CC BY
16№ 4 (32) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Ч1
Турарова Жумакул Мухтарцызы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистикалыщ орталыгыныц НЦА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
Ахметова Татьяна Сергеевна,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистикалыщ орталыгыныц НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц кшг гылыми щызметкерг
ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1Н ПАйДАЛАНУ МЭСЕЛЕС1НЕ (казакстан Республикасыныц Азаматтык кодека бойынша салыстырмалы талдау мысалдары неНзщде)
Казахстан Республикасыныц Президент -¥лт кешбасшысы Н^рс^лтан Назарбаевтыц 2012 жылгы 14 желто^сандагы «Казахстан -2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Казахстан халкына Жолдауында: «Казак тiлi - бiздщ рухани негiзiмiз. Бiздiц мiндетiмiз - оны барлык салада белсендi пайдалана отырып дамыту. Казак тшшщ осы заманныц биiк талабына сай, бай терминологиялык корын жасаган соц оны рет-ретiмен, кезец-кезещмен когамдык емiрдщ бар саласына батыл енгiзiп, тiлдi заманга сай Yйлестiру кажет», - деп атап етшген [1].
Аталган мiндеттердi орындаудагы мейлiнше назар аударуды кажет ететiн салалардыц бiрi -зац шыгармашылыгы саласын жетiлдiру, оныц iшiнде зацдардыц сапалы болуын камтамасыз ету болып табылатындыгын атап ету кажет.
Бiздiц когамамызда казiргi кезде колданыс-тагы зандардыц да, эзiрленш жаткан зац жобаларыныц мэтiндерiнде де тшдш нормалардыц сакталмауына катысты кептеген кемшiлiктердiц кездесетiндiгi белгiлi жэне осы кемшшк туралы эруакыт айтылып та, талкыланып та, жазылып та келедь Эйтсе де, зац мэтшше катысты кепшiлiктiц талкылауына тYсiп жYрген осындай мэселелердiц бiрi азаматтык к¥кык саласындагы зацдар мэтiнiнiц лексикалык проблемасы, атап айтканда терминдердi колдану мэселес аса езектi болып отыр.
Казакстан Республикасыныц азаматтык
зандарын Азаматтык кодекс, Казакстан Республикасыныц оган сэйкес кабылданган езге де зацдары, Казакстан Республикасы Президентiнiц Зац кYшi бар Жарлыктары, Парламенттiц каулылары, Парламенттiц Сенаты мен Мэжiлiсiнiц каулылары (зац актшер^, Казакстан Республикасы Президентшщ Жарлыктары, Казакстан Республикасы Yкiметiнiц каулылары к¥райтын болса, осы нормативтiк к¥кьщтык актiлердiц iшiнде децгейi жагынан жогары т^рган, негiзгi зац актiсi Азаматтык кодекс болып табылады [2].
Азаматтык кодекс азаматтык к¥кык катынастарыныц жекелеген тYрлерiнiц ерекше-лiктерiн реттейтiн жэне егжей-тегжейлейтш барлык нормативтiк к¥кыктык актшерге бiрден-бiр к¥кыктык негiз болатын жYЙенi к¥райтын зацнамалык актi [3, 4]. Сондыктан осы азаматтык к¥кыктык нормалардыц бiртYгастыFын камтамасыз ету максатында Азаматтык кодекстiц нормаларына баска зац актшервде камтылFан азаматтык к¥кыктык нормалар кайшы келмеуi тиiс. Алайда к¥кыктык кайшылыктардыц зацдарда жиi кездесетiндiгi калыпты проблема. Азаматтык кодекстегi осындай олкылыктардыц бiрiн к¥кык нормасын ^ынуды киындататын, KOлданушыFа Азаматтык кодекс мэтiнiн эртYрлi тYсiнуге, эртYрлi талкылауFа экелетiн аударманы д^рыс эзiрлемеу нэтижесiнде жiберiлген грамматикалык, пунктуациялык, стильдiк олкылыктармен катар ^ымдарды эртYрлi
TYCiHyre, талкылауга экелетш зац терминдерш д^рыс пайдаланылмауын атауга болады.
