CC BY
14Мемлекептик mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан \ \; ;;;;;;;;;;;;
ЭОЖ 81" 25:005.336.3
ЗАЦНАМА ТЕРМИН1: НАЦТЫЛЬЩ ЖЭНЕ УЙЛЕС1МД1Л1К
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикальщ сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz
Ty^h свздер: терминтц лексикалыц нацтылыгы мен Yйлесiмдiлiгi; зац терминология-сын бгргздендгру; зац тштц стилистикасы; зацнамалыц лингвистика.
Аннотация. Мацалада зацнама терминологиясындагы взект1 мэселенщ б1р1 терминдердщ цуцыцтыц сипаты мен магынасы тургысынан мемлекеттж тшде цолданылу ерекшелжтерг туралы мэселелер царастырылган. Автор терминдердщ зац лексикасындагы нацтылыгы мен магыналыц Yйлесiмдiлiгiнiц лингвистикалыц аспектшертщ сипатын нацты цолданыстагы кейбгр зацнамалардан келтгрглген мысалдармен ашып кврсетедг.
Термин нацтылыгы деген угым аталган мацалада белгш бгр цуцыцтыц цатынастыц мэн-магынасын булжытпай ашатын, угымдыц Yйлесiм мен турацтылыцты б1р1зденд1ретт зац терминологиясыныц негiзгi устанымы реттде айцындалган. Зац термит магыналыц сапасыныц жацсы болуы зац мэттдертде осы устанымныц цаншалыцты децгейде сацталуымен тжелей байланысты екендг тужырымдалады.
Корытындыда цуцыцтыц норманыц нацтылыгы мен лексикалыц, магыналыц Yйлесiмнiц болуы - зац термитн вз мэнтде сапалы цолданудыц бiрден-бiр шарты болып табылаты-ны дэйектелеп, улттыц зацнаманыц негiзiнде зац терминдерi цорын цалыптастыру -бYгiнгi тацдагы взектi мэселе екендг айтылады. Бул мэселе - зацнама лингвистикасы саласындагы мемлекеттж тшдщ вршн ашатын, оган басымдыц беретт арнасы болып табылады.
Тт бшмтде элi толыцтай зерттелмеген, тштану гылымыныц жаца багыты болып табылатын зацнама лингвистикасы тш мен цуцыцтыц норманыц взтдж Yйлесiмдi арацатынасынан туындайтын сала болса, оныц негiзi взегi - зац терминологиясы, зац тштц взтдж стmi. Демек, зацнама терминдертщ мэселеЫ зацнама лингвистикасыныц цолданбалы гылымреттде цалыптасуы мен орныгуымен тжелей байланысты. Осыреттен келгенде мацаладагы зац терминдертщ цуцыцтыц тургыдагы нацтылыгы мен магыналыц Yйлесiмдiлiгiне цатысты проблема зацнамалыц лингвистиканыц тутастай ауцымында емес, цолданбалылыц сипатымен гана байланыстырып царастырылды.
ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЙ ТЕРМИН: КОНКРЕТНОСТЬ И ГАРМОНИЧНОСТЬ
Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы
Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz
Ключевые слова: смысловая гармоничность и конкретность терминов; унифицирование законодательной терминологии; стиль языка законов; законодательная лингвистика.
Аннотация. В данной статье рассматривается один из актуальных вопросов законодательной терминологии - правовая и смысловая особенность использования терминов в нормотворческой деятельности. Автор на примере отдельных законодательных текстов на государственном языке раскрывает лингвистические и правовые аспекты конкретности изложения терминов и его смысловую гармонию в контексте закона.
Понятие смысловая гармоничность и конкретность терминов определено как основной принцип унифицирования законодательной терминологии, четко раскрывающий нор-мотворческую суть определенных правовых отношений. В статьерассуждается вопрос о том, насколько и как соблюдается эта концептуальная позиция по юридическим терминам в национальном законодательстве.
