CC BY
17№5 (41) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Мединаева Ацерке Аманцызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
¥ЛТТЬЩ ЗАЦНАМА САПАСЫНЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР!
Казахстан Республикасыньщ Президент Н.Э. Назарбаев езшщ жыл сайынгы Казахстан халцына жолдауларында еткен ^нге шолу жасап, ат^арылган цыруар ж^мыстарды, елiмiздщ жетiстiктерi мен табыстарын керсете отырып, келер жылга белгiлi бiр мацсат-мiндеттердi жYктейдi. Осындай кезектi Жолдау «Казацстан-2050» Стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты» елiмiздщ Тэуелсiздiк кYнi царсацында жарияланды. Б^л Жолдауда егемецщк алган 20 жылдыц iшiнде цол жеткiзген жетiстiктер туралы цысца цайырып, цалыптасцан мемлекетiмiздщ жаца саяси багытын айцындап бердi. 1997 жылы цабылдашан «Казахстан - 2030» стратегиясы бойынша цорытынды жасап, ^ойылган ма^саттарга цол жеткiзуiмiз 2050 жылга царай iргесi берiк, цуатты да табысты, ¥лттыц экономикамыз дамыган мемлекеттi ^¥руга жетелейтшш атап еттi. Сондай-ац мемлекетiмiздi дамыту жолында жаца табыстарга цол жетюзу Yшiн, мiндеттi тYрде ескеруiмiз керек болатын он негiзгi сын-цатердi жеке-жеке атап етп. Мемлекеттiлiгiмiздiц, ^лттыц ¥лт болып цалыптасуыныц бiр керсеткiшi - патриотизм мен мемлекетпк тiлге ц¥рмет болып табылатыны барлыгымызга аян. Ол Yшiн цазац тiлiнде сейлеудi, мэдениетiмiз бен дэстYрлерiмiздi сацтауды, барлыц ¥лт екiлдерiмен тату-тэттi, бейбiтшiлiк пен келюмде емiр CYPУдi езiмiздiц мiндетiмiз деп цабылдауымыз керек.
Жолдауда аталган цазац тiлi жэне тiлдердiц Yшт¥FырлылыFы назар аударарлыц жайт. Себебi ¥лтымыз цазац болFан соц ана тiлiц - цазац тiлiндi бiлу, ц¥рметтеу, оны бYкiл элемге паш ету -мшдетщ, парызыц болса, орыс тшнде - басца ¥лт екiлдерiмен царым-цатынас тiлiнде сейлеу, ез ойыцды еркш жеткiзе бiлу де езiцнiц мэдениеттшшцщ, бiлiмдiлiгiндi керсетедi. Ал аFылшын тшш - халыцаралыц царым-цатынас, бизнес тшш бшу - дYниежYзiнiц цазацстандыцтарды мойындауы Yшiн жаца шексiз мYмкiндiктерге жол ашады деп пайымдаймыз.
Мемлекеттiк тiлiмiз - цазац тiлi деп ресми тYPде бекiтсек те, элде де кецiлiмiздi цынжылтатын жайттар кездесiп жатады. Б^лай деуiмiздiц де себебi бар. Кдоыцтыц мемлекет болFан соц, ец бiрiншi, мемлекеттiк тiлдегi ¥лттыц зацнамамыздыц цалыптасуына Yлес цосуымыз, оны эрi царай жетiлдiруiмiз бiз Yшiн Yлкен жауапкершiлiктi талап ететiн мiндет. Сондыцтан да цолданыстаFы зацнаманыц орыс тшндеп мэтiнi мен цазац тiлiндегi мэтшш салыстыра отырып талдау, ондаFы грамматикалыц сипаттаFы кемшiлiктердi, ц¥цыцтыц сипаттаFы олцылыцтарды, мэтiннiц стилистикалыц мэнi бойынша цателiктердi аныцтау - Лингвистика орталыFыныц цызметкерлерi жYргiзетiн iргелi зерттеу мацсатына айналды. Осындай Yлкен жауапты ж¥мысты атцару Yшiн цолданыстаFы зацнаманыц бiрнешеуiне талдау жYргiздiк.
