CC BY
30УДК 81'1'42
ГЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫЦ САРАПТАМА: САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Ацерке Аманцызы Мединаева
Казацстан Республикасы Зацнама институты
Лингвистика орталыгыныц аударма секторыныц жетекшi зылыми цыгзметкер1;
Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: a.medinaeva@adilet.gov.kz
Ty^u свздер: зац жобасы; халыцаралыц шарт жобасы; лингвистикалыц сараптама; терминдер.
Аннотация. Казацстан Республикасында зац жобалары мен халыцаралыц шарттар жобаларын эз1рлейт1н мемлекеттт органдар оларды ресми ты реттде цолданылатын орыс тшнде эзгрлейдг де, кейтнен оны мемлекеттж тыге аудару жумысын журггзедг. Зац жобасы немесе халыцаралыц шарт жобасыныц орыс тшндегг мэтш мYдделi ор-гандармен бiрге жан-жацты царалады, пысыцталады, цажет болган жагдайда оларга езгер^тер мен толыцтырулар енгiзiледi. Содан кешн гана зац жобасын не халыцаралыц шарт жобасын цазац тшне аудару мэселеЫ туындайды. Эдетте, орыс тшнде эзiрленген зац жобасын цазац тшне аударуга бiрнеше ^н берiледi де, аудармашылардыц мэтiндi аударып, кешннен тагы бiр царап, пысыцтап шыгуына уацыт жетпейдi. Оныц Y^im, кейде зац жобасыныц мэтшн цазац тшне аудару жумысыныц барысына зац жобасы реттейтт цогамдыц цатынас саласыныц езтдж ерекшелжтерт жацсы тYсiнетiн, быетт аудармашыныц не ек тiлдi жацсы мецгерген зацгердщ араласуына тура келедi. Эйтпесе зац жобасында баяндалган цщыцтыц норманыц бурмаланып аударылуы гажап емес.
Осыган орай ЖYргiзiлетiн гылыми сараптамалар цатарына гылыми лингвистикалыц сараптаманы цосу олардыц цазац тiлiндегi мэтшнщ редакциясын сапасын жацсарту мацсатында енгiзiлгенi айцын.
Зац жобалары мен халыцаралыц шарттар жобаларына ЖYргiзiлетiн гылыми лингвистикалыц сараптаманыц цщыцтыц негiзiнiц айцындалуы оныц басца гылыми сарап-тамалармен цатар ЖYргiзiлуi мiндеттi екент назарга алу цажет.
Мацалада елiмiзде жэне кершыес жатцан Ресей Федерациясында зац жобаларына ЖYргiзiлетiн гылыми лингвистикалыц сараптама мацсаты мен тэртiбi, шарттары мен ерекшелiктерi, сондай-ац ек ел арасындагы уцсастыцтар мен айырмашылыцтар атап керсетiледi.
Одан басца зац жобасыныц цазац тiлiндегi мэтшне гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYргiзу барысында айцындалган, мацалада керсетыген кемшшктер эзiрлеушi мемлекеттж органдардыц, келешекте зац жобасыныц цазац тiлiндегi аудармасын цамтамасыз ететт цызметкерлердщ оларга назар аударуы Yшiн мысал реттде берыген.
Мацала зац жобасыныц мемлекеттж тiлдегi мэтшнщ редакциясы сапасын жацсартуга ез Yлесiн цосады.
НАУЧНАЯ ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ЭКСПЕРТИЗА: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ
Мединаева Акерке Амановна
Ведущий научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики
Института законодательства Республики Казахстан;
г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: a.medinaeva@adilet.gov.kz
Ключевые слова: законопроект; проект международного договора; лингвистическая экспертиза; термины.
Аннотация. В Республике Казахстан законопроекты и проекты международных договоров разрабатываются государственными органами-разработчиками на официальном русском языке, после чего ведется работа по обеспечению их перевода на государственный язык. Законопроекты или проекты международных договоров полностью рассматриваются и дорабатываются всеми заинтересованными органами, при необходимости в них вносятся изменения и дополнения. После чего поднимается вопрос обеспечения перевода на казахский язык законопроектов и проектов международных договоров. Обычно на перевод законопроекта или проекта международного договора, разработанного на русском язы-
ке, дается всего лишь несколько дней, за это время переводчик переводит текст, но не успевает его доработать. Тем более, иногда в ходе перевода текста законопроекта на казахский язык приходится привлекать юриста, владеющего двумя языками, и знающего, понимающего специфические особенности сферы общественных отношений, которые регулируются законопроектом. Иначе не избежать искаженного перевода правовой нормы, изложенной в законопроекте.
В связи с этим очевидно включение в ряд научных экспертиз научной лингвистической экспертизы в целях улучшения редакции текста законопроекта на казахском языке.
Необходимо принять во внимание, что определение правовой основы проведения научной лингвистической экспертизы на законопроекты и проекты международных договоров является обязательным наряду с другими видами научных экспертиз.
В данной статье указываются цели и порядок, условия и особенности, а также сходства и отличия проведения научной лингвистической экспертизы на законопроекты в нашей стране и Российской Федерации.
