CC BY
50УДК 340-80/81
ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1Н ПАЙДАЛАНУДЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Ж^ма^л М^хтарцызы Т^рарова
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикальщ сараптама секторыныц ага зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: zhumat_08@mail.ru
Татьяна Сергеевна Кудайбергенова
Казацстан Республикасыныц Защама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц зылыми цызметкерi,
Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: tanya_abai1974@mail.ru
Tyüík свздер: зац терминдерг; терминдерге цойылатын талаптар; зац стил1; тыдт нормалар.
Аннотация. Зац техникасыныц мацызды мэселелерШц б1р1 зацнама тт, ондагы цаз1рг1 кезде елеулг орынга ие болып отырган зац терминологиясы. ¥лттыц зацнамада зац тер-минологиясын цолдану жэне жетглдгру проблемасы бYгiнгi xyni элемдгк цауымдастыцца жеделдетт цосылудыц жаца багыты латын тш жазуына ауысу цажеттшне байланы-сты взект1 бола тYсуде.
Осы мацаланыц нысаны зацнамалыц актглерде пайдаланылатын зац терминологиясы проблемасын, сондай-ац зац терминологиясына цойылатын талаптарды айцындау болып табылады.
Мацалада нормативтт цуцыцтыц актшерде терминдердщ дурыс пайдаланылмауы олардыц мэттдертщ дэл болмауына жэне айцын болмауына жэне нормаларды эртурлг талцылауга экелетт себептердщ бгрг болып табылатындыгы атап вт1лед1.
Авторлар зац угымдарыныц мазмуны мен нысанына сэйкес емес зац терминдерт мысалга келтгре отырып оларды жоюдыц тэсл - терминология талаптары мен тглдгк норманы сацтау деп кврсетед1. Колданыстагы нормативтт цуцыцтыц актшерден оларды жоюдыц нэтижелг тэстдергреттде терминологиялыц кемшглгктердг жою нысанда мониторинг жург1зу жэне нормативтт цуцыцтыц актшер жобаларыныц тецтупнусцалыгына лингвистикалыц сараптама жург1зу кезтде жою деп атап втед1.
Авторлар терминдерд1 талдау кезтде цойылатын талаптардыц тгзбест кврсете отырып, мазмунды дэл жэне дурыс беруд1 цамтамасыз ету Yшiн оларды нормативтт цуцыцтыц актшермен жумыс wтеуде сацтаудыц мацыздылыгын атап втедi.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
Турарова Жумакуль Мухтаровна
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: zhumat_08@mail.ru
Кудайбергенова Татьяна Сергеевна
научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: tanya_abai1974@mail.ru
Ключевые слова: юридические термины; требования к терминам; законодательный стиль; нормы языка.
Аннотация. Одним из важнейших вопросов законодательной техники является язык законодательства, в котором одно из значимых мест в настоящее время занимает юридическая терминология. Проблема применения и совершенствования юридической терминологии в национальном законодательстве на сегодняшний день приобретает еще большую
актуальность в связи с необходимостью перехода на латиницу, как нового курса скорейшей интеграции в мировое сообщество.
Предметом данной статьи является определение проблем юридической терминологии, используемой в законодательных актах, а также требований к юридической терминологии.
В статье отмечается, что неправильно употребляемые термины нормативных правовых актов являются одной из причин, приводящих к неточностям и неясностям их текстов и различному толкованию норм.
Авторы на примере терминов, не соответствующих содержанию и форме юридических понятий указывают способы их устранения - соблюдение требований терминологии и норм языка. В качестве результативных способов устранения их в действующих нормативных правовых актах отмечают проведение мониторинга на предмет устранения терминологических недостатков и устранение таковых во время проведения лингвистической экспертизы на аутентичность проектов нормативных правовых актов.
Авторы, указывая на перечень требований при анализе терминов, отмечают важность их соблюдения в работе с нормативными правовыми актами, для обеспечения передачи точного и правильного содержания.
Также для совершенствования качества нормативных правовых актов, в частности, и улучшения их терминологи, действенным методом является повышение квалификации кадров и улучшение методики по вопросам юридической техники, в том числе языка и терминологии.
ISSUES OF USING THE LEGAL TERMINOLOGY Turarova Zhumakul Mukhtarovna
Senior researcher of the legal acts and international agreements linguistic expertise sector in Linguistics Centre of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan; Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: zhumat_08@mail.ru
Kudaibergenova Tatyana Sergeevna
Researcher of the legal acts and international agreements linguistic expertise sector in Linguistics Centre of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan; Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: tanya_abai1974@mail.ru
Keywords: legal terminology; requirementsfor terminology; legislative style; language norms.
