CC BY
25ЭОЖ 81" 25:005.336.3
ЗАЦ ШЫГАРУ САПАСЫ МЭСЕЛЕС1НЕ
Назым Наурызбайкызы Исак
Казацстан Республикасы Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц к1ш1 зылыми цызметкерг, Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail:[email protected]
ТYйiн свздер: термин; терминология; аударма; ресми ты; атцарушы орган; стиль; лингвистика.
Аннотация: Эр саланыц вз цурылымы, даму Yдерiсi, жацалыгы болатыны белгглг. Филология гылымыныц да, оныц гшгнде ты саласыныц эрдайым белгл бгр проблемасы, айтар ойы, тыц идеясы мен жацашылдыгы бар сала.
Мацала улттыц зацнама сапасына, мемлекеттт тыдегг нормативтт цуцыцтыц актыердщ эз1рлену мэселеЫне, термин цорыныц цалыптасуына арналган. ¥лттыц зацнама терминдерг деп зацнама саласында цолданылатын терминдер тYсiнiледi. Осы м1ндеттерд1 wm асырудыц бiр багыты реттде зац шыгару процеЫ улттыц зацнаманы цалыптастырудыц басты цуралы болып табылады.
Аударма саласына ерекше квцы бвлт, терминдер мен свздердi бiрiздiлiкке келтiру мэселес ТэуелЫздт алган жылдардан бастап цолга алынды. ¥лттыц зацнама сапасы цазац тшнщ даму, вркендеу сапасымен тыгыз байланысты. Казацстан Республикасыныц 1995 жылгы 30 тамыздагы Конституциясыныц 7-бабында: «Мемлекеттт уйымдарда жэне жергiлiктi взiн-взi басцару органдарында орыс тш ресми турде цазац тшмен тец цолданылады», - деп кврсетыген, ягни орыс жэне цазац тiлдерiндегi цужаттардыц тецтYпнYCцалылыгыныц сапасы цамтамасыз етыуге тшс.
Мацалада зацнамадагы терминдердщ цолданылуы, аударма мэселеЫ, цазац жэне орыс тiлдерiндегi зац мэттдертде зац техникасыныц ерекшелiктерi, цазац тшнде зацдар эзiрлеудiц алгышарттары баяндалган. Зац мен халыцаралыц шарт жобаларын эзiрлеудегi терминдер мен свздердщ бiрiздiлiгi, эЫресе шет тшнен енген терминдердщ дурыс ау-дарылу мэселелерi де свз болады. Зац жэне халыцаралыц шарт жобаларында кездесетт кемшшктер мен олцылыцтардыц мысалдары кврсетыген.
К ВОПРОСУ КАЧЕСТВА ЗАКОНОТВОРЧЕСТВА Исак Назым Наурызбайкызы
Младший научный сотрудник сектора перевода
Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: термин; терминология; перевод; официальный язык; исполнительный орган; стиль; лингвистика.
Аннотация: Любая отрасль имеет свою структуру, процесс развития, новизну. В филологии, в том числе и в языковой сфере, есть свои определенные проблемы, мысли, новые идеи и новеллы.
Статья посвящена вопросам качества национального законодательства, разработки нормативных правовых актов на государственном языке, формированию терминологического запаса. Под терминами национального законодательства понимаются термины, применяемые в сфере законодательства. Законотворческий процесс, как одно из направлении реализации данных задач, является главным средством формирования национального законодательства.
С обретением Независимости уделяется пристальное внимание вопросам приведения в единообразие терминов и слов, при этом особо выделяя переводческую сферу.
Качество национального законодательства тесно связано с качеством развития, процветания казахского языка. В статье 7 Конституции Республики Казахстан от 30 августа 1995 года указано, что «в государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык», в связи с этим необходимо обеспечение качества аутентичности текстов документов на русском и казахском языках.
В статье уделяется внимание вопросам применения терминов в законодательстве, перевода, особенностям юридической техники в текстах законов на казахском и русском
языках, предпосылкам разработки законов на казахском языке. Также затронуты вопросы единообразия терминов и слов при разработке проектов законов и международных договоров, в особенности правильного перевода заимствованных терминов.
Также приведены примеры пробелов и ошибок, допускаемых при разработке проектов законов и международных договоров.