Кроме того, приведены примеры недочетов, выявленных в ходе проведения научной лингвистической экспертизы на текст законопроекта на казахском языке для того, чтобы обратить на них внимание сотрудников, обеспечивающих перевод законопроекта на казахский язык, и недопущения такого в будущем.
Статья внесет свой вклад в улучшение качества редакции законопроекта на государственном языке.
THE SCIENTIFIC LINGUISTIC EXPERTISE: COMPARATIVE ANALYSIS
Medinayeva Akerke
Leading Researcher of the sector of translation of Linguistic center of the Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: a.medinaeva@adilet.gov.kz
Key words: projects law; projects international treaty; linguistic expertise; termin.
Abstract. In the Republic of Kazakhstan projects laws and projects international treaties developed by public authorities, on the official Russian language, after which the work is under way to ensure their translation into the official language. Bills or draft international treaties fully considered and finalized all the concerned authorities, if necessary, they make changes and additions. Then rises the issue of the translation into Kazakh laws and of international treaties. Typically, the translation of the draft law or international treaty of the project, designed in Russian, given only a few days, during which time the translator translates the text, but does not have time to refine. Moreover, sometimes in the course of the translation of the text of the bill into the Kazakh language have to involve a lawyer, bilingual and knowledgeable, understanding the specific features of the sphere of social relations, which are regulated by the bill. Otherwise, do not avoid the distorted translation of the legal norm set out in the bill.
In this connection it is obvious inclusion of a number of scientific expertise of scientific linguistic expertise in order to improve the wording of the bill text in the Kazakh language
It should be appreciated that the determination of the legal basis of the scientific linguistic expertise on bills and drafts of international treaties is a must, along with other types of scientific expertise
This article specifies the purpose and procedures, conditions and features, as well as the similarities and differences conduct of scientific linguistic expertise in our country, and the Russian Federation.
In addition, examples of the shortcomings identified in the course of scientific linguistic expertise on the text of the bill in the Kazakh language in order to bring them to the attention of staff employees to translation of the draft law on the Kazakh language and avoid this in the future.
The article will contribute to improving the quality of the editorial board of the bill on the state language
^азакстан Республикасында тшдердщ колданылуыныц кукыктык негiздерiн белгiлейтiн тiл туралы зацда «^азакстан Республикасыныц мемлекеттiк тiлi - казак тш Мемлекеттiк тiл - мемлекеттщ бYкiл аумагында когамдык катынастардьщ барлык саласында колданылатын мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жYргiзу жэне iс кагаздарын жYргiзу тш.» деп кезделген1.
Сонымен катар ^азакстан Республикасы Конституциясыныц 7-бабына сэйкес мемлекеттiк уйымдарда жэне жергiлiктi езiн-езi баскару органдарында орыс тiлi рес-ми тYPде казак тiлiмен тец колданылады2.
Демек, орыс тiлi ресми тш ретiнде колданылатындыктан, эртYрлi когамдык катынастарды реттейтiн нормативтiк кукыктык базаны да екi тiлде калыптастыру кажет.
Зацнамалык актiлер, нормативтiк кукыктык актiлер жэне халыкаралык шарттар жобаларын эзiрлейтiн мемлекеттiк ор-гандар оларды орыс тшнде эзiрлеп, кейiннен казак тшне аударылуын камтамасыз етедi. Бул актшердщ бiрден казак тiлiнде эзiрленбеуiне мемлекетпк тiлдi жетiк мецгерген зацгерлердщ, эр саланыц езiндiк ерекшелiктерiн мемлекеттiк тшде баяндай алатын мамандардыц болмауы басты себеп болады.
Уакыт еткен сайын зацнамалык актiлердiц, нормативтiк кукыктык актшердщ жэне халыкаралык шарттардыц мемлекеттiк тшдеп мэтiнiнiц сапасы ете темен жэне кептеген кемшшктер мен олкылыктардыц бар екеш аныкталды. Сондыктан оларды эзiрлеу сатысында, ягни бул актiлердiц жобаларына гылыми кукыктык сараптамамен катар лингвистикалык сараптама жYргiзу кажеттiгi туындады.
Осыган байланысты ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц кейбiр каулыларына гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу тэртiбiне катысты езгерютер енгiзiлдi.
Эзгерiс енгiзiлген каулыларга сэйкес зац жобаларына, ^азакстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетiн халыкаралык шарттарга, сондай-ак халыкаралык шарттардыц жобаларына баска гылыми сараптамалармен катар, гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу шарттары, тэртiбi мен мерзiмi бекiтiлдi. Гылыми
лингвистикалык сараптаманы жYргiзетiн уэкiлеттi уйым ретiнде ^азакстан Республикасы Зацнама институтыныц Лингвистика орталыгы белгiлендi.