Abstract. One of the most important issues of legislative technology is the language of legislation, in which one of the most significant roles belongs to legal terminology. Today the problem of applying and improving legal terminology in the national legislation is more important than ever before due to the switch to the Latin alphabet which states the new course of rapid integration into the world community.
This article aims to identify the problems of legal terminology used in legislative acts, as well as the requirements for legal terminology.
The article notes that incorrect use of terminology in legal acts is one of the reasons that lead to inaccuracies and ambiguities of legal texts and different interpretation of norms.
The authors, having pointed out some examples of terminology that does not correspond to the content andform of legal concepts, indicate the ways of elimination of such mistakes- compliance with the requirements of terminology and language norms. Monitoring of the existing regulatory legal acts, that concentrates on terminological shortcomings, and linguistic expertise for the authenticity of draft legal acts are another methods that need to be mentioned.
The authors point out the requirements to the terminology analysis and note the importance of terminology compliance with regulatory legal acts for ensuring the accuracy and correctness of content.
Президентiмiз Н.Э. Назарбаев «Болашакка багдар: рухани жацгыру» макаласында ^азакстанныц Yшiншi жацгыруыныц басталганын жариялаганы белгш.
Аталган жолдауда Елбасымыз непзп максатымыз саяси реформа мен
экономикалык жацгыру аркылы елiмiздi элемдеп ец дамыган 30 елдщ катарына косу деп атап етш, оган кол жетюзудщ накты максат-мшдеттер^ басымдыктары ретшде сананыц ашыктыгын, ягни элемдш озык жацалыктарга, гылым-бшмге к¥шакты айкара ашу идеялары улттыц рухани-мэдени
саладагы тYбегейлi жацару деп атап еткен болатын [1].
Мемлекетiмiздi элемдеп бэсекеге кабшетп, экономикамыздыц куатты даму жолына бастайтын басымдыктарды iске асы-румен байланысты бул жацгыру адамзаттыц когам дамуыныц сураныстары мен та-лаптарына сай жYзеге асыратын бэсекеге кабшетп бiлiм мен ушкыр ойлылыкты игеруге бейiмделуiн, рухани жетiлуiн та-лап етедi. Рухани жацгыру бул улттык кундылыктарымызды, отаншылдык тэрбие мен ултжандылык болымысымызды сактау, бiлiм мен ецбектеп Yздiк жетiстiктерге умтылыс.
Элемдiк дамуга багыттайтын ел дамуыныц жаца жагдайларына зацнамамызды бейiмдеу казiргi кездегi мацызды мiндетiмiз болып отыр.
^азiрri кезде колданыстагы зацнамада кукык нормасыныц мазмунын бузатын, когамдык катынастарды реттеуде эртYрлi тYсiнiп талкылауга, эртYрлi колдануга мYмкiндiк беретш жагдайлардыц кездесетiндiгiн бiлемiз. Бул нормативтiк кукыктык актiлердiц казак жэне орыс тiлдерi мэтiндерiнiц тещупнускалы болмауынан, зац стилi ерекшелiктерiнiц сакталмауынан, атап айтканда терминдердiц, сездер мен сез пркестершш, сейлемдердiц дурыс жа-зылмауынан туындайтын кемшiлiктер. Тiлдiк куралдардыц мундай кемшiлiктерi
кукык нормасыныц мазмунын бузып, оныц реттеушiлiк сапасыныц темендеуше эсер ететiндiгi белгiлi. ^азiрri кезде жш талкыланатын осы мэселеге катысты ез ой-ымызды ортага салуды жен кердш.
^олданыстагы зацнамада жиi кездесетш кемшiлiктердiц бiрi терминдердiц жарыспа-лы колданылуы болып табылады. Жары-спалы колданылып жYрген эртYрлi балама-мен бершген мынадай терминдердi мысал ретшде берш отырмыз: «Тауар тацбалары, кызмет керсету тацбалары жэне тауар шыгарылган жерлердiц атаулары туралы» ^азакстан Республикасыныц 1999 жылгы 26 шiлдедегi N 456 Зацыныц 1-баптыц 8) тармакшасында «товарный знак» - «тауар тацбасы» деп берiлген болса, «Тау-ар тацбалары, кызмет керсету тацбалары жэне тауар шыгарылган жерлердiц атаулары туралы» ^азакстан Республикасыныц 1999 жылгы 26 шшдедеп N 456 Зацыныц 1-баптыц 8) тармакшасында «товарный знак» - «тауар белпа» деп бершген, бул термин «тауар тацбасы» деп пайдаланылуы кажет. Сол сиякты 2014 жылгы 4 шшдедеп № 231-У ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык-процеспк кодека ^азакстан Республикасыныц Кодексiнiц 7-бабыныц 13) тармакшасында «подозреваемый» -«^д^т1» деп, «^азакстан Республикасыныц
кейбiр зацнамалык актiлерiне камауга алу, YЙде камауда устау тYрiндегi бултартпау шараларын колдану мэселелерi бойын-ша езгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» ^азакстан Республикасыныц 2008 жылгы 5 шшдедеп N 65-ГУ Зацыныц 110-бабында «подозреваемый» - «сез^Ь» деп колданылган, бул термин «^д^тЬ» деп колданылуы кажет. Осы сиякты зацнамада «предписание» деген термин «нускама», «уйгарым» деп, «животный мир» - «жануар-лар дYниесi», «жануарлар элемi» деп эртYрлi колданылган терминдер де кезедесед^ бул терминдер «уйгарым», «жануарлар дYниесi» деп колданылуы кажет.