В заключении излагается актуальный вопрос о расширении терминологического фонда, который всемерно способствовал бы развитию национальной законодательной лингвистики и установлению качественно конкретизированных и гармонированных правовых норм.
I::::::::::::::::::::::::::::::::::: Из практики законотворчества на государственном языке
И это является одним из основопологающих направлений, открывающие приоритетные возможности государственного языка в законодательной лингвистике.
Законодательная терминология и стиль языка законов - основной стержень законодательной лингвистики, которая является новым направлением в языкознании, и она, по сути, требует фундаментально научного подхода в лингвистическом изложении им основных вопросов правового характера. Отсюда и вывод: некоторые актуальные вопросы о законодательных терминах, затронутые в статье, логически и непосредственно связаны с формированием и становлением законодательной лингвистики. И соответственно проблемы конкретности и гармоничности правовых терминов рассмотрено автором только в рамке фундаментальной возможности законодательной лингвистики.
TERMS OF THE LAW: CONCRETENESS AND HARMONY
Аiymbetov Madi
Leading researcher of the sector of research linguistic expertise of legal acts andinternational agreements of Linguistic center of Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz
Keywords: semantic harmony and specificity of terms, unification of legislative terminology, style of language of laws, legislative linguistics
Abstract. This article considers one of the topical issues of legislative terminology, which is a legal and semantic feature of the use of terms in rule-making activity. The author discloses linguistic and legal aspects of terms and their semantic harmony in the context of the law based on the example of separate legislative texts in the state language.
The concepts of the semantic harmony and the specificity of terms are defined as the basic principles of unification of legislative terminology which accurately reveal the rule-making essence of certain legal relations. The article discusses the extent of compliance with this conceptual position within legal terms in the national legislation
The conclusion expounds the topical issue of the expansion of terminological fundwhich in every possible way would promote the development of national legislative linguistics and establishment of qualitatively specified and harmonized legal norms. And it is one of the fundamental directions, which provides the priority opportunities to the state language in legislative linguistics.
Legislative terminology and style of language of laws are the main core of legislative linguistics, which is the new direction in linguistics statement of the main legal questions. Thus the conclusion is that some topical issues of legislative terms raised in the article are logically connected with the formation of legislative linguistics.
Therefore the issue of specificity and harmony of legal terms is considered by the author only within the frame of a fundamental possibility of legislative linguistics.
Зацнама термиш корыныц толыгу YPДiсi
- когамды; eмiрдщ эртYрлi саласы бойынша жаца мэселелер мен катынастардыц туында-уымен тшелей байланысты екендш даусыз а;и;ат. ^укыкты; сипаты мен магынасы тургысынан келгенде терминдердщ мемлекетпк тшде колданылу ерекшелш
- зацнама терминологиясындагы езекп мэселенщ бiрi. Ал бул мэселе терминдердщ зац лексикасындагы нактылыгы мен магыналы; Yйлесiмдiлiгi неде деген суракты алга тартады.
Зац лексикасы нормасыныц басты шар-ты оныц нактылыгында, еюудайылы; пен жалпыламалыктан таза болуында десек, зац терминше койылатын басты принцип те осы пайымнан туындайды. Осы тургыдан келгенде термин нактылыгы деген угым - карастырылып отырган
кукыктык катынастыц мэн-магынасын булжытпай ашатын, угымдьщ Yйлесiм мен турактылыкты бiрiздендiретiн зац термимнологиясыныц непзп устанымы. Зац термиш магыналы; сапасыныц жаксы болуы зац мэтшдершде осы устанымныц каншалыкты децгейде сакталуымен тшелей байланысты. Егер кукыктык норманы накты бере алатын балама болса, эрине куба-куп. Бiрак тiлiмiздi шубарламауымыз керек деген ниеттщ тYPFысынан кеп ретте халыкаралык колданыстагы зац терминдерiнiц дурыс нормалык маFынасын бузып жататын жаFдайлар да жок емес. Бул ретте элем елдершщ зац лексикасындаFы терминдердiц туп непзш (латын, грек, парсы, аFылшын, немiс, француз, т.б.) бузбай колдану практи-касына назар аудару кажет, ал буFан мысал-дар жетш артылады.