Атап айтатын болсац, «бзара сацтандыру туралы» Казацстан Республикасыныц Зацында толыц аударылмау не цате аудару, тура маFынасы бойынша аудару сияцты кемшiлiктер кездеседi. Мэселен, керсетiлген Зацныц орыс тiлiндегi мэтiнiнiц 6-бабы 4-тармаFында: «4. При изменении места нахождения своего постоянно действующего органа, обособленного подразделения общество обязано не позднее пятнадцати рабочих дней известить об этом уполномоченный орган.» деп белгшенген. Осы тармацтыц цазац тшндеп н¥сцасында: «4. КоFам езшщ т¥рацты ж¥мыс iстейтiн оцшауланFан белiмшесi орналасцан жерш езгерткен кезде б¥л туралы уэкшетп органFа он бес ж¥мыс ^ншен кешiктiрмей хабарлауFа мiндеттi.» деп бершген де, «орган» сезi цалып цоЙFан.
Б¥дан басца, 18-баптыц 3-тармаFында: «3. Порядок созыва, проведения, принятия решения общего собрания членов общества (в том числе внеочередного) определяется законодательством Республики Казахстан о потребительском кооперативе» деп керсетшген. Ендеше осы тармацтыц
казак тшндеп мэтшше кез жYгiртсек: «3. Жалпы жиналысты (оныц iшiнде кезектен тыс жиналысты) шакыру, етюзу, шешiм кабылдау тэртiбi Казахстан Республикасыньщ т^тыну кооперативi туралы зацнамасында айкындалады.» Б^л жерде ездерщз байкагандай, орыс тiлiндегi «членов общества» пркесшщ аудармасы казак тiлiндегi щскада жок. Демек, осы тармакты «3. Когам мYшелершщ жалпы жиналысын (оныц iшiнде кезектен тыс жиналысын) шакыру, еткiзу, оныц шешiм кабылдау тэртiбi Казахстан Республикасыныц т^тыну кооперативi туралы зацнамасында айкындалады.» деп редакциялау максатка сай деп пайымдаймыз.
Сондай-ак, колданыстагы зацнаманыц казак тiлiндегi мэтiнiнде бiрiздiлiктiц сакталмауы сиякты кемшiлiктер де кептеп кездеседi. Мысалы, «Сактандыру кызмет туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц 10-бабы «Сактандыру рыногыныц катысушылары» деп аталады. Б^л бапта тшсп септiкте «рынок» сезiнiц колданылуы ерiксiз езiне назар аудартады. Эрi карай баптыц мазм^ны бойынша: «Казахстан Республикасы сактандыру нарыгыныц катысушылары:
1) сактандыру (кайта сактандыру) ¥йымы;
2) сактандыру брокерi;
3) сактандыру агентi;
4) сактанушы, сактандырылушы, пайда алушы;
5) актуарий;...» делшген. Мазм^ны бойынша «рынок» сезi «нарык» деп колданылганын кере аламыз. Демек, бiр баптыц езiнде орыс тiлiндегi «страховой рынок» пркес екi тYрлi: «сактандыру рыногы» жэне «сактандыру нарыгы» деп колданылуыныц куэс болып отырмыз. Мэтiн бойынша «рынок» жэне «нарык» сездершщ мониторингiн жYргiзген кезде «рынок» сезi, эрине, тшсп септiкте, 15 рет, ягни 10, 41, 43, 48, 53-1, 59-баптарда кездессе, ал «нарык» сезi 2, 3, 10-1, 10-2, 11, 18, 37, 40, 41, 43, 77-баптарда 25 рет колданылганына кез жетюздш. Айта кететш бiр жайт, барлык жагдайларда да «рынок» жэне «нарык» сездерi «сактандыру» сезiмен байланысып колданылган. Ягни, мэтiнде «сактандыру рыногы» да, «сактандыру нарыгы» да деген ею ^гым кездеседi.
Одан баска, осы Зацныц 3-бабында Зацда пайдаланылатын непзп ^гымдарга тYсiнiк берiлген. Зацныц орыс тшндеп «аффилиированные лица» ^гымы казак тшне «Yлестес т^лгалар» деп аударылган. Эрi карай бYкiл мэтiн бойынша «аффилиирленген т^лгалар» жэне «Yлестес т^лгалар» деп эртYрлi колданылган. Б^л жерде бiр ^гымныц екi тYрлi аударылуы к¥кыктык сипатта екi т^лга туралы айтылып жаткандай эсер калдырады. Б^л Зацда да бiрiздiлiктiц сакталмаганы айкын керiнiп т¥р.