Келесi кездесетiн кемшшк терминдердiц угымдык магынасыныц сакталмауы болып табылады. Буган «сэйкестендiру», «бiрдейлендiру» деп екi нускада колданылып жYрген «идентификация (лат - identifcare отождествлять) термиш мен «сэйкестендiру немiрi» (идентификационный номер»), «тамак енiмдерiн сэйкестендiру» (идентификация пищевой продукции»), «ешмд^ керсетшетш кызметтi бiрдейлендiру» («идентификация продукции, услуги») сиякты бiркатар сез пркестерш мысалга келтiруге болады. Латын тiлiндегi угымдык магынасына карайтын болсак, осы терминдi «идентификация» деген ^йнде пайда-лану дурыс болады. Сондай-ак, угымдык магынасынан ашпайтын калькалык тэсшмен, сэтсiз жасалган терминдерге мысал ретшде: «сроки исковой давности» («есюру мерзiмiнiц етуi») деген терминдi атауга болады [2, 124-125 б.], «судопроизводство» - «сот ендiрiсi», (дурысы «сот iсiн жYргiзу»), «аффилиированное лицо» - «аф-фиилирленген тулга» (дурысы - «улестес тулга»). ^олданыстагы зацнамада осы жэне езге де терминдердш эртYрлi колданылуына мысалдар кеп. Мэселен, «Гшю су келiгi туралы» ^азакстан Республикасыныц 2004 жылгы 6 шшдедеп N 574 Зацында «Сроки исковой давности» - «Талап кою мерзiмдерi» (дурысы - «талап кою мерзiмiнiц етуi»), «^азакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне салык салу жэне кедендш экiмшiлендiру мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» ^азакстан Республикасыныц 2016 жылгы 30 карашадагы № 26-У1 Зацында «Срок исковой давности» - «талап коюдыц есюру мерзiмi» (дурысы - «талап кою мерзiмiнiц етуi»), сондай-ак, «¥лттык инвестициялык стратегия» инвестицияларды тарту женшдеп багдарламаны бекiту жэне «Yкiметтiк багдарламалардыц тiзбесiн бекiту жэне ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц кейбiр шешiмдерiнiц кYшi жойылды деп тану туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2015 жылгы 30 желтоксандагы № 1136
каулысына толыктыру енпзу туралы» ^азакстан Республикасы Yкiмеriнщ 2017 жылгы 22 тамыздагы № 498 каулысында «идентификация» - «идентификациялау» деп колданылса, «Багдарламалык-нысаналы каржыландырудыц кейбiр мэселелерi туралы» ^азакстан Республикасы Yкiмеriнщ 2011 жылгы 6 желтоксандагы № 1468 каулыда «идентификация» - «сэйкестендiру» деп екi тYрлi колданылады (дурыс нуксасы осы «сэйкестешру»), «Алкабилер туралы» ^азакстан Республикасыныц 2006 жылгы 16 кацтардагы N 121 Зацында «судопроизводство» - «сот iсiн жYргiзу» деп (дурысы - «сот iсiн жYргiзу»), «^ылмыстык зацныц жэне кылмыстык сот eндiрiсшщ жаца моделiне, жетiлдiрiлген экiмшiлiк кукык бузушылык туралы зацнамага жэне кылмыстык жазалар-ды аткару жYЙесiне кешу женшдеп бiрыцFай мемлекеттiк iс-кимыл жоспарын беюту туралы» ^азакстан Республикасы Президент eкiмiнiц жобасы туралы ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2014 жылFы 1 сэуiрдеri № 291 каулысында «судопроизводство» - «сот eндiрiсi» деп (дурысы - «сот iсiн жYргiзу») KOлданылFан. Сол сиякты «Дауыс беретiн акцияларыныц (катысу Yлестерiнiц) жYЗ пайызы банктщ аффилиирленген тулFалары болып табылмайтын улттык баскарушы холдингке тиесiлi зацды тулFалардыц тiзбесiн бекiту туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2009 жылFы 14 шшдедеп N 1063 каулысында «аффилии-рованное лицо» - «аффиилирленген тулFа» деп (дурысы «Yлестес тулFа»X «^азакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне мемлекеттщ кэсiпкерлiк кызметке катысуын шектеу мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» 2015 жылFы 22 сэуiрдеri № 308-V ^азакстан Республикасыныц Зацында «аффилииро-ванное лицо» - «улестес тулFа» деп (дурысы «Yлестес тулFа») эртYрлi колданылFан.