Азаматтык кодекстщ мэтiнiндeгi тeрминдiк мэсeлeлeрдi непзшен терминнщ ^гымына сай пайдаланылмауы мен терминнщ бiрiздi пайдаланылмауына байланысты карастыруга болады. Оган Азаматтык кодекстщ мэтшшен кептеген тeрминдeрдi мысалга кeлтiрyгe болады, мэселен 128-бапта пайдаланылган экономикалык терминдер: валютные ценности (Валюталык казыналар) деп кате аударылса, осы нормага сштеме рeтiндe валюталык к¥ВДылыктардыц тYрлeрi керсетшген «Валюталык реттеу жэне валюталык бакылау туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабы 3) тармагында камтылган: «валютные ценности» деген сез ^ркес «валюталык к¥ВДылыктар» деп д^рыс аударылган. Сол сиякты Азаматтык кодекстщ 128-1-бабыныц 1-тармагында «ценные бумаги» деген сез ^ркес «к¥ВДы кагаздар» деп пайдаланылса, 128-2-баптыц 3-тармагында «багалы кагаздар» деп пайдаланылган [2].
Оган коса «Багалы кагаздар рыногы туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабы 4) тармагында: «багалы кагаз - мYлiктiк к^кыктарды куэландыратын бeлгiлi бiр жазбалар мен баска да белгшеулердщ жиынтыгы;» [5] деген аныктама бершген. Терминдер мен ^гымдардыц осылайша эртYPлi пайдаланылуы эртYрлi тYсiнyгe экeлeтiнi сезаз.
Сондай-ак Азаматтык кодeкстiц «Мшдет-темелш к¥кык» атты 3 белiмiнe катысты 268-бапта «должник» ^гымы «борышкор» деп алынса, 282-бапта «борышкер» деп эртYрлi пайдаланылган. Осы аталган 268-бапта «Кредитор» термиш «Несие бeрyшi» болса, 301-бапта «кредитордыц» деп пайдаланылган [6].
С.И. Ожеговтщ тYсiндiрмe сездiгiнe жYгiнсeк «кредитор» термиш латын тiлiндe creditor - заем беруш^ сeнiм бiлдiрiлгeн, credo займга бeрeмiн, сeнeмiн деген ^гым. Кредитор - бiрeyгe кредит бeрyшi адам, мекеме, ^йым деген аныктама бeрiлгeн [7, 8]. Жалпыга тYсiнiктi, кепшiлiккe таныс болгандыктан «кредитор» деп бiрiздi жазу кажет сиякты.
Сонымен катар колданыстагы зацнамада осы терминнщ ^гымына катысты «Банкроттык туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабыныц 18) тармагында: «кредитор -ецбекке акы телеу, Мемлекетпк элeyмeттiк сактандыру корына элеуметпк аударымдарды телеу, авторлык сыйакы телеу, салык жэне бюджетке телeнeтiн баска да мiндeттi телемдер бойынша мiндeттeмeлeрдi коса алганда,
борышкерге азаматтык-к¥кыктык жэне езшщ езге де мiндeттeмeлeрiнeн туындайтын мYлiктiк талаптары бар т^лга;» деген аныктама [9] бeрiлгeн болса, «Сактандыру телeмдeрiнe кeпiлдiк беру коры туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабы 5) тармакшасында: «кредитор -мэжбYрлeп таратылатын сактандыру ^йымыныц сактандыру шарты бойынша сактандыру жагдайы туындаган кезде кепшдш телeмiн алуга к^кыгы бар сактанушы (сактандырылушы, пайда алушы), сондай-ак жэбiрлeнyшiгe (зиянды ететуге к¥кыгы бар адамга) сактандыру шартында жэне Казакстан Республикасыныц мiндeттi сактандыру туралы зацнамалык актiлeрiндe бeлгiлeнгeн сактандырушыныц жаyапкeршiлiгi келемшщ шeгiндe кeлтiрiлгeн зиянды етеген жэне сактандыру телемше к¥кык алган езге де т^лга;» [10] деген аныктама бeрiлгeн.
Оган коса, латын тшшен енген «кредит» (credere) тeрминiнiц [9] «Кредитпк серштес-тiктeр туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц («О кредитных товариществах» Закон Республики Казахстан) атауында да пайдаланылгандыгын мысал рeтiндe атауга болады [11].
