-ырма жылында цабылданган улттыц зацнамада ана тiлiмiздiц вз мэтнде угыныцты да утымды, ЖYйелi де орныцты, «заманга сай жацгырып» кврШс беруiне ерекше ден цою мэселес талданады. Ал зацнама - цогам вмiрiнiц барлыц саласын цамтиды десек, онда цолданылатын цуцыц терминдерi, свз атаулары мен тутастай лексикасы - улттыц тыдт цорымыздыц Yлкен бiр арнасы. Ал осы арнаныц агысы мейлiнше таза да туныц болуы, ел вмiрiнiц эр салада дамып, вркендеуiмен байланысты пайда болатын жаца угымдыц, магыналыц атаулармен толыгып отыруы зацды цубылыс. Сондыцтан зацнама лексика-сына взек болатын термин цоры ауцымыныц жылма-жыл молыгуы да, жацаруы да -гылыми-практикалыц сипаттагы фактi. Тт цолданысын, оныц iшiнде зацнама тшнщ цолданысын вмiрлiк осы цубылыстан бвлт алып царауга болмайды. Зацнама термишне цойылатын талап да осы урд^тен келт врбидi, вйткет зац - цогамдагы жалпы адами тыныс-тiршiлiк эрекеттреттейтт жаргылыц эрi цагидалыц цурал. Ал мундай жагдайда оныц белгш бiр нацты угымдарды булжытпастай дэл магынада беруi вте мацызды. Осы ретттен келгенде тыдт цорымызда квптеген жаца угымдардыц пайда болуы, тшстше жаца терминдердщ тууы - зацды цубылыс.
Мацаланыц гылыми-практикалыц тYйiнi Казацстан Республикасында тiлдердi дамыту мен цолданудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекеттт багдарламада атап кврсетыгендей, терминологиялыц лексиканы бiрiздендiру, терминологиялыц цорды толыцтыру жвнiндегi мтдет вте взектi болып саналады деген тужырымныц мацыздылыгына бYгiнгi зацнамадан алынган нацты дэлел-мысалдармен ерекше ден цоюга келт саяды.
СУВЕРЕНИТЕТ ГОСУДАРСТВА И РАЗВИТИЕ ЯЗЫКА
Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы
Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: терминологический фонд; термины международного применения; идентификация терминологической лексики.
Аннотация. В статье всесторонне, в концептуальном аспекте рассматривается вопрос о высоком назначении государственного языка в общественной жизни, статус которого определен Конституцией РК. Одним из основных аспектов затрагиваемой тематики являются актуальные и глубокие мысли Лидера нации - Елбасы, изложенных в его книгах об историческом развитии страны в разные годы независимости страны. Великая и вечная миссия государственного языка - это сохранение уникальной национальной особенности и единства народа Казахстана и быть идейной опорой в стране, где торжествует созидательный дух независимости. Дальнейшее его полное развитие непосредственно связано с результатами общественной жизни, которая интегрируется с экономической, политической и культурной глобализацией, это и есть незыблемая данность.
В этом аспекте анализируется основная стержневая тема статьи: эффективное и устойчиво-системное применение родного языка в национальном законодательстве, а также рассматривается вопрос о качественной его модернизации в силу требовании времени. Если учесть, что объектом законодательства является правовые вопросы всех сфер общества, термины, которые отражают в нем нормативные содержания и, в целом, вся юридическая лексика также неотделима от национальной языковой лексико-семантической базы. Чистота и прозрачность этой базы, дополнение его новыми понятиями и предметным содержанием сопряжено с развитием страны в разных сферах современной жизни, и это является естественном явлением. Поэтому ежегодное дополнение, а также обновление терминологического фонда, являющийся основой законодательной лексики - неизбежный факт. И не следует рассматривать его отдельно от жизненных ситуаций. В этом же аспекте и возникают обязательные требования к законодательному термину, потому что закон - есть устав и правило, регулирующие общечеловеческие отношения в обществе. И здесь важным является его нормативная адекватность, юридическая точность. С этой точки зрения - рождение новых понятий, а соответственно, и новых терминов -закономерное явление.