Тшдш норманы бузатын келесi кемшiлiктiц бiрi терминнiц маFына дэлдiгiнiц бузылуы, уFым мазмуныныц дэл берiлмеуi. БуFан непзп жэне туынды нормативтiк кукыктык актшерде колданылFан бiркатар терминдердi мысал ретшде керсетуге бо-лады: «Букаралык акпарат куралдары туралы» 1999 жылFы 23 шiлдедегi № 451 ^азакстан Республикасыныц Зацында «аудиовизуальная запись» - «дыбыс-бейне жаз-басы» деп дурыс колданылса, «Мемлекетпк кiтапханалардыц кпапхана корын есеп-ке алу жэне есептен шы^ару жeнiндегi нускаулыкты беюту туралы» ^азакстан Республикасыныц Мэдениет жэне спорт министрiнiц 2015 жылFы 7 желтоксандаFы № 374 буйры^ында «аудивизуальный документ» - «аудиовизуальды кужат» деп (дурысы - «дыбыс-бейне кужаты»)
колданылган, «Туындыларды пайдаланудыц кейбiр тYрлерi Yшiн авторлык сыйакыныц ец теменг ставкаларын беюту туралы» ^азакстан Республикасы Y^Me^H^ 2004 жылгы 20 казандагы N 1083 каулысында «аудиовизуальных произведений» - «дыбыс бейнежазу туындыларын» деп (дурысы -«дыбыс-бейне туындыларын»), «Мэдениет туралы» 2006 жылгы 15 желтоксандагы N 2007 ^азакстан Республикасыныц Зацында «аудиовизуальными материалами» -«дыбыстьщкершю материалдары» (дурысы - «дыбыс-бейне материалдары») деп эртYрлi колданылган. Сондай-ак, «Сактау мeрзiмдeрiн керсете отырып, мемлекетпк жэне мeмлeкeттiк емес уйымдар кызметшде жасалатын Yлгiлiк кужаттар тiзбeсiн беюту туралы» ^азакстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министршщ 2015 жылгы 26 кацтардагы № 22 буйрыгында «аудиовизуальные записи» - «дыбыстык бейнежаз-балары» деп (дурысы - «дыбыс-бейне жаз-балары»), «^азакстан Республикасыныц кeйбiр зацнамалык акгiлeрiнe зияткeрлiк мeншiк мэсeлeлeрi бойынша езгeрiстeр мен толыктырулар енпзу туралы» ^азакстан Республикасыныц 2009 жылгы 10 шшдедеп N 179-IV Зацында «аудио-визуальное произведение» - «дыбыстау-бейнелеу туын-дысы» деп (дурысы - «дыбыс-бейне туын-дысы») эртYрлi колдануга жол бeрiлгeн. Сол сиякты «^азакстан Республикасыныц автомобильдiк еткiзy бeкeгтeрiндe бiрыцFай бакылаy-еткiзy бeкeгтeрiн жайластыру жэне дамыту бойынша усыныстар эзiрлey женiндeгi ведомствоаралык комиссияны куру туралы» 2002 жылFы 26 карашадаFы N 1256 ^азакстан Республикасы Yкiмeтiнiц каулысында «контрольно-пропускных
пунктов» - «бакылау-етюзу бeкeгтeрiн» деп (дурысы - «бакылау-етюзу пyнктi»), «^апланбек» еткiзy бeкeтiн уйымдастыру туралы» ^азакстан Республикасы Yкiмeтiнiц 2001 21 мамырдаFы N
669 каулысында «пункт пропуска» - «етюзу бекеп» деп (дурысы - «етюзу пyнктi»), «^азакстан Республикасыныц кeдeндeрiн, кеден бекеттерш жэне бакылаy-еткiзy пyнкггeрiн куру, санатка белу, сынып-тау каFидаларын, сондай-ак оларды жай-ластыру мен материалдык-техникалык жарактандырудыц тиесшк нормаларын жэне оларFа койылатын Yлгiлiк талаптар-ды бeкiгy туралы» ^азакстан Республикасы ^аржы министрiнiц 2015 26 наyрыздаFы № 205 буйрыгында «пункт пропуска» - «етюзу пyнктi» деп (дурысы - «етюзу пyнктi»), «^азакстан Республикасыныц Мемлекетпк шекарасы аркылы еткiзy пyнкггeрiнiц кызмепн уйымдастырудыц кeйбiр мэсeлeлeрi туралы» ^азакстан Республикасы Yкiмeтiнiц 2007 23
казандагы N 992 каулысында «пункты пропуска» - «етюзу пункттерЬ» деп (дурысы -«етюзу пункттерЬ») деп колданылгандыгын атауга болады. Сол сиякты колданыстагы зацнамада «Балансовая стоимость» -«Баланстык куны», «Тецгерiмдiк куны» ею тYрлi колданылгандыгына да мысалдар кеп кездеседi.