THE ISSUE OF LAWMAKING QUALITY Issak Nazym
Junior researcher of the sector of translation of Linquistic center of the Leqislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Keywords: term; terminology; translate; official language; executive branch; style; linguistics.
Abstract: Any industry has its own structure, the development process, the novelty. If a philology science,especially the language industry is considered, there are alwaysnew ideas, statements as well as problems.
The article is devoted to the quality, the development of normative legal acts in the state language, the formation of terminological stockof the national legislation. Under the terms of the national legislation refers to terms used in the legislation. As one of directions of the realization of these objectives the legislative process is the principal tool of a formation of the national legislation.
With independence, achieving the uniformity of terms and words was paid close attention, while highlighting the importance of translation.The quality of the national legislation is closely linked to the development and the quality of the prosperity of the Kazakh language. Article 7 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan dated August 30, 1995 states that «in state organizations and local self-government organizationsthe Russian languageis officially used on a par with the Kazakh language», thus marked by the question of authenticity of Russian and Kazakh languages.
The article focuses on the application of terms in the law, the translation problem, peculiarities of legal technique in the text of the law in the Kazakh and Russian languages, the prerequisite for the development of laws in the Kazakh language. The uniformity of terms and words on when drafting laws and international treaties, especially the correct translation of terms borrowedfrom foreign languages. Examples of gaps and errors in the law and international treatieswere also presented.
Егемендi ел болып, мемлекетпк тш мэртебесшщ eсуi - Тэуелазд^щ айкын жемiсi.
^ай кезецде де жацашылдыкпен катар еркениет те, мэдениет те, когамдагы Yдерiстер де катар дамитыны белгш Соныц шшде сейлеу жэне тш мэдениеп де бар. За-манына карай - адамы, сол заманмен катар жYретiн бiз кай багытка бурылуымыз керек? Бул дэуiрде ез тшн, эдебиетш бшмеген, кадiрлемеген адам толык мэндi интеллигент емес деуге де болады. Себеб^ ол кандайлык мамандык бiлiмi болса да, руха-ни ой тэрбиесшде сыцар жок азамат болады. Сондыктан да тiлдi бшу, дэрштеп курметтеу Зацда да ерекше керсетшген. ^азакстан халкын топтастырудыц аса мацызды факторы болып табылатын мемлекетпк тiлдi мецгеру - ^азакстан Республикасыныц эрбiр азаматыныц парызы.
^азак тш - керкем эрi бай улт тш,
мемлекетпк тш, ягни, мемлекеттщ 6y^ аумагында когамдьщ катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жYргiзу жэне ic кагаздарын жYргiзу тiлi.
Yкiмет, езге де мемлекеттiк, жергiлiктi eкiлдi жэне аткарушы органдар ^азакстан Республикасында мемлекетпк n^i барын-ша дамытуга, оныц халыкаралык беделiн ныгайтуга; ^азакстан Республикасыныц барша азаматтарыныц мемлекеттiк тiлдi еркш жэне тегiн мецгеруше кажеттi барлык уйымдастырушыльщ, материалдык-техникалык жагдайларды жасауга; казак ди-аспорасына ана тшн сактауы жэне дамытуы Yшiн кемек керсетуге мiндеттi1.
Осы мiндеттердi юке асырудыц бiр багыты ретiнде зац шыгару процеci улттьщ зацнаманы калыптастырудыц басты к¥ралы болып табылады.
Жалпы зац шыгару процес - зац жоба-
1 «К,азацстан Республикасындагы т1л туралы» 1997 жылгы 11 ш1лдедег1 Цазацстан Республикасыныц Зацы //«Эд1лет» АКЖ. (20.01.2017)
сын эзiрлеу, енпзу, ецдеу, кабылдау бойын-ша кезек-кезек сатылардан туратын кYрделi процесс. Конституцияныц2 7-бабында мемлекеттiк уйымдарда жэне жергiлiктi езш-eзi баскару органдарында орыс тiлi ресми тYPде казак тiлiмен тец колданылатындыгы керсетшгендштен, зац жобалары осы екi тшде эзiрленедi. БYгiнгi кYнi казак тшндеп зац жобаларын эзiрлеу орыс тшндеп зац жобаларын аудару аркылы жYзеге асырыла-тыны белгiлi. Бул жумысты мемлекеттiк ор-гандарда тiл мамандары мен аудармашылар жYргiзедi.