Научно-практическое резюме статьи, как это было отмечено в Государственной программе развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011-2020 годы, сводится к мысли о важности задачи по унификации терминологической лексики, пополнении терминологического фонда с изложением на конкретных примерах существующего законодательства.
SOVEREIGNTY OF THE STATE AND DEVELOPMENT OF LANGUAGE
Аiymbetov Madi
Leading researcher of the sector of research linguistic expertise of legal acts andinternational agreements of Linguistic center of the Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Keywords: terminological fund; the terms of the international application; identification of terminological vocabulary.
Abstract. The article comprehensively, in the conceptual aspect addresses the issue of the appointment of a high value of state language in public life, the status of which is determined by the Constitution of the Republic of Kazakhstan. One of the main aspects of the affected subjects are relevant and profound thoughts of the Leader of the nation - Elbasy, set out in his books about the historical development of the country in the years of independence. The great and eternal mission of the state language - is the preservation of a unique national identity and unity of the people of Kazakhstan and to be ideological support in the country where dominate the creative spirit of independence. Further its full development is directly related to the results of public life, which is integrated with the economic, political and cultural globalization, it is the immutable reality.
In this aspect, it analyzes the main pivotal theme of the article: effective and sustainable systemic use of the native language in national legislation, as well as address the issue of quality of its modernization due to the time requirement. If we consider that the object of the legislation is the legal issues in all spheres of society, the terms that reflect the regulatory content in it and, in general, all legal vocabulary as inseparable from the national language lexical-semantic database. The purity and transparency of the base, the addition of its new concepts and subject content associated with the development of the country in different spheres of modern life and it is
Мемлекепгпик muideziзац шыгармашылыгы пракпшкасынан\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\
a natural phenomenon. Therefore, the annual addition and terminological fund update, which is the basis of the legislative language - an inevitable fact. And it should not be considered separately from life situations. In the same aspect, and there are mandatory requirements for the legislative term, because the law - have statutes and regulations governing the universal human relationships in society. And here it is important to the adequacy of the regulatory, legal accuracy. From this point of view - the birth of new concepts, and thus the new terms - a natural phenomenon.
Scientific and practical summary of the article, as noted in the State program offunctioning and development of languages in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020 is consolidated to a thought of importance of a task of unification of a terminological lexicon, replenishment of terminological fund with a statement on concrete examples of the existing legislation.
«Ана тшнен артык казак Yшiн бул дYниеде кымбат не бар екен!? Эрине, одан кымбат ештеце жок деп ашуга болады. Гасырлар бойы казактьщ улт ретшдеп мэдени тутастыгына ец непзп уйыткы болган оныц гажайып тш! [1]. Эр казактыц жYрегiнде, жадында жацгырып жYретiн осынау зерделi де кемел сездердщ авторы - тэуелаз елiмiздщ туцгыш Президент Нурсултан Эбшулы Назарбаев.