Нормативтiк кукыктык актшерде терминдердiц сезжасам зацдылыктарына сай пайдаланылмауы, ягни сезжасам тэсiлдерiн, дыбыстар пркеам^
косымшалардыц жумсалу ерекшелiгiн, сездердiц т1ркесу кабiлетiн дурыс пайдаланылмауы да кездесш отырады. Буган мы-сал ретшде кестеде жалгауы мен журнагы дурыс пайдаланылмаган бiреше сез тiркестерi берiлдi. Мысалы: «^азакстан Республикасыныц кейбiр зац актiлерiне табиги монополиялар мэселелерi бойын-ша езгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» 2002 жылгы 26 желтоксандагы N 364-11 ^азакстан Республикасыныц Зацында «Публичные слушания» - «Жария тыцдаулар» (дурысы - «Жария тыцдау»), «Салык жэне бюджетке теленетiн баска да мшдетп телемдер туралы (Салык кодека)» ^азакстан Республикасыныц 2008 жылгы 10 желтоксандагы N 99-IV Кодексшш «корпоративный подоходный налог» деген термин 55-бабыныц 1-тармагында жэне «корпоративт1к табыс салыгы» деп, 437-ба-бында «корпорациялык табыс салыгы» деп екi тYрлi колданылган (дурысы -«корпоративт1к табыс салыгы»).
Нормативтш кукыктык актiлерде терминдердi пайдалануда бейтараптылык сакталмай жатады. Мэселен, кестеде керсетшген эмоциялык пен экспрессиялык рецктегi «особо злостное хулиганство» -«айрыкша каскYнемдiкпен бузакылыгы», «злостное уклонение» - «каскейшкпен жалтарган», «Злостными нарушителями режима» - «кэнш режим бузушылар», «злостное уклонение» - «касакана жалтарганы» деген сез пркестершде «злостное» деген сез казак тшнде терт нускада берiлген, «умышленные» деген сез «касакана» деп берiлген. Мунда «злостный» - кас, еш, кекп, ашулы, эдейi, касакана; злостные намерения - кастык ниеттер, злоумышленный -кас^немдш [3, 303 б.], умышленно - эдеш, жорта, касакана [1055 б.] деген магынаны бiлдiредi. Сонымен терминдердiц эртYрлi колданылуы жэне ресми стилге тэн сипа-тына сай нускасыныц дурыс тацдалмауы да терминдерге койылатын талаптарды сактамаушылык екенiн керемiз. Мысалы: 2014 жылгы 3 шшдедеп № 226-V ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстьщ кодексiнде 44-баптыц 3) тармакшасында «злостное уклонение» - «каскейлiкпен жалтарган»
(дурысы «кастыкпен жалтарган»), 87-бабыныц 1-тармагында «злостное нарушение» - «каскейшкпен бузушылык» деп (дурысы «кастыкпен бузушылык») колданылган. «^азакстан Республикасы жаца Конституциясыныц бiр жылдыгына байланысты ракымшылык жасау туралы» ^азакстан Республикасыныц 1996 жылгы 15 шшдедеп N 27 Зацыныц 18-бабыныц 1) тармакшасында «особо злостное хулиганство» - «айрыкша кас^немдшпен бузакылыгы» деп (дурысы «айрыкша кастыкпен бузакылыгы») колданылган болса, сол Зацныц 18-баптыц 1) тармакшасында «злостно нарушающих режим» - «кастыкпен режим бузгандарга» деп (дурысы «кастыкпен режим бузгандарга»), 39-бабыныц 6) тармакшасында «злостное уклонение» - «касакана жалтарганы» (дурысы «кастыкпен жалтарганы») деп, 39-баптыц 6) тармакшасында «Злостными нарушителями режима» - «кэши режим бузушылар» деп (дурысы «кастыкпен режим бузушылар») эртYрлi колданылады. Ал «^азакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше кылмыстык-аткару зацнамасын жетiлдiрy мэселелерi бойынша езгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» 2017 жылгы 18 сэyiрдегi № 58-Vl ^азакстан Республикасыныц Зацыныц 11) тармагында «злостное нарушение» - «каскейшкпен бузган» (дурысы «кастыкпен бузган») деп, 9-тармагыныц 2) тармакшасында «умышленные преступления» - «касакана кылмыстары» деп дурыс колданылган. Сол сиякты «^азакстан Республикасы Бэсекелеспкп коргау агенттiгiнiц (Монополияга карсы агентпк) 2011 - 2015 жылдарга арналган стратегиялык жо-спары туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2011 жылгы 8 акпандагы № 97 каулысына езгерю енгiзy туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2011 жылгы 31 желтоксандагы № 1745 каулысында «добросовестной конкуренции» - «адал бэсекелестiктi» деп дурыс колданылган, ал Азаматтык кодекстiц Жалпы белiмiндегi 261-бапта «Добросовестный приобретатель» - «Адал алушы» деген тiркес «Адал ниетп иеленyшi» деп колданылуы кажет.