Мемлекеттж тiлдегi зац шыгармашылыгы практикасынан
Зац терминдерш саралау мен жYЙелеуде жаца терминдердщ пайда болуы элемдш децгейдеп эртYрлi кукыктык мэселелердiц туындауымен де байланысты болып жата-ды. Мэселен, таяуда ресми терминологияга «киберкылмыс» («киберпреступность»), киберкалкан (киберщит) деген жаца термин-дер косылды [1]. Ал бул дегешщз акпараттык технологияны пайдаланатын адамдардардыц кылмыстык максаттар Yшiн жYзеге асыра-тын зацсыз эрекеттерiн сипаттайтын термин. Киберкылмыстыц негiзгi тYрлерiнiц катарына Интернет аркылы зиян келтiрушi багдарламаларды таратуды, паролдердi бузуды, кредиттiк карточкалардыц нeмiрлерiн урлауды, сондай-ак зацга кайшы акпараттарды (жала жабуды, порнография-ны) таратуды жаткызуга болады.
Жалпы мемлекетпк тiлдегi кукыктык термин коры ХХ1 гасырдыц соцгы бес-он жылыныц келемшде бiраз жаца угымдык атаулармен толыкты (мысалы, айыпакы
- неустойка, аккредиттеу - аккредитация, актуарийлiк есептеулер - актуарные расчеты, акпараттандыру - информатизация, та-лап кою - иск, аралык келiсiм - третейское соглашение, элеуметпк патронаж - социальный патронаж, базиспк мелшерлеме - базисная ставка, бешмделу-адаптация, бейiндi маман-профильный специалист, биоотын
- биотопливо, букмекер кецсесi - букмекерская контора, бтмгершшк келiсiм - мировое соглашение, виртуалды жады - виртуальная память, гендерлш саясат - гендерная политика, геномдык акпарат - геномная информация, гарышнама - космогония, дэрумен - витамин, депониттеу - депонирование, идентификаттау - идентификация, инфракурылым - инфраструктура, кезкаман
- нигилист, мYДделiк колдау - лоббирование, елшемшарт - критерий, шолгын - дозор жэне т.б.) Муныц бэрi сайып келгенде элеуметтiк-экономикалык, технологиялык-инновациялык, мэдени-акпараттьщ, сая-си жэне халыкаралык катынастардыц кец eрiстеуiмен тiкелей байланысты екендшн атап айту кажет. Осы орайда осы жаца терминдш атаулардыц кукыктык нактылыгы мен зац стилше Yйлесiмдiлiгi мемлекеттiк тiлдегi зацнаманыц сыр-сипатына магыналык тыц eзгерiстерiмен айрыкша ыкпалын типзуде.
Зац мэтiндерiнде ала-кула колданылып жYрген, нормалык магынаныц талаптарына жауап бермейтш терминдердiц орын алуы бiрiншiден жэне ец бастысы мемлекеттiк тiлдiц толымды мYмкiндiгiн пайдаланудагы кемшiлiктерге саятын болса, екшшщен, терминдердi халыкаралык колданыстагы ерекшелiктерi мен принциптiк дэлдiгiн сактамай, жаппай баламалык аудармашылык
Yрдiсiне - пуризмге ден коюшылыкка келiп саяды.