Б^дан баска, зацнаманыц к¥рылымы бойынша белгiлi бiр зацныц кагидаттары айкындалады. Жогарыда керсетiлген зандарда, сондай-ак «Казакстан Республикасындагы туристiк кызмет туралы», «Кызметi Yшiншi т¥лгаларга зиян келтiру каупiмен байланысты объектiлер иелершщ азаматтык-к¥кыктык жауапкершiлiгiн мiндеттi сактандыру туралы», «Келш к¥ралдары иелерiнiц азаматтык-к¥кыктык жауапкершшгш мiндеттi сактандыру туралы» жэне тагы да баска бiркатар зацдардыц мэтшшде «принцип» сезi казак тiлiне аударылмай колданылганына iргелi зерттеу жYргiзу барысында куэ болдык.
Сонымен катар «Казакстан Республикасындагы арнаулы мемлекетпк жэрдемакы туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы 4-бабыныц 2) тармакшасында орыс тшндеп мэннде «пропавшие без вести» нркес казак тiлiндегi мэтiнде «хабарсыз кеткен» деп жазылса, осы баптыц 3) тармакшасында жэне 7-бапта «хабар-ошарсыз кеткен» деп колданылган. Керсетшген Зацныц 5-бабыныц 2-1-тармагында: «2-1. 1941 жылгы 22 маусым - 1945 жылгы 9 мамыр аралыгында ж¥мыс iстегенi туралы мэлiметтердi камтитын ецбек кiтапшасы немесе езге де к¥жаттар ж¥мыс стажын растайтын к¥жат болып табылады. Осы Зацныц 4-бабыныц 5) тармакшасында аталган адамдардыц 1941 жылгы 22 маусымнан бастап 1945 жылгы 9 мамыр аралыгындагы ж¥мыс iстеген фактiсiн растайтын к¥жаттары жок болса, ж¥мыс етшн орталык аткарушы орган белгiлеген тэртшпен к¥рылатын арнайы комиссиялар белгiлейдi.» деп баяндалган. Ягни, бiр тармакта «ж¥мыс стажы» деген де, «ж¥мыс етш» деген де термин кездеседi. Дэл осыган ¥ксас жагдай 4-бапта да орын алган, атап айтканда, орыс тшндеп «не вступившие в повторный брак» сез пркес 2) тармакшада «некеге т¥рмаган» деп, ал осы баптыц 4) тармакшасында «некеге отырмаган» деп ею тYрлi колданылган. Демек, зацныц казак тшндеп мэтшш камтамасыз ететiн аудармашы белгiлi бiр терминнщ екi тYрлi колданылуына жол бермеуге эрекет жасамаган деген пiкiр калыптастыруга болады. Сол сиякты 7-баптыц бiрiншi белiгiнiц: «Жэрдемакы Казакстан Республикасыныц зацнамалык; актiлерiнде айкындалган жецiлдiктер тiзбесi непзге алына отырып, арнаулы мемлекеттiк жэрдемакы алуга
^ №5 (41) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
ц^цыгы бар азаматтарга тагайындалады.» деген сейлемвде «;» тыныс белгiсi артыц. Б^л ретте осы Зацныц 7-бабыныц бiрiншi белiгi 2018 жылгы 1 цацтардан бастап цолданысца енгiзiлетiн Казахстан Республикасыныц 2015 жылгы 28 цазандагы № 369-V Зацында кезделген редакцияда бершш отырганын айта кету керек. Осыган ^цсас артыц тыныс белпсшщ цолданылуы «Кызмет Yшiншi т^лгаларга зиян келпру цаутмен байланысты объектiлер иелершщ азаматтыц-ц^цыцтыц жауапкершiлiгiн мiндеттi сацтандыру туралы» Зацныц 14-бабы 1-тармагыныц 4) тармацшасында «келпршген, зиянныц мелшерiн багалау нэтижелерiмен жэне сацтандыру телемi мелшерiнiц есептерiмен танысуга;» кездеседi. Б^л жерде «,» тыныс белпсшщ цолданылуы орынсыз екенi айцын. Келтiрiлген мысалдыц екеуiнде де тыныс белгшершщ не Yшiн, цазац тшшщ цандай ережесiн негiзге ала отырып цойылганы тYсiнiксiз. Б^л да, ез кезепнде, мемлекеттiк тiлге немц^райлы цараудыц белгiсi деп т^жырымдауга эбден болады.