Мундай мэн-магынасы эртYрлi, эртYрлi тYсiнiлiп талкыланатын, нормага кайшы сездер мен сез пркестерш, терминдер мен угымдар колданыстагы нормативтiк кукыктык актiлердiц непзп мен туынды тYрлерiне катар мониторинг жYргiзy аркылы аныкталып, жинакталуы кажет жэне олар-ды тYзетy сан салалы, тYрлi децгейдегi актiлердiц байланысы мен жYЙесi ескерiле отырып, зац техникасы мен тiлдiк норма та-лаптарына сэйкес келтiрiлyi керек.
Зацнамадагы терминдiк кемшiлiктердi
аныктау, жинактау, талдау жэне оларды тYзeтy бойынша усыныстарды эзiрлeyдe тiлдiк норманыц 1) тeрминнiц бiр маFыналыFы, арнаулы салада бiр маFынаны бiлдiрyi, синонимдердщ болмауы; 2) термин маFынасыныц дэлдш, уFым мазмуныныц дэл камтылуы; 3) терминнщ кыскалыFы, ыкшамдыFы, уFым езара Yндeскeн сез тiркeстeрiнeн куралса, оныц езге уFымдармeн байланысы, тeрминнiц жYЙeлiгi; 4) тeрминнiц сезжасам зацдылыктарына сэйкес келу^ сезжасам тэсiлдeрi, тiлдiк зацдылыктар, ды-быстар тiркeсiмi, косымшалардыц жумсалу eрeкшeлiгi, сездeрдiц тiркeсy кабiлeтi; 5) терминде эмоциялык пен экспрессиялыктыц болмауы, терминдердщ бейтарап болуы; 6) эстетикалык талаптарFа сай кeлyi, дыбыста-луы колайлы, жаFымды болуы, карапайым лексика катарынан тацдалмауы талаптары eскeрiлyi кажет [4, 36-37 б.].
Терминнщ бiрмэндi, бiр термин бiр не-месе езге де кандайда бiр актiдe бiрмэндe болуы; турактылыFы, термин эрбiр жаца нормативтiк кукыктык актще езiнiц ерек-ше мэнiн сактауы, терминологияныц бiртутастыFы, пайдаланылатын термин-дер баска да нормативтш кукыктык актще камтылFан терминге кайшы болмауы, жалпы^а танылFан болуы басшылыкка алы-нуы кажет [5, 232-234 б. ].
ЗацнамадаFы тeрминдiк кeмшiлiктeрдi жоюFа баFыггалFан тYзeгyлeрдi эзiрлey жэне оны зац аркылы eнгiзy жолымен орындалуы мYмкiн. Осындай жолмен Fана тeрминдeрдi бiрiздeндiрyгe кол жeткiзyгe болады.
Терминдерге катысты осы мэселелер эзiрлeнeтiн нормативтш кукыктык актiлeрдiц казак тiлiндeгi жобаларында пайдаланылатын терминдерге де катысты. Эйткеш нормативтiк кукыктык актiлeрдiц жобаларын эзiрлey барысында да тiлдiк норма мен терминдерге койылатын талаптардыц сакталмауы жиi кeздeсeдi. Лингвистикалык сараптама жYргiзy кeзiндe мундай тeрминдiк кeмшiлiктeр аныкталып, колданылуы дурыс емес терминдер нормалаетан терминдермен ауыстырылып тYзeтiлyi тиiс.
Лингвистикалык сараптама жYргiзy барысында осындай тeрминдeрдi бiрiздiлiккe кeлтiрy ец алдымен эртYрлi нускалардыц ара-жiгiн ашуды, олардыц арасынан мэнiнe сай кeлeтiн тeрминдi (олардыц бiрдeйлiгiн, eкiтYрлi мэнде тYсiнiлмeyiн жэне уFынылмаyын) айкындап, жYЙeлi тYPдe пайдалану, онымен бiргe жалпыFа таны^ан тeрминдeрдi колдану, сейлем курастыру, сез жасау, сездi дурыс дыбыстау сиякты тшдш нормаFа кeлтiрyгe баFыггалFан жумыстарды жYргiзyмeн iскe асырылуы кажет.