Зац лексикасыныц мэтiндiк eзiндiк ерекшелiгi ескершп жасалган терминдердiц eмiршецдiгi оныц нормалык дэлдшмен айкындалады.ТYбiрi шет тiлiнде алынып жYрген кeптеген атаулардыц казакша жаца баламасын жасау тэжiрибесi зацнамалык актшердщ мэтiндерiн орыс тiлiнен ауда-ру барысында жYзеге асырылды. Ал ресми кужат аудармасыныц тiлi, ягни зацнама тiлi магыналык нактылыкты кажет етедь Жекелеген сeз колданыстарын, атаулар-ды кeркем аудармадагы сиякты эдеби тeл лексикамыздыц табиги еркiндiгiнiц аясында карастырып, колдануга болмайды. Сол се-бептен де зацнаманыц мемлекеттiк тшдеп нускасын эзiрлеп жасау кезiнде де, оган кейiннен лингвистикалык сараптама жасау барысында да терминдш колданыстыц екiудайлыFы, бiрiздi болмауы сиякты мэселелердщ тeцiрегiнде пiкiр алуандыFы туындап жатады. Бул солай болуFа тиiстi де. Эйткеш тiл- жанды кубылыс. ОFан зацгердiц, тiл маманыныц, эдебиетшiнiц саясаткердщ пайымымен карап, сан алуан тYсiндiрме беруге болады. Мэселен, Мемлекеттiк терминология комиссиясы 2009 жылы 18 карашада бекiткен «каFидат» терминiн орысшадаFы «принцип» терминшщ eз тiлiмiздегi тYбегейлi баламасы ретiнде Fана карастырсак, маFыналык дэлдiктi сактай аламыз ба деген сурак туындайды. Латын-нан алынFан, о бастан «principium» - «негiз», «бастапкы» маFынасында колданылатын бул атаудыц гуманитарлык саладаFы, айталык саясат, тш, eнер, экономика, т.б. мэселелердегi мэш - «каFидат» болса, накты Fылымдар мен техникада «принцип» болып кала бе-руге тиiстi деп ойлаймыз. Мысалы, «белгш бiр тетiктiц (механизмнiц) жумыс iстеу каFидаты» деп айтуFа немесе зац мэтшшде жазуFа бола ма?! Сол сиякты коFамдык са-яси мэндеп «Yдерiс» атауыныц да техника саласындаFы лексикасы - «процесс» (лат. processus). «Эксплуатация» (фр. explotation) терминшщ де «канау» жэне «пайдалану» деген ею турFыдаFы маFынасын
зацныц мэтшдш колданысына карай пайдалану кажет [2, 3-б.].
Зац терминiнiц нактылыFы деген мэселеш оныц мэтiндiк колданылу ерекшелiгiн ескере отырып карастырFан жeн. Айталык, латыннан енген«функция» терминi непзшен кeп ретте «аткарылым, кызмет, мшдет» деген уFымдардыц баламасы туршде колданылFанмен, бул баламалар баска салалардаFы оныц маFынасын толык мэнiнде ашып бере алмайды, мэселен, ме-дицинада - белгiлiбiр органныц жумыс ютеу касиетiн, математикада - белгiлi бiр
■Из практики законотворчества на государственном языке
шамалардьщ аракатынасын, физикада -физикалык кубылыстыц
eзгерiсiн угымдайды. Ал лингвистикада бул угым тш курылымыныц рeлi
немесе магынасы дегендi бiлдiресе, ин-форматикада бул - кiшi багдарламалардыц бiр тYрi. Терминнщ зац лексикасындагы колданылуыныц осындай ерекшелiгiн ескеру - ете принциптi мэселе, кукык терминдертщ нактылыгын да, оныц тYпмэтiндiк Yйлесiмiн де осы тургыдан пайымдаган жен.