Азаматтык кодексте заем (карыз), долг (карыз), кредит (несие) сиякты тeрминдeрдiц де эртYрлi пайдаланылып жYргeндiгiн атап етуге болады. Мысалы, Азаматтык кодeкстiц 328-бабыныц 1-тармагында «краткосрочных займов» («Кыска мeрзiмдi карыздарды»), 282-баптыц 1-тармагында «заем денег» («акша карызы») деген сез тiркeстeрi пайдаланылган. Ал 333-баптыц 2-тармагында «долг» сезi «карыз» деп керсетшген болса, 348-бапта «Перевод долга» деген сез ^ркес «карызды аудару», «Борыштыц ауысуы» деп эртYрлi бeрiлeдi [2].
Ал Казакстан Республикасы Азаматтык кодeксiнiц (Ерекше белiмiндe) «Заем» атты 36-тарауын карастыратын болсак мынадай норманы керeмiз:
«715-бап. Заем шарты
1. Заем шарты бойынша бiр тарап (заем беруш^ баска тараптыц (заемшыныц) менштне (шаруашылык жYргiзyiнe, оралымды баскаруына) акша немесе текпк бeлгiлeрiмeн айкындалган заттарды бeрeдi, ал осы Кодексте немесе шартта кезделген жагдайларда оларды беруге мшдеттенед^ ал заемшы заем беруште дэл осындай акша сомасын немесе осы тектеп жэне сападагы заттардыц тец мелшeрiн уакытында кайтаруга мшдеттенедь».
Одан эрi карай «займ» деген термин кейде «карыз», «заем» ею тYрлi н^скада пайдаланылган,
№ 4 (32) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
мэселен: «Статья 716. Форма договора займа» (716-бап. Заем шартыныц нысаны), «Статья 717. Заключение договора займа» (717-бап. Заем шартын жасасу), «Статья 718. Вознаграждение по договору займа» (718-бап. Карыз шарты бойынша сыйакы), «Статья 728. Особенности договора банковского займа» (728-бап. Банкпк карыз шартыныц ерекшелштер^ [6] деген баптардыц атауларын мысал ретiнде атап етуге болады.
Бiз бiр Fана Азаматтык кодекстiц мэтшшдеп термин ретiнде пайдаланылатын сездер мен сез иркестершщ осылайша эртYрлi пайдаланылFанын аныктап отырмыз. Сондай-ак коFамдык катынастардыц баска да салалары бойынша зацдардыц мэтiндерiнде осындай бiрiздiлiктiц жокты^ын жиi кездестiруге болады.
Б^л ретте осы мэселелерге катысты филология Fылымдарыныц докторы Ш. К¥рман-бай^лыныц «эюмшшк к¥кык б^зушылык, экiмшiлiк iс жYргiзу, кылмыстык кодекстерiнiц казак тiлiндегi н^скасыныц орыс тiлiндегi н^скасыныц арасында ^ымдык, маFыналык ауыткушылыктар жиi кездеседi. Б^ларды бiр iзге тYсiру - кезек кугпрмейтш мэселе. БYгiнде KOлданыстаFы зац актшершщ казак жэне орыс тшдершдеп н^скаларыныц терминдiк ^ымдарыныц категориялык аппаратыныц сакталуына к¥кыктык лингвистикалык сараптама жYргiзу кажет. М^ндай терминдiк сэйкессiздiктер сот, жаза таFайындау
практикасында адам к^кыктарыныц б^зылуына экелуi MYMKiH. Сондыктан зац тшнщ сауатты, терминологиясыныц орныкты болуы бYкiл когам Yшiн вте мацызды», - деген пiкiрiнiц орындылыгын атауга болады [12].
Корыта айтканда, б^л эзiрлеушiге зац мэтiнiн эзiрлеу барысында тiлдiк нормаларды, оныц iшiнде терминдердi ^гымына сай жэне бiрiздi пайдалануга барынша м^кият болуды, ал сараптама жYргiзу барысында терминдердiц пайдаланылуына егжей-тегжейлi талдау ж^мыс-тарын жYргiзудi жYктейдi.
Сонымен коса, Азаматтык кодекс мэтшнде пайдаланылган терминдерге катысты осындай талдауларды взге де зацдарга жYргiзу, rimi колданыстагы бYкiл зацдарга жYргiзу аркылы терминдердi iрiктеп, Терминологиялык комиссияныц саралауынан вткiзе отырып бекiтiп, терминдердi бiрiздi пайдаланылу Yшiн басшылыкка алуга болатын Зац терминдерiнiц толык свздiгiн, Зац терминдершщ тYсiндiрме свздiгiн дайындап, басып шыгаруды колга алу кажет. Эшресе зац мэтiнiнiц стильдiк мэселелерiне арналган, оныц iшiнде термин мэселелерi бойынша эдютемелш к¥ралдарды шыгарудыц, сондай-ак зац мэтвдерш эзiрлеумен айналысатын мамандардыц бшктшшн арт-тыруга арналган оку-тэжiрибелiк ю-шараларын вткiзудiц нэтижеге жеткiзерi свзсiз.