...Ана CYтiмен бойга даритын тшдщ адамныц бYкiл адами тiршiлiктегi болмысыныц, ой-сана элемшщ жанды керiнiсi, алтын аркауы екендiгi багзы за-маннан адамзатпен бiрге жасап келе жаткан акикат. Тшдщ улы да мэцгшк миссиясы -улт ретiндегi бiрегейлiктi де, тутастыктыкты сактау, соган уйткы бола бшу. Эзше осындай аса мацызды да жауапты емiрлiк мiндеттi жYктеген туган тiлiмiзге елiмiздiц Ата зацы мемлекеттiк тiл деген консититуциялык мэртебеш ресми тургыда бекiтiп, улттык тiлiмiздiц когам емiрiндегi тугырлы да бшк орны бiржола айкындалды. Ецсесiн кетерген тiлiмiздiц еркiн ерiстеп, еркен жаюына жол ашылатын тарихи мYмкiндiк туды. Осы рет-те Ел кешбасшысыныц жогарыда аталган тарихи ецбегiнде тш туралы ойын сабактай келе «улттык мемлекеттшк - казак тiлiнiц мемлектпк тiл болуы» [1] деп оныц идеялык тугырын ете айкын да нускалы айкындама бергенiн айта кеткен абзал. Халкымызбен бiрге жасап, оныц кYллi тiршiлiгiмен бiте кайнасып, эркилы заманалардыц сыны-нан еткен, казынасы бай гажайып тiлiмiз, мше, ширек гасырлык мерзiмнiц аясында тэуелсiздiгiмiзбен бiрге езiнiц жасампаз рухын одан эрi ныгайта беруге багыт тYзеп келедi. Осы жылдар iшiнде жогаргы екiлдi билiк пен аткарушы билш мемлекеттiк тiлдi кецiнен колданыска енпзудщ зацнамалык эрi саяси, накты ю-шараларын жасады, Тiл туралы зац кабылданды, кезец-кезецге арналган мемлекеттiк багдарламалар жYзеге асырылды. Муныц бэрi, тYптеп келгенде, казак тшнщ мемлекеттiктi сактау мен дамы-ту, елiмiздiц аумактык, улттык тутастыгын камтамасыз етудегi мацызды факторлардыц бiрi ретiнде когамдык емiрдегi орнын
белгiлеп бергеш C63CÏ3. 2014 жылы 24 та-мызда «Хабар» телеарнасына ¥лытау TepÏHeH берген тарихи сухбатында Президент: «Мемлекеттiк тiлдiц колданылуы, оныц eркендеуi Yшiн барлык жагдай жасал-ды. Конституцияга «Мемлекеттiк тш - казак тш» деп тайга тацба баскандай етiп жа-зылды. Ешкiмге казак тiлiнде сейлеме деп, кедерп жасап отырган бiр адам жок. Эзiмiз казакша сeйлеуiмiз керек» [2] деген сeзi аркылы ана тiлiмiзге катысты мэселенi ел жадына каларлыктай пайыммен тужырды.
Мше, улттык ернеп мол тiлiмiздiц ез бишне жетуiне бYгiнгi тацда тэуелаз елiмiзде ешбiр кедергi болмайтыны - еш дау-дамай тудырмайтын, барша казакстандык зацды тYPде мойындайтын конституциялык булжымас акикат болып калды. Муныц eзi ^азак елiнiц барша азаматтарыныц жYрегiнде мемлекеттiк тiлге деген юршшаз ултжандылык сезiм мен берiк сешм уялатканы шYбэсiз.
Кецестiк заманда ондаган жылдар бойы когам eмiрiнiц барлык мэселелерiнде мYшкiл халiнен шеткакпайлык ^й кеш-кен ецсесiн кeтерген тiлiмiздiц еркiн eрiстеп, eркен жаюына жол ашылатын тарихи мYмкiндiк туды. Cefrrrn тэуелсiздiктiц алгашкы кезецдерiнен бастап eзiнiц улттык мазмунына ие бола бастады. Елбасыныц «^азак тiлi - улт болмысыныц бiр кeрiнiсi... бYгiнгi тацда ана тiлiн бiлу эрбiр казактыц парасаттылык жэне улттык кажеттшп бо-лып отыр» деген ойы да осы орайда бYгiнгi eмiрдiц барлык саласында мемлекеттiк тiлдiц толык мэнiнде орныгуына катысты мэселелерде айрыкша мацызы бар.
^азакстан Республикасында тiлдердi да-мыту мен колданудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламаныц шецбершде гылыми- танымдык, практикалык мэнi ерекше зор академиялык тYсiндiрме сeздiктердiц тольщтырылган жаца нускалары мен кeптеген терминологиялык сeздiктер жарык кeрiп, журтшылыктыц игшпне айналды, тiлдiк алтын корымызды молыктыру iсiне белгiлi децгейде Yлес бо-лып косылды.