Зацнама тш мен терминологиясыныц дамуына ез Yлесiн косып келе жаткан мыкты практик маман Е. Сафуани: «Зац шыгармашылыгы мэдениеп зац мэтшшщ кисынды, дэйект баяндалуын, калыц кeпшiлiкке угыныкты, тYсiнiктi эрi карапайым болуын кeздейдi. Зацныц логи-касы, стилi, тiлi - зац шыгару техникасыныц элементтерi, олардыц негiзгi арналы-мы зацнамада камтылган нормативтiк кукыктык уйгарымдарды дурыс тYсiнудi, кукыктык катынастар субъектiлерiнiц зацда баяндалган кукык нормаларыныц талапта-рын дурыс кабылдауды камтамасыз етедi. Зац шыгармашылыгында стиль мен тiлдiц мацызына аса жауапкершшкпен карау та-лап етшедь Эйткенi, когамдык практикада кате курылган сейлем, сез тiркесi, ой мен оныц мэтшдш баяндалуындагы алшактык, кате немесе орынсыз колданылган сез зац шыгару саласында ете ауыр, тшп, кайгылы салдарга экеп согуы эбден мYмкiн» [1, 83 б.] деп атап керсетедь Сондыктан, орыс тшнен зац жобаларын аудару да осы аталган мэселелердi ескере отырып, асыгыс сезбе-сез аударуга жол бермей, тиянакты, сапа-лы, укыпты орындауды талап етедi, бул ез кезегшде Yлкен жауапкершiлiктi жYктейдi.
Лингвистика мен аударма мэселелерi ете кYPделi кубылыстардыц бiрi болып та-былады. Аударма ец алдымен сейлеу тiлiнiц материалдарымен байланысты, сондыктан ол лингвистикалык зацдылыктарга багынады. Эйткенi аударма - лексикалык жэне грамматикалык тургыдан екi тiлдiц салыстырмалы кeрiнiсi. Аударма -шыгармашылык iс, рухани енер [2, 5 б.].
«кукыктык актшер туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 24-бабыныц 3-тармагында нормативтiк кукыктык актi мэтшшщ мазмунына жэне жазылу стилiне койылатын талаптар бекiтiлген. «Нормативтiк кукыктык актшщ мэтiнi эдеби тiл нормалары, зац терминологиясы
жэне зац техникасы сактала отырып жа-зылады, оныц ережелерi барынша кыска болуга, накты магынаны жэне эртYрлi тYсiндiруге жатпайтын магынаны камтуга тиiс. Ескiрген жэне кеп магыналы сездер мен сез орамдарын, эпитеттердi, метафора-ларды колдануга, сездердi кыскартуга жол берiлмейдi. ^азак жэне орыс тшдершдеп нормативтiк кукыктык актшердщ мэтiндерi тецтYпнyскалы болуга тшс»3.
Аударма жасау барысында да осы талаптар ескершуге тиiс. Аударма жекелеген сездердщ магыналарына дейiн акпараттыц толык жеткiзiлуiн камтамасыз етуi тиiс. Со-нымен катар, стильдiк ерекшелiктерi ескерше отырып, зацнама тiлiнде кенерген сездер, фразеологизмдер, сирек колданыстагы сездер, диалекттер де колданылмайды.