6
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. «Казакстан - 2030 Барлык Казакстандыктардыц всш-вркендеу^ кауiпсiздiгi жэне эл-аукатыныц артуы» Ел Президентшщ Казакстан халкына Жолдауы - «Зац» деректер базасы (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
2. 1994 жылгы 27 желтоксандагы Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодекс (Жалпы бвлiм)
- «Зац» деректер базасы» (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
3. Азаматтык к¥кык 1 том: окулык внделген жэне толыктырылган 2-шi басылымы. Жауапты ред.: М.К. СYлейменов, Ю. Г. Басин. - Алматы, 2003 б.
4. Климкин С.И. Гражданское законодательство Республики Казахстан: современное состояние и перспективы развития / Проблемы иерархии нормативных правовых актов в контексте кодификации законодательства Республики Казахстан: сборник материалов круглого стола, 26 июня 2006 года. -Астана, ТОО «Институт законодательства Республики Казахстан», 2006. - 160 с.
5. «Багалы кагаздар рыногы туралы» Казакстан Республикасыныц 2003 жылгы 2 шшдедеп Зацы
- «Зац» деректер базасы (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
6. 1999 жылгы 1 шшдедеп Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодекс (Ерекше бвлiм) -«Зац» деректер базасы (20.09.2013ж.жагдай бойынша).
7. Ожегов С.И. Словарь русского языка: ок 53 000 / С.И.Ожегов; под ред. проф. Л.И.Скворцова. -24- изд., испр. - М.: ООО «Изд-во Оникс», 2008. - 640 с.
8. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. Орысша-казакша казiргi уакыттагы экономикалык тYсiндiрме
сездт (2100 жалпыга эйгiлi сездер) / к¥раст. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов. - Алматы: «LEM», 2001. - 344 с.
9. «Банкроттык туралы» Казакстан Республикасыныц 1997 жылгы 21 кацтардагы Зацы - «Зац» деректер базасы (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
10. «Сактандыру телемдерше кeпiлдiк беру коры туралы» Казакстан Республикасыныц 2003 жылгы 3 маусымдагы Зацы - «Зац» деректер базасы (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
11. «Кредитпк сер^еспктер туралы» Казакстан Республикасыныц 2003 жылгы 28 наурыздагы Зацы - «Зац» деректер базасы (20.09.2013ж. жагдай бойынша).
12. К¥кык коргау саласындагы тeрминдeрдi бiрiздeндiрy: республикалык семинар материал-дарыныц жинагы (Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат министрлшнщ Тiл комитeтi), Астана, 2012. - 148б.
Мацалада Казацстан Республикасы Азаматтыц кодекандегг зац терминдер1 мен угымдарын 6ipi3di пайдалану мэселелер1 царалады.
Ty^u сездер: ттдт норма, зац mepMrndepi, mepMmdepdi бiрiздендiру.
В статье рассматриваются вопросы идентичного применения юридических терминов и понятий Гражданского кодекса Республики Казахстан.
Ключевые слова: норма языка, юридические термины, единообразие терминов.
The article examines the use issues of an identical legal terms and definitions of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: standard of the language, legal terms, the uniformity of terms.
Ж^ма^л Мухтаркызы Турарова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц ага гылыми кызмeткeрi
Татьяна Сергеевна Ахметова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц кiшi гылыми кызмeткeрi
Зац терминдерш пайдалану мэселесше (казакстан Республикасыныц Азаматтык кодека бойынша салыстырмалы талдау мысалдары непзшде)
Турарова Жумагуль Мухтаровна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Ахметова Татьяна Сергеевна,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
К проблеме использования юридических терминов (На основе примеров сравнительного анализа Гражданского кодекса Республики Казахстан)
Turarova Zhumagul Mukhtarovna,
senior research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Akhmetova Tatyana Sergeevna,
young research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
To the problem of the use of legal terms and definitions (based on the examples of a comparative analysis of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan)