Осы орайда жYзеге асып жаткан
б^л кадамдар аталган багдарламадагы: «терминологиялык корды жаца термин-дермен жацарту тiлдiк тарихи мараны кайта жацгыртуды, сондай-ак терминта-ну мен терминография женшдеп арнайы ж^мыстарды жYргiзудi талап етедЬ> деген т^жырымдамалык кагиданыц непзшен туындаганы белгiлi.
Осы багдарламаныц аясында тэуелсiздiктщ жиырма жылдыгына орай-лас 2011 жылы шыгарылган, 150 мыцнан астам атау сез бен сез ^ркесш камтыган он бес томдык «Казак эдеби тшнщ сездЫне» Казакстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтыц алгы сез жазуыныц езi б^л ецбектщ бага жетпес к¥ндылыгын айкындайтын, «ата-бабаларымыздыц
Yзiлмей жеткен ^лттыц ^лы байлыгы - казак тшнщ заманга сай жацгырып, тэуелсiздiк т^сында орныккан жаца :рым, термин, ата-улармен мейшнше толыскандыгыныц, ба-рынша есш-ергендегеншщ белгю^ елiмiздiц рухани-мэдени емiрiндегi ец елеулi окигалардыц бiрi»1 болгандыгыныц бiрден-бiр дэлель
Б^л ретте эЫресе зацнама мэселесшде ана тiлiмiздiц ез мэншде ^гыныкты да ^тымды, жYЙелi де орныкты, «заманга сай жацгырып» кершю беруiне ерекше ден кою кажеттшп езектi сипатка ие болгандыгын атап еткен жен.
Зацнама саласы когам емiрiнiц барлык саласын камтиды десек, оныц колданатын терминдерi, сез атаулары мен т^тастай лек-сикасы - ^лттык тiлдiк корымыздыц Yлкен бiр арнасы. Ал осы арнаныц агысы мейлiнше таза да т^нык болуы, ел емiрiнiц эр сала-да дамып, еркендеуiмен байланысты пайда болатын жаца ^гымдык, магыналык атау-лармен толыгып отыруы зацды к¥былыс. Сондыктан зацнама лексикасына езек болатын термин коры аукымыныц жылма-жыл молыгуы да, жацаруы да - гылыми-практикалык сипаттагы фактi. Жалпы тiл байлыгыныц барынша керiнiс табуы дегенiмiздiц езi т^рмыс-^ршшктщ аясында халыкпен бiрге есiп, кецейiп отыратын жанды к¥былыс. Тiл колданысын, оныц шщде зацнама тiлiнiц колданысын емiрлiк осы к¥былыстан белiп алып карауга бол-майды. Зацнама терминiне койылатын талап да осы Yрдiстен келiп ербидi, ейткенi зац - адамныц тыныс-тiршiлiгiнiц эрекетiн реттейтiн жаргылык эрi кагидалык к¥рал. Ал м^ндай жагдайда оныц белгiлi бiр накты ^гымдарды б^лжытпастай дэл магынада беруi ете мацызды. Б^л таргыдан кел-
генде Мемлекеттiк багдарламада атап керсетшгендей, терминологиялык лек-сиканы бiрiздендiру, терминологиялык корды толыктыру женiндегi мiндет ете езект болып саналады деген т^жырымныц мацыздылыгы ете зор екенiн айта кет-кен жен. Багдарламаныц максаттары, мiндеттерi, нысаналы индикаторла-ры жэне оны iске асыру нэтижелерiнiц керсетюштершде: «казак тiлiнiц реттелген терминологиялык корыныц Yлесiн 2014 жылга карай - 20 пайызга, 2017 жылга карай - 60 пайызга, ал 2020 жылга карай -100 пайызга жетюзу жэне терминологиялык комиссия беюткен терминдердiц санын 2017 жылга карай - 18000-га, 2020 жылга карай - 27000-га дешн»2 кебейту кезделген. М^ндай керсеткiштерге кол жеткiзу тiлшi мамандардыц, терминолог-галымдардыц, зац терминдерiмен ж^мыс iстейтiн зацгерлердiц, лингвист-мамандардыц
бiлiктiлiгi мен мол тэжiрибесiн кажет етумен катар, термин тYзуге койылатын лингвистикалык, к¥кыктык талаптардыц негiзiнде оныц сапалык децгешн кетеру мэселесiн де алга тартады. Елiмiз тэуелсiздiк алган кезецнен бастап кабылданган зацнама мэтiндерiндегi терминдердi жYЙелеу жэне бiрiздендiре отырып, оларды ресми тYрде бекiту мен зацнамалык сездктер сериясын, эсiресе зацнама кос т^вд аударма сездiктерi жэне тYсiндерме сезджтерш жасау iсi соцгы он шакты жылдыц келемiнде эжептэуiр жанданды.