^азiрri уакытта гылыми лингвистикалык сараптамага усынылатын кужаттардыц iшiнде сапасы сын кетермейтiн зац жэне хальщаральщ шарт жобалары да кездеседь Мысалы, ТYркi академиясына катысты хаттама жобасыныц езiнде такырыбынан бастап, баска да ерескел кателерге жол бершген. Атап айтканда, «Протокол о шкале обязательных взносов государств-членов в бюджет Тюркской академии» деген такырып: «^ри академиясыныц бюджетiне мYше-мемлекеттердiц мшдетп жарналарыныц шэкiлi туралы хаттама» деп аударылган, бул ретте стильдiк жэне пунктуациялык кателерге жол берiлген (дурыс нускасы: «МYше мемлекеттердiц ТYркi академиясыныц бюджетше мiндеттi жарналарыныц шэкiлi туралы хаттама»). Осы хаттама жобасыныц ^шше енуi Yшiн кажеттi абзацта «...после получения по дипломатическим каналам последнего письменного уведомления депозитарием...» деген сездер «...депозитарийден дипломатиялык арналар аркылы соцгы жазбаша хабарла-ма алынганнан кейiн...» деп дурыс ауда-рылмай, орфографиялык, грамматикалык кателер жiберiлген, оныц дурыс нускасы: «дипломатиялык арналар аркылы депозитарий соцгы жазбаша хабарламаны алганнан кейiн...». Сондай-ак, орыс тшндеп нускада «совершено в городе_«_» года в единственном экземпляре на азербайджанском, казахском, кыргызском, турецком и английском языках, причем все тексты являются аутентичными. В случае расхождений толкований превалирует текст на английском языке» деп керсетшген. Эзiрлеушi осы сейлемдi «барлык мэтiндердiц кYшi бiрдей», «Келiспеушiлiктер туындаган жагдайда,
2 1995 жылгы 30 тамыздагы Казацстан Республикасыныц Конституциясы //«Эдшет» АКЖ. (20.01.2017)
3 «Кщыцтыц актшер туралы» 2016 жылзы 6 сэуiрдегi Казацстан Республикасыныц Зацы // «Эдшет» АКЖ (20.01.2017)
агылшын тшндеп мэтш колданылатын бо-лады» деп тещупнускалылыкты сактамай аударган, сонымен катар артык сездер колданылып, кейбiр сездер калып койган.
Осындай грамматикалык,
стилистикалык, магыналык кателер зац жэне хальщаральщ шарт жобаларында жш кездеседi.
Мундай кемшiлiктердi болдырмау Yшiн жобаларды эзiрлеушi мамандар, аударма-шылар, тiл жэне сала мамандары бiрлесiп жумыс iстеуi, колданыстагы зацнамага тал-дау жасап, колда бар нормативтш к¥кыктык актшердщ деректер корын пайдалануы, ^азакстан Республикасыныц Yкiметi жанындагы Республикалык терминология комиссиясы макулдаган жэне соцгы жыл-дары кабылданган зац мен кодекстердеп терминдердi жэне сездердi колдануы кажет. Эйткенi, казак тiлiндегi жобалар зац техни-касы бойынша зацгерд^ кейбiр терминдер мен угымдарды колдануда сол сала маман-дарын тарта отырып эзiрленуге тиiс.
Мысалы, Жер кодексшщ кейбiр нормала-рына катысты езгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы зац жобасына лингвистикалык сараптама жYргiзу барысында орыс жэне казак тшндеп мэтшдерде бiр-бiрiне сэйкес келмейтiн сейлемдер кездесп, атап айтканда, езгерiс енпзшп отырган орыс тiлiндегi 1-баптыц бiрiншi абзацындагы сейлем казак тiлiндегi 1-баптыц сегiзiншi абзацын-да берiлген, бул ретте зац жобасыныц казак тшндеп мэтшшде енгiзiлiп отырган езгерiс 1-баптыц сегiзiншi абзацы ма элде 1-баптыц 4) тармакшасыныц екiншi абзацы ма деген мэселе тагы туындайды, осындай жагдайда зацгердiц араласуы кажет. Аударма жасау кезшде зац техникасынан хабары жок, Н^А деректер корымен жумыс жасамайтын ау-дармашы немесе тш маманы осындай жобаларды сезбе-сез аударады, сондыктан да казак тшнде зац жобасын эзiрлеу, ягни ау-дару процесiне мiндеттi тYPде эзiрлеушi ма-ман, зацгер катысуга тшс.
^олданыстагы зацнамада кейбiр сейлемдер мен сездердщ дурыс ауда-рылмауы себебшен кукыктык магынасы езгерiп кеткен нормалар да кездеседь Мысалы, «Экспорттык бакылау туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц4 17-ба-бында орыс тiлiндегi «контакты» деген сез «келiсiмшарттар» деп кате колданылган (дурысы «байланыстар»). Сондай-ак «Тауар биржалары туралы» Зацныц5 15-1-бабыныц
3-тармагыныц 1) тармакшасында «общедоступная информация» деген термин «жалпыга белгiлi акпарат» деп дурыс аударылмаган, ягни дурыс нускасы «жалпыга колжетсмдЬ». Осы Зацныц 13-бабыныц 2-тармагыныц 2) тармакшасында жэне 16-бабыныц 1) тармакшасында «спот-товар» деген термин «спорт-тауар» деп аударылып, ерескел орфографиялык кате жiберiлген. Бул ретте «спот» деген сез мэмiле бойынша дереу телем жYргiзу кезiндегi есеп айыры-су шарттарын бiлдiретiн экономикалык термин болып табылады, ягни оныц «спорт» деген сезге ешкандай катысы жок. Осы термин Зацныц угымдьщ аппаратында дурыс колданылган.