Сараптама барысында нормативтш кукыктык актi жобасындаFы терминдермен жумыс олардыц уFымдык сэйкeстiгiн,
KOлданыстаFы зацнамадаFы салалык уксас актiлeрдeгi тeрминдiк жYЙeдe пайдаланы-луын, эртYрлi сездiктeрдe бeрiлгeн балама-сын салыстырумен, эдiстeмeлiк эдебиетке CYЙeнe отырып зерделенедь Эр тYрлi тер-миндерден атаулык мазмунын дэл бeрeтiн бiр нускасы тацдалады [5, 238 б.].
Терминдердщ колданылып жYргeн нускаларыныц бiрeyi Fана туракты пайдаланyFа алынады [6, 31 б.]. Бул ец эyeлi саланыц нeгiзгi тeрминдeрi курамын дэл аныктап, терминдер арасынан уFымFа сэйкесш тацдауды, эр саланыц нeгiзгi терминдершщ езiнe Fана тэн тел тYсiнiктeрi мен аталымдарыныц жиi колданылатын салааралык жэне жалпы колданыстык ата-лымдарын тацдаумен орындалды.
Эаресе терминдер мен уFымдарды ау-даруда басты назарFа алынатын жай ресми стильде пайдаланyFа жат сездeрдi, ауы-спалы маFынадаFы сездeрдi пайдаланбау, эдеби тшде туракталFан, тура маFынадаFы, ортак пайдаланылатын, маFынасы тYсiнiктi, колданылуы орныккан ресми стильге сай сездер мен тeрминдeрдi пайдалану тала-бы. Кейде аударудыц киындыFынан бiр сездiц маFынасында тYпнусканыц езiндe eкiуштылык болуы мYмкiн, маFынаныц бiрдeй болмауы катeлiккe экелщ уFымды баскаша тYсiндiрyгe, карама-кайшы маFынаFа экeлeдi. Сол сeбeптi уFымды бiр маFынада тYсiнy, терминдер, уFымдар мен туракты пркескен сездeрдi накты маFынасында жэне бiрiздi пайдалану Yшiн нормативтш кукыктык жобаларды эзiрлeyдe:
- жарыспалы тeрминдeрдiц колданылуы (нактылыFы жаFынан талкылауды кажет eтeтiн сездер мен сез пркестерш, дэл атауы бола турып орынсыз шет тiлiнiц сезiмeн алмастырылып пайдала-нылуы, дурыс аyдарылмаFан терминдер мен маFынасы жаFынан жуык эртYрлi сездeрдiц пайдаланылуы);
- сэтсiз жасалFан терминдердщ орын алуы (ресми стильге тэн емес, уFым мазмунын дэл бермейтш тeрминдeрдiц, мэнiнe кайшы, анык емес не зацнамада орныкпаFан сездер мен сез тiркeстeрдi пай-далауды);
- улт тшнщ лексикологиялык кабаттары, сезжасам, терминжасам тэсшдершщ дурыс пайдаланылмауы (жаца пайда болFан арнайы техникалык (белгш сала бойынша), арнайы зац (ерек-ше кукыктык мэнге ие) тeрминдeрi дурыс пайдаланылмауы) сиякты кeмшiлiктeрдi аныктап, терминдерге койылатын: жоFарыда аталFан бiрмэндiлiк, турактылык, тeрминнiц эрбiр жаца актще езшщ ерекше мэнiн сактауын, терминологияныц бiртутастыFын, тeрминдeрдiц баска да нормативтш кукыктык актiдe камтылFан терминге кайшы
болмауын, зац жобасын нормаларыныц тYсiнiктi болуы Yшiн кайталауларга жол бершмей айкын, дэл, накты, кыска эрi толык баяндалуын, сонымен бiрге кисындык байланыстыц сакталуын, курылымдык дурыс ресiмделyi талаптарыныц сакталуына да назар салу кажет [7, 60 б.].