М^ныц езi тYптеп келгенде терминдiк корды жинактауга, оларды салалык сипа-тына карай жктеуге кеп септiгiн типзгенш айта кеткен орынды. Жинактау мен жYЙелеу ж^мысы аркылы терминдiк атауларды, терминдiк тiркестердi, т^тастай алганда зац фразеологиясын лексикалык-нормалык т^ргыдан сапалык жетiлдiру жYзеге асырыл-ды. Тэуелсiздiктiц алгашкы онжылдыгында кабылданып, кейiннен кYшi жойылган зацдар мен кодекстердiц жаца н^скалары уакыт талабына орай к¥кыктык, нормалык жагынан езгертiлiп, толыктырылумен катар б^лардыц мэтiнi терминдiк т^ргыдан да жацартылды. Сонымен бiрге осы Yрдiстiц непзшде мемлекеттiк тiлде бiрiзге тYCпей эртYрлi колданылып жYрген терминдер мен теракты тiркестердiц бiркатарына редакциялык тYзетулер жасалып жацаланды. Б^л орайда эсiресе 2014-2015 жылдар аралыгында кабылданган Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексiнiц (03.07.2014), Казакстан Республикасыныц
1 Казац эдеби тшнщ свздггг. I том.Алматы: 2011. 23-б.
2 Казацстан Республикасындатглдердг дамыту мен цолданудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекеттгк багдарламасы
Мемлекепгпик mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан
^ылмыстык-аткару кодексшщ (5.07.2014), ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык-процестiк кодексiнiц (04.07.2014), ^азакстан Республикасыныц Азаматтык процестiк кодексiнiц (31.Х. 2015 ж.), ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы кодексiнiц (05.07.2014), ^азакстан Республикасыныц Ецбек кодексiнiц (23.Х1.2015), ^азакстан Республикасыныц Кэсiпкерлiк кодексiнiц (29.Х.2015), мемлекетпк тiлдегi терминологиясындагы сапалык eзгерiс-нактылауларды атап кетуге болады. Мы-салы, кылмыстык мэселелермен байланысты кодекстердеп «кылмыстык iс жYргiзу» терминi «кылмыстык процеспк»; азаматтык кукыкпен байланысты кодексте «азаматтык ic жург1зу кукыгы» - азаматтык процестж кукык болып, азаматтык ю жYргiзу принциптерi - азаматтык ю жYргiзу кагидаттары (принципы гражданского судопроизводства); эюмшшк кукык бузушылык кодексшде «экiмшiлiк кукык бузушылык туралы зацдар принциптерЬ»
- «экiмшiлiк кукык бузушылык туралы зацнама кагидаттары»; ецбек мэселесше байланысты кодексте «ецбек стажы -ецбек етШ (трудовой стаж)», кызметкер
- жумыскер (работник), «тарифтш ставка» - «тарифтiк мелшерлеме (тарифная ставка)», «тараптардыц айтысуы мен тец кукыктылыгы» - «тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукыктылыгы» (состязательность и равноправия сторон) нактыланды, сондай-ак «бейбэсекелестiк» («неконкуренция») сиякты жаца термин енпзшдь Зацнама терминдерiндегi сапалык eзгерiстердi соцгы бiрер жыл кeлемiнде кабылданган зацдар мен кодекстерiнiц барлыгынан дерлш кeруге болады. Муны тiлдiц жацару жэне дамуыныц нактылы кeрiнiсi деу кажет.