Терминдер мен сездердщ бiрiздi колданылуы зацдылык кагидаты мен нормативтiк кукыктык актшер мэтiндерiнiц тещупнускалылышын камтамасыз етудiц, жалпы улттык зацнама сапасын артты-ру тэсшдершщ бiрi болып табылады. ^олданыстаFы зацнамада бiрiздiлiктi кажет ететiн терминдер, сездер мен тсркестер кеп кездеседь
Мэселен, «Эсiмдiктер карантинi туралы» 1999 11 акпандаFы ^азакстан Республикасыныц Зацында6 9-баптыц 3) тармакшасында жэне осы Зацда «осмотр» деген сез 8-баптыц 1) тармакшасында жэне 13-баптыц 5-тармаFында «карап-тексеру» деп, ал 9-баптыц 3) тармакшасында «тексе-ру» деп эртYрлi колданылFан. Ал 2014 жылы кабылданFан колданыстаFы ^азакстан Ре спубликасыныц ^ылмыстык-проце стiк кодексiнде осы термин «карап-тексеру» деп алыетан.
Сондай-ак осы Зацда «обеззараживание» деген сез 1-бапта :рымдык аппаратта екi тYрлi берiлген: 11) тармакшасында «за-рарсыздандыру», ал 18) тармакшасында «за-лалсыздандыру», сондай-ак 13 жэне 18-бап-тарында «зарарсыздандыру» деп жазылFан. СоцFы жылдары кабылданFан зацдардыц нормаларында «залалсыздандыру» деген сез «обезвреживание» деген сездщ аударма-сы ретiнде колданылып жYP, ал «обеззараживание» деген термин «зарарсыздандыру» деп бершуге тшс деп пайымдаймыз.
^олданыстаFы зацнамада сонымен катар бiрiздiлiкке келтiрудi кажет ететш «принципы», «правила», «законодательство», «законодательные акты» деген сездер мен сез тiркестерi жиi кездеседi.
Осы ретте атап ететш жайт, зац
4 «Экспорттъщ бацылау туралы» 2007 жылгы 21 ш1лдег1 Казацстан Республикасыныц Зацы //«Эд1лет»
АКЖ
5 «Тауар биржалары туралы» 2009 жылзы 4 мамырдазы Казацстан Республикасыныц Зацы // «Эдглет» АКЖ
6 «вс1мд1ктер карантинi туралы» 1999 жылзы 11 ацпандазы Казацстан Республикасыныц Зацы // «Эдшет» АКЖ
мэтшдершде осы сездердi колдануда бiрiздiлiктiц сакталмауы казiргi уакытта зацдарга езгерiстер мен толыктырулар енгiзiлген кезде осы сездер кездескен бап-тарда олар езгертшп, ал езгерiстер мен толыктырулар енпзу кезделмеген бап-тарда езгертусiз калып коятындыгымен тYсiндiрiледi. Осыган орай, езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы зац жобала-рында бYкiл мэтiн бойынша осы сездер мен терминдердi бiрiздiлiкке келтiру кажеттiгiн ескеру кажет.
Зац мэтiндерiнде тещупнускалылыктыц сакталмауы да орын алган. Мысалы, жогарыда аталган «Экспорттык бакылау туралы» Зацныц 5 жэне 16-баптарында бiркатар сэйкессiздiк аныкталды:
16-баптыц 4-тармагында «...уполномоченного органа и государственных органов Республики Казахстан системы экспортного контроля» деген сез пркеа казак тшнде: «^азакстан Республикасыныц экспорттык бакылау жYЙесiнiц уэкiлеттi органы мен мемлекеттiк органдарыныц...» деп, ал 5-бап-та «уэкшетп органныц жэне ^азакстан Республикасыныц экспорттык бакылау жYЙесiнiц мемлекетпк органдарыныц» деп екi тYрлi бершген, угымдык аппаратка сэйкес «уполномоченный орган» жэне «государственные органы Республики Казахстан системы экспортного контроля» ез алдына дербес угымдар болгандыктан, осы сездер 5-тармакта дурыс колданылган.