Ал лингвистикалык сараптаманыц шецберiнде буларды ескеру терминдердiц магынасы мен тулгалык жагынан жетiлдiрyдi, терминдердщ бiрiздiлiгiн сактаумен коса, нормативтiк кукыктык актшер жобаларында:
1. зац терминшщ нормалык негiзiнiц сакталуы, ягни нормалык дэлдш пен нактылыктыц болуын;
2. зац терминшщ тYпмэтiндiк YЙлесiмi аркылы зац актiсiнде койылып отырган мэселенщ нормативтiк магынасыныц дурыс берiлyiн;
3. зац терминш эртYрлi балама-да колданудан арылту, ягни норманыц еюудайлык сипатын болдырмауды сактауга ыкпал етедь
Осымен коса, нормативтiк кукыктык актiлердi эзiрлеyшi органдардыц аудар-ма iсiмен айналысатын кадрларыныц бiлiктiлiгiн арттырумен айналысатын Yкiмет децгейiндегi бiр орталыкты
уйымдастырудыц уакыты жеткен сиякты, бул орталык жобамен жумыс iстеyге кажет зац техникасы, оныц iшiнде зац сташ мен терминологиясы бойынша эдютемеш жетiлдiрy жэне оны YЙретy мшдетш аткара алатын болса зацнаманы жетiлдiрyге оц ыкпалын тигiзер едi.
Жацгыру мiндеттерi мемлекеттiк тiлдегi нормативт1к кукыктык актшердщ нускасын жетiлдiрyдiц жаца мшдеттерш алга кояды. Алдагы уакытта енпзшетш латын элiпбиi бойынша аткарылатын мшдеттер жэне когамдык катынастардагы, гылым мен техникадагы жацгырулар терминдер мэселелерше де кезкарасты жацарту устанымымен уласпак.
БYгiнгi тацда Елбасыныц барлык ба-стамалары, берген тапсырмалары толыктай жYзеге асып келедi. Мемлекеттiк тiлдi дамы-ту, оныц колданылу аясын кецейту бYгiнгi кYнi де, келешекке де Yлкен мiндеттердi жYктейдi. Ел дамуыныц элемдш дамудыц Yдерiстерiне тецелуге багыт алган кезецде алга койган максат пен мшдеттерге кол жету тиянактылык пен жауапкершшктщ негiзiнде, бiлiктiлiк пен тэж1рибенщ iзденiстерi мен Yздiк жетiстiктерiне CYЙенетiн ецбекпен гана iске асырылуы мYмкiн екенiн айтуга болады.
ЭДЕБИЕТ
1. Мемлекет басшысыныц «Болашацца багдар: рухани жацгыру» атты мацаласы, Астана, 12 сэу1р 2017 ж. http: www.akorda.kz
2. Айымбетов М. Зац терминдершц тупмэттдт цолданысы // Казацстан Республикасыныц Зацнама жаршысы. - 2013. - № 1-2(29-30). - 124-125 б.
3. Орысша-цазацша сездт. - ецделт, толыцтырылып, уш1нш1 басылуы 70 000 сез. Казацстан Республикасыныц бшм жэне гылым министрлт А. Байт^рсынов атындагы Ты бтм1 институты. Алматы, Дайк-Пресс, 2005. - 1142 б.
4. К¥рманбайулы Ш. Терминтану: оцу цуралы. - Астана, 2009. - 160 б.
5. Чухвичев Д.В. Законодательная техника: Учебное пособие. 2-е издание, перераб и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА: Закон и право, 2012. - 415с.
6. К¥рманбай¥лы Ш. Казац терминологиясы. - Алматы: «Сардар» баспа уш, 2014. -952 б.
7. Т¥рарова Ж., Еременко Т. Зацнамадагы терминологиялыц проблемалар // Терминологиялыц хабаршы. - № 2 (50) /2015. - 57-62 б.
REFERENCES
1. Memleket basshysy N. Nazarbaevtyц ^za^tan ha^yna zholdauy. «Кazaцstannyц yshinshi zha^yruy: zhahandyц bэsekege циМЫМИ^ 31 црцМрг 2017. Astana, 2017.
2. Ajymbetov M. Zaц terminderinщ tYpmэtindik цpldanysy // ^za^tan Respublikasynyц Zaцnama zharshysy. - 2013. - № 1-2(29-30). - 124-125 б.
3. Oryssha-^pza^sha sezdik. - e^elip, tolyytyrylyp, Yshinshi basyluy 70 000 sez. ^za^tan Respublikasynyц bilim zhэne zylym ministrligi A. Bajt¥rsynov atyndasy Til bilimi instituty. Almaty, Dajk-Press, 2005. - 1142 b.
4. К¥rmanbaj¥ly Sh. Termintanu: оци ц¥Гр1у - Astana, 2009. - 160 b.
5. Chuhvichev D.V. Zakonodatel'naja tehnika: Uchebnoeposobie. 2-e izdanie, pererab i dop. - M.: JuNITI-DANA: Zakon ipravo, 2012. - 415s.
6. К¥rmanbaj¥ly Sh. Кazaц terminologijasy. - Almaty: «Sardar» baspa Yji, 2014. - 952 b.
7. T¥rarova Zh., Eremenko T. Zaцnamadaгy terminologijalyцproblemalar // Terminologijalyц habarshy - № 2 (50) / 2015. - 57-62 b.