¥лттык тiлiмiз - Мэцгшк ел идеясын орныктыруга бет тYзеген, тэуелсiздiктiц жасампаздык рухы салтанат курган елiмiздiц берiк тугырыныц бiрi десек, оныц будан эрi де толысып eркендеуi бYгiнгi тацдагы когамдык катынастыц сан-салалы мэселелерiнде экономикалык, саяси, мэдени тургыдан жаhандык ыкпалдасудыц нэтижесше тiкелей байланысты екенiн умытпауымыз кажет. Осы реттен кел-генде тшдш корымызда кeптеген жаца угымдардыц пайда болуы - зацды кубылыс. Мэселен, акциз, акция, акционер, аккре-диттеу, аудит, аннуитет, банкрот, биржа, вексель, гендер, грант, менеджер, маркетинг, форс-мажор жэне т.б. толып жаткан терминдер, атаулар лексикалык корымызга юрт, эбден сщют болып кетп. Будан тшдщ шубарланып кеткен
ештецес жок. Елбасыныц ¥лытауда берген сухбатында: «Тiлдi байыту керек! Оган халыкаралык угымдарды енгiзсек, тiлiмiз дамиды» [2] деген пайымыныц eте орынды айтылгандыгыныц бiр дэлелi де, мше, осы емес пе!? Сондыктан зацнама мэтшдершде кeп кездесетш халыкаралык колданыстагы терминдердi жаппай аударудыц кажеттiлiгiне мейлшше жауаптылыкпен эрi талгаммен карау керек. Ягни, пуризмдiк эсiрелiлiктiц жетегiнде кетуден сактанган жeн.
Зацнамалык кызметте халыкаралык колданыста калыптаскан терминдердщ арасынан баламалы магынасымен казакша колданылуга жататындарын саралау жэне жYЙелеу жумысын колга алу кажет. «Халыкаралык термин» деген угым - шарт-ты угым. Муныц заци дурыс угымы -халыкаралык колданыстагы термин. Мше, сондай терминдердщ тYбiрiн зерделесек, олардыц денi тYп-тамыры латын, грек, парсы, араб тшдершен, iшiнара, француз, агылшын, немiс тiлдерiнен алынып, халыкаралык лингвистика элемше енiп кеткен терминдер екенше кeз жеткiземiз. Бул ретте солардыц кeпшiлiгiнiц тэуелсiздiк жылдарында кабылданган зацнама мэтiндерiнде казакша сэтп аудармасы жасалгандыгын айта кеткен абзал. Айталык, француз тiлiнен енген «финанс» (каржы), латынныц «агитация» (Yгiт), «адаптация» (бешмделу), тiзбелей берсек талай шздершщ казакша тамаша баламасы табылган, оны eз тiлiмiздiц лексикасына сiцiстiрiп колданып жYрмiз. Солай бола турса да, гылым, медицина, каржы, техника, экономика, дипломатия, тагы да баска ^теген салалар бой-ынша халыкаралык ортак колданыстагы, ана тiлiмiзде белгiлi бiр бiрегей угымды бiлдiретiн кейбiр терминдердi аударудыц кажет бар ма деген де орынды сурак ту-ындайды. Мэселен, латынныц «адвокат» сeзiн калайша бiр-ак шзбен жуп-жумыретш казакшалауга болады? Сотталушыга ара тYсетiн, соныц мYДдесiн коргайтын араша-шы, элде мYДдегерi деймiз бе, калай десек те кисынын келтру киындау екенi анык. Ал осы «адвокат» сиякты, тiлiмiздiц эдеби нормасына бiржола енген бiрегей терминдi аударудыц машакатына салынудыц керегi бар ма?..