Осы Зацныц 11-бабында: «Для обеспечения выполнения установленных настоящим Законом и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан правил экспортного контроля при осуществлении внешнеэкономической деятельности в отношении продукции, которая может быть использована при создании оружия массового поражения, средств доставки и иных видов вооружения и военной техники, предотвращения правонарушений в указанной сфере участниками внешнеэкономической деятельности (заявителями) создаются внутрифирменные системы экспортного контроля» деген норма:
«Осы Зацда жэне ^азакстан Республикасыныц езге де нормативпк кукыктык актшершде белгшенген экспорттык бакылау ережелерiнiц орын-далуын камтамасыз ету Yшiн жаппай кырып-жоятын каруды, жеткiзу куралдарын жэне кару-жарак пен эскери техниканыц езге де турлерш жасау кезiнде пайдала-нылуы мYмкiн енiмге катысты сырткы экономикалык кызметтi жYзеге асыру кезшде экспорттык бакылау ережелерiн орындауды камтамасыз ету, аталган са-лада кукык бузушылыкты болгызбау
Yшiн сырткы экономикалык кызметке катысушылар (мэлiмдеушiлер) фирмаiшiлiк экспорттык бакылау жYЙелерiн курады» деп колданылган. Алайда оныц дурыс аударма-сы: «Жаппай кырып-жою каруын, жеткiзу куралдарын жэне кару-жарак пен эскери техниканыц езге де тYрлерiн жасау кезшде пайдаланылуы мYмкiн енiмге катысты сырткы экономикалык кызметп жYзеге асыру кезшде осы Зацда жэне ^азакстан Республикасыныц езге де нормативпк кукыктык актшершде белгшенген экспорттык бакылау кагидаларыныц орындалуын камтамасыз ету, аталган са-лада кукык бузушылыкты болгызбау Yшiн сырткы экономикалык кызметке катысушылар (мэлiмдеушiлер) фирмашшк экспорттык бакылау жYЙелерiн курады» деп колданылуга тиiс, ягни, аударма барысын-да тецтYпнyскалылык пен сездердiц орын тэртiбi сакталмаган.
Зацдарды эзiрлеу барысында артык сездердiц колданылуы да орын алатын жайт. Мысалы, жогарыда аталган экспорттык бакылау туралы Зацныц 15-бабыныц 2-тармагында «вне территории Республики Казахстан» деген сез пркеа «^азакстан Республикасыныц кеден аумагынан тыс жер-де» деп аударылган, ягни, «кеден» деген сез артык колданылган. Осыган уксас олкылык осы Зацныц 10-бабыныц 2-тармагында да кездеседi: «уполномоченного органа» деген термин «уэкшетп мемлекетпк органныц» деп бершген, бул ретте «мемлекетпк» деген сез артык колданылган.
Халыкаралык терминдердш улттык зацнамада колданылуы - казiргi терминология саласындагы езекп мэселелердiц бiрi. ^азiргi уакытта термин женшдеп дурыс тYсiнiктiц болмауы, терминологиялык сездiктер жэне олардыц колданылуындагы кемшшктер, термин жасау тэсiлдерi мен эдютершен сала мамандарыныц хабары болмауы сиякты проблемалар бар.
^азакстан Республикасыныц
Президент «^азакстан - 2050» Стратеги-ясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты езiнiц жыл сайынгы ^азакстан халкына Жолдауында «казак тiлiн кещнен колдану женiндегi кешендi шараларды жYзеге асыруды жалгастыру керек» деп атап керсете отырып, казак тшн жацгырту, терминология жэне калыптаскан халыкаралык жэне шет тiлiнен енген сездердi казак тiлiне аудару мэселелерш шешу кажеттiгi туралы тапсырма берген болатын.
Бул ретте шет тшдершен енген кейбiр жекелеген терминдердш магынасына накты баламалык угым беру аркылы олардыц казак тшнде дэл нускалары табылганын айта кету кажет. Мэселен, «ставка» деген
сез «мелшерлеме» деп, «процент - пайыз», «аффилиированный - Yлестес», «календарь - ^ш!збе», «реестр - тсзшм», «шкала - шэкш», «компетенция - кузырет», «иерархия - саты», «легализация - зацдастыру, жа-рия ету», «либерализация - ырыктандыру», «арбитраж - терелш» деп улттык зацнамада ез орнын тауып, кецiнен колданылып жYр.