Зац мэтшдершде кездесетiн олкылыктардыц бiрi - терминдердiц бiрiздi колданылмауы десек, бул кемшшк терминнiц лексикалык нактылыгы мен Yйлесiмдiлiгi туралы мэселенi айкындау барысында - ерекше назар аударатын жайт. Мысалга жYгiнсек, мемлекеттiк тшдеп зацнамада жерге, жайылымга, экологияга байланысты колданылатын «деградация» (латынша degradatio - темендеу, азаю) терминi бiрде - «жутацдану» бiрде «тозу» деп ею тYрлi алынады. ^азакстан Республикасыныц Экологиялык кодексiндегi (2007 жылгы 9 кацтар) «табиги ресурстардыц жутацдануы мен саркылуын немесе тiрi организмдердiц кырылуын туындаткан немесе туындататындай етш коршаган ор-таны ластау немесе табиги ресурстарды белгiленген нормативтерден артык алу» деп берiлсе, ^азакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне жайылым-дарды пайдалану мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы ^азакстан Республикасыныц Зацында (2017 жылгы 20 акпан) - «жайылымдардыц тозуымен жэне шeлейттенуiмен кYрес жeнiндегi iс-шараларды жYрriзу» деп алынады. ТYбiрлiк негiзi латынша «деградация» терминнiц аныктамасы жердi пайдалану жумыстарыныц салдарынан егiстiктер пен
жайылымдардыц биологиялык eнiмдiлiгiнiц тeмендеуi немесе жогалуы дегендi бiлдiредi, демек, Экологиялык кодекстеп «жутацдану» терминi ез мэншде колданылган, ягни жер ресурстары сапасыныц тeмендеуi айкындалган. Ал соцгы жагдайдагы «тозу» терминi «деградацияныц» магыналыц нактылыгын берш турган жок. Сeйтiп, термин бiрiздiлiгiнiц сакталмауынан, тYрлiше алынуынан оныц колданыстык нактылыгына нуксан келш тур, бул ез кезегiнде салалык терминдерiнiц зац мэтiндерiнде дурыс Yйлесiмделiп, саралануына нуксанын тигiзедi.
кукыктык норманыц нактылыгы мен лексикалык, магыналык Yйлесiмнiц болуы - зац терминiн ез мэншде са-палы колданудыц бiрден-бiр шарты. Зацнамалык-лингвистикалык аспектiлер тургысынан келш, улттык зацнаманыц негiзiнде зац терминдерi корын калыптастыру - бYгiнгi тацдагы eзектi мэселе. Бул мэселе - зацнама лингвистикасы саласындагы мемлекетлк тiлдiц eрiсiн ашатын, оган басымдык берудiц арнасы. Тiл бiлiмiнде элi толыктай зерттелмеген, тiлтану гылымыныц жаца багыты болып табылатын зацнама лингвистикасы тш мен кукыктык норманыц езшдш Yйлесiмдi аракатынасынан туындайтын сала бол-са, оныц негiзгi eзегi - зац терминоло-гиясы, зац тшшц eзiндiк стилi. Демек, зацнама терминдершщ мэселесi зацнама лингвистикасыныц колданбалы гылым ретiнде калыптасуы мен орныгуымен тшелей байланысты. Осы реттен келген-де макаламыздагы зацнама терминдерiнiц кукыктык тургыдагы нактылыгы мен магыналык Yйлесiмдiлiгi катысты проблема зацнамалык лингвистиканыц бiр аукымында, оныц колданбалылык сипаты-мен гана байланыстырып карастырылды.
ЭДЕБИЕТ
1. Мемлекет басшысы Н. Назарбаевтыц «^азакстанныц Yшiншi жацгыруы: жаhандык бэсекеге кабшеттшк» атты ^азакстан халкына жолдауы. 2017 жылгы 31 кацтар. http:// www.akorda.kz/kz/
2. Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша- казакша сeздiгi / ^ураст.жэне жалпы ред. М. Айымбетов. - Астана, 2017. - 649 б.
REFERENCES
1. Memleket basshysy N. Nazarbaevtyn «Qazaqstannyn Yshinshi zhangyruy: zhahandyq bэsekege qabilettilik » atty Qazaqstan halqyna zholdauy. 2017 zhylgy 31 qantar. http://www. akorda.kz/kz/
2. Zannama terminderinin qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha sozdigi / Qуrast.zhane zhalpy red. M. Aiymbetov. - Astana, 2017. - 649 b.