¥лттык тiлiмiздiц, дэстYрiмiздiц табигатымен Yндесетiн сeздерге, тер-миндерге балама iздесек, тYркi тшдерше ортак тYбiрi бар атауларга элi де кeбiрек ден койганымыз жeн. ^азакша баламасы казыналы, бай тiлiмiздiц зацнамалык корынан табылган атаулардыц коржыны да эжептэуiр: адаптация — бешмделу, анализ — талдау, анкета — сауалнама, амнистия — рахымшылыц, аполитизм —
бейсаясаттыц, артерия - ретамыр, архитектура - сэулет, аффект - жан кYйзелiсi, брокер - делдал, таможня -кеден, казус - шыргалац, кредо - устан, устаным, принцип -цагидат, правило - цагида, процесс - Yрдiс жэне тагысын-тагылар дегендей. Мше, б^л т^ргыдан келген-де термин тYзiлiмiнiц гылыми, классикалык жэне дэстYрлi эдютеме^зденютерш непзге ала отырып, халкымыздыц ыкылым за-маннан бергi ^ршшк-т^рмысына, ^лттык салт-дэс^рше енген нэрлi, ернектi сезiнiц элемшен де, тYбiрi бiр тYркi сездершен де езге тiлдегi атаулардыц магынасына накты баламалык ¥гым беретiн езшдк н^скаларды ыждагаттылыкпен талмай iзденiп молынан табуга болады.
Терминология саласындагы iзденiстер жан-жакты зерделеудi, сездiц магынасын этимологиялык, лингвистикалык, тYбiрi, негiзi бiр баска тшдермен салыстыра отырып карастыруды талап ететiн, гылыми-практикалык сараптауды кажет ететiн Yздiксiз ецбек.
Осы арада бiр ескере кететiн жэйт, термин аудармасы дегенiмiздiц езi шартты ^гым. Терминдiк атаулардыц аудармасы-
на катысты лексикалык, эдеби нормалык ерекшелiктердi сез еткенде алдымен оньщ езге тiлдегi ^гымына жасалган ^лттык тiлдегi балама деп тYсiнiп, пайымдау керек.
Сонымен мемлекеттiк тiлiмiздi -егемендiriмiздщ, тэуелсiздiriмiздщ т^гыры ретiндегi мэн-магынасына катысты ойы-мызды т^жыра келгенде айтарымыз, оныц бYгiнгi тацдагы жэне болашактагы когам емiршщ сан-салалы дамуынан ажырагысыз сипатта болатынын баса айткан абзал. ¥лттык тiлiмiздщ осы мелдiр т^ныгын лайламай, сез жауЬарыныц Yлгiлерiн табиги болмысын б^збай CYзiп ала бшсек, оны ^гыныкты да д^рыс колдана бiлсек, бYгiнгi замангы когамдык катынастардыц барлык саласы бойынша мшыз эрi жатык казакша терминдердi калыптастыра беруге эбден болады. Тiлiмiздщ ерюш ашып, ты-нысын кецейтуге бiрден-бiр ыкпал ететiн заманауи талап та осы. Ширек гасырлы тэуелсiздiriмiздщ т^гырлы биiгiнен мэртебесi аскактатып, еркендеп, дамудыц тагдырлы сара жолына тYCкен Мэцгшк елдщ бYгiнгi ^лттык ой-санасын болашакка жеткiзетiн де - бiздщ касиетт Ана тiлiмiз.
ЭДЕБИЕТ
1. Н.Э. Назарбаев «Тарих толкынында». - Алматы: Атам^ра, 2003. - 288 бет.
2. ^азакстан Президент! Н.Э. Назарбаевтыц ¥лытау тершдеп с^хбаты. 25 тамыз 2014 ж.
REFERENCES
1. Nazarbaev N.Э. «Tarih to^ynynda». - Almaty: Atam^ra, 2003. - 288 bet.
2. ^aza^tan Prezidenti N^.NazarbaevtyR Ylytau tеrindegi s^hbaty. 25 tamyz 2014 zh.