Сонымен катар, кейбiр халыкаралык терминдер, атаулар зацнама корына енш, орныгып кеткенiн да жокка шыгаруга бол-майды. Мысал ретiнде: «адвокат», «нотариус», «процесс», «интернет», «алимент», «инновация», «инвестиция», «рейтинг», «аккредитив», «веб-портал», «кластер» жэне т.б. сездердi келтiруге болады.
Сондай-ак шет тiлдерiнен енген «консервация», «идентификация», «аттестация», «сертификация», «аккредитация» сиякты халыкаралык терминдердi казак тiлiнiц транскрипциясына сэйкес бешмдеп колдану кажеттiгiн атап етемiз, ягни, «кон-серваттау», «идентификаттау», «аттестат-тау», «сертификаттау», «аккредиттеу» деп колдану кажет, ягни сезжасам зацдылыгына сэйкес журнактар шет тiлiндегi тYбiр сезге жалгануга тиiс. Нормативтiк кукыктык актшердщ жобаларын эзiрлеу барысында осындай жагдайларга аса назар аудару ке-рек.
Осы ретте ^азакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц ¥лытауда берген сухбатындагы: «Тiлдi байыту керек! Оган халыкаралык угымдарды енгiзсек, тiлiмiз дамиды» деген сездершщ жYзеге асып жатканын атап ету кажет.
Осымен бiрге, зацнамада шет тшнен казак тiлiне аударылган сездердщ iшiнде орынсыз, дурыс колданылмай жYрген сездер де бар. Мысалы, «Сэулет, кала курылысы жэне курылыс кызмет тура-лы» ^азакстан Республикасы Зацыныц7 1-бабыныц 42) тармакшасында «демонтажа» деген сез «белшектеу» деп аударылган, бiрак «белшектеу» угымы «демонтажа» сезiнiц магынасын толык ашып керсетпейдi. Сол сиякты «идентификация» деген сез осыган дешн «сэйкестендiру» деп колданылып жYрген болатын. ^азiрri уакытта бул сез «идентификация» терминшщ толык магынасын ашып керсетпейтшдштен, оныц «идентификаттау» деген екiншi баламасын да Терминология комиссиясы макулдады.
Эрине,тiлжандыкубылысболFандыктан, оныц заман талабына сай жашырып отыруы зацды. Дегенмен, терминдердi жацFырту iзденiспен, талFаммен карауды талап етедь
ОсыFан орай, казiргi уакытта кез кел-ген мемлекеттiк органныц басшылары зацнамалык актiлер жобаларыныц жэне рес-ми кужаттардыц казак тшндеп мэтiндерiнiц сапалы эзiрленуiне айрыкша назар аудара отырып, мемлекеттiк тiлге барынша колдау керсетуде..
Зац жобаларын казак тшнде эзiрлеудiц алFышарттарыныц бiрi ретшде зац эзiрлеу процесiнiц барысында жумыс топтарыныц, ведомствоаралык комиссиялардыц отыры-старында, кукыктык, Fылыми, зац сарапта-маларын жYргiзу кезiнде зац жобаларын ею тiлде бiрдей талкылап, пысыктауды орынды деп пайымдаймыз.
Эдебиет
1. Сафуани Е. Термин - зацнамалык актшердщ Heri3i // ^азакстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы. 2014. № 4 (36). 83-8б-б.
2. Алдашева А., Ахметжанова З. Ресми ic кагаздары. - Алматы, 2000. 216 б.
References
1. Safuani E. Termin - zaцnamalyк aktilerdiц negizi // ^aza;stan Respublikasy Zaцnama institutynyц zharshysy. 2014. № 4 (36). 83-86-b.
2. Aldasheva A., Ahmetzhanova Z. Resmi is ;arazdary. - Almaty, 2000. 216 b.
7 «Сэулет, цала цурылысы жэне цурылыс цыi3Memi туралы» 2001 жылгы 16 шiлдедегi Цазацстан Республикасыныц Зацы // «Эдшет» АКЖ