Жогарыда керсетiлген кемшiлiктердiц мемлекеттiк плдеп ^лттыц зацнамамызда болуы бiзге Yлкен сын. М^ны аталган зандардыц цазац тшндеп мэтiнiне езгерiстер мен толыцтырулар енгiзу арцылы жою цажет деп пайымдаймыз.
Одан басца, орыс тшнде эзiрленетiн ^лттыц зацнаманыц мемлекеттiк тшндеп мэтшш цамтамасыз ететiн мемлекеттiк органдардыц цызметкерлерiне цазац тiлiне ерекше ц^рметпен царап, эрбiр баптыц, тармацтыц, цала берсе тармацшаныц цатесiз, толыц, д^рыс аударылуына мэн бергенi жен дегiмiз келедi.
Корыта келе, Елбасымыз 2025 жылга царай цазацстандыцтардыц 95 пайызы цазац тiлiн бiлуге тиiс жэне ана тiлiмiз емiрдiц барлыц салаларында, кез келген ортада кYнделiктi цатынас тiлiне айналады деп атап еткендей, цазац тiлiнiц ш^барланбауына ат салысып, бiр кiсiдей оныц дамуына, тамырын терецiнен жаюына, еркендеуiне бар кYш-жiгерiмiздi салу эрбiр азаматтыц парызы, мемлекет алдындагы борышы деп бiлемiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. «Казацстан-2050» Стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты» 2012 жылгы 14 желтоцсандагы Казацстан Республикасыныц Президентi - Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц Казацстан халцына Жолдауы.
2. «Эзара сацтандыру туралы» 2006 жылгы 5 шшдедеп №163 Казацстан Республикасыныц Зацы.
3. «Сацтандыру цызметi туралы» 2000 жылгы 18 желтоцсандагы №126 Казацстан Республикасыныц Зацы.
4. «Казацстан Республикасындагы арнаулы мемлекетпк жэрдемацы туралы» 1999 жылгы 5 сэуiр-дегi №365-1 Казацстан Республикасыныц Зацы.
5. «Кызмет Yшiншi т^лгаларга зиян келпру цаупiмен байланысты объектiлер иелершщ азамат-тыц-ц^цыцтыц жауапкершiлiгiн мiндеттi сацтандыру туралы» 2004 жылгы 7 шшдедеп №580 Казацстан Республикасыныц Зацы.
Мащалада улттыщ зацнаманыц орыс ттндегг мзтгш мен щазащ ттндегг мзтгшн салыстыру кез1нде аныщталган сэйкесазд1ктер, свздер мен свзт1ркестерт б1р1зд1 щолданылуын сащтамау сиящты кемштктер туралы айтылады.
ТYйiн свздер: улттыщ зацнама, мемлекетт1к ты, узым, свздер мен свз т1ркестертщ б1р1здтг1, аударма.
В статье рассматриваются такие недочеты как несоответствия, несоблюдение единообразного применения слов и словосочетаний, выявленные при сравнении текстов национального законодательства на русском и казахском языках.
Ключевые слова: национальное законодательство, государственный язык, понятие, единообразие слов и словосочетаний, перевод.
The article considers such shortcomings as the inconsistency, failure to comply with the uniform use of words and phrases.
Keywords: national legislation, the national language, the concept, the uniformity ofwords and phrases, translation.
Ацерке Аманцызы Мединаева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми ^BMeTOepi ¥лттыц зацнама сапасыныц мэселелерi
Мединаева Акерке Амановна,
старший научный сотрудник научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК Вопросы качества национального законодательства
Medinaeva Akerke,
Senior research fellow in Linguistic expertise's regulatory and international agreements projects of Legislative Institute's Linguistic Centre, Republic of Kazakhstan Quality Issues of national legislation