Будан баска, нормативтш к¥кыктык акт мэтшшщ мазмунына жэне жазылу стилiне койылатын талаптар «Нормативтш к^кыктык актiлер туралы» 1998 жылгы 24 наурыздагы ^азакстан Республикасы Зацыныц 19-бабы 3-тармагында белгiленген, алайда бYгiнгi кYнi жогарыда кeрсетiлген зац ^азакстан Республикасыныц 2016 жылгы 6 сэуiрдегi № 480-V Зацымен кYшiн жойган. Бiрак мундай талаптар туралы норма жаца «^кьщтык актiлер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдеri ^азакстан Республикасы Зацыныц 24-бабында белгiленген жэне оган сэйкес «Нормативтiк к¥кыктык актiнiц мэтЫ эдеби тiл нормалары, зац термино-логиясы жэне зац техникасы сактала оты-рып жазылады, оныц ережелерi барын-ша кыска болуга, накты магынаны жэне эртYрлi тYсiндiруге жатпайтын магынаны камтуга тиiс. Нормативтiк к¥кыктык актiнiц мэтiнiнде магыналык жэне к¥кыктык жYктемесi жок декларативтiк сипаттагы ере-желер камтылмауга тиiс.
Ескiрген жэне кеп магыналы сездер мен сез орамдарын, эпитеттердi, метафора-ларды колдануга, сeздердi кыскартуга жол берiлмейдi. Нормативтш к¥кыктык актiнiц к^рылымдык элементiнде жазылган к¥кык нормасы нак осы актшщ баска к¥рылымдык элементтерiнде кайталап жазылмайды.
^азак жэне орыс тiлдерiндегi нормативтш к¥кыктык актiлердiц мэтiндерi тецтупнускалы болуга тшс.» деп кeзделгенiн атап ету керек3.
Эз кезегiнде, Лингвистика орталыгы зац жобаларына, ^азакстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетш халыкаралык шарттарга, сондай-ак халыкаралык шарттардыц жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу барысында жогарыда кeрсетiлген норманы негiзге ала отырып, лингвистикалык зерттеудщ эдiстемелiк негiздерiн: гылыми лингвистикалык сараптаманы жYргiзуде шолу, стилистикалык талдау, салыстыру сиякты жалпы гылыми эдiстер жэне тш бiлiмiнiц баска да эдютемелш тэсiлдерiн колданады.
1 «Казацстан Республикасындагы тш туралы» 1997 жылгы 11 шшдедег1 Казацстан Республикасы Зацыныц 4-бабы. «Эдшет» Казацстан Республикасы нормативтк цуцыцтыц актшертщ ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi. [Электрондыцресурс]. - Кол жетк1зу режим1: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000151_
2 Казацстан Республикасы Конституциясыныц 7-бабы. «Эдшет» Казацстан Республикасы нормстивтiк цуцыцтыц актшертщ ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi. [Электрондыцресурс]. - Кол жетюзу режимi: http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
3 «Куцыцтыц актшер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi Казацстан Республикасы Зацыныц 24-бабы. «Эдшет» Казацстан Республикасы нормативтк цуцыцтыц актыертщ ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi. [Электрондыцресурс]. - Кол жетюзу режимi: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000480
Еылыми лингвистикалык сараптаманьщ максаты зац жобаларыньщ, халыкаралык шарттар жобаларыныц казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ дэлме дэлдшн, ягни сездер мен сез тсркестершщ, белгiлi бiр терминдердщ, сейлемдердщ дурыс ау-дарылуын, грамматикалык, орфографиялык, пунктуациялык, стилистикалык кателш-тердщ болмауын, артык сездердщ колда-нылмауын, зац техникасыныц сакталуын айкындау болып табылады.
Осы орайда гылыми лингвистикалык сараптамага келш тYсетiн зац жобаларыныц орыс тшндеп мэтiнi мен казак тiлiндегi мэтшшщ тещупнускалы^ын камтамасыз ету бойынша жумыс барысында аныкталFан, эзiрлеушi мемлекеттiк орган ж1берген бiркатар кемшiлiктердi атап керсетуге болады.
Мысалы, «^азакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне елшем бiрлiгiн камтамасыз ету жэне стандарт-тау мэселелерi бойынша езгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» ^азакстан Республикасыныц Зацы жобасыныц казак тiлiндегi мэтiнiн орыс тшндеп мэтiнмен салыстыру кезiнде артык цифрлардыц жа-зылуы, грамматикалык, стилистикалык сипаттаFы кателiктер, аударылмай калып кет-кен сездердiц болуы, сездердi дурыс аудар-мау сиякты кемшшктер аныкталды. Ягни, осы зац жобасымен «Мунай енiмдерiнiц жекелеген тYрлерiн ендiрудi жэне олардыц айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» 2011 жылFы 20 шшдедеп ^азакстан Республикасыныц Зацы 13-бабыныц 2-тармаFына езгерiс енгiзiледi, OFан сэйкес оныц орыс тiлiндегi мэтiнi мынадай редак-цияда берiлген: «2. Объектами технического регулирования и стандартизации в области производства и оборота нефтепродуктов являются нефтепродукты, а также процессы их производства, хранения, транспортировки, реализации, уничтожения и утилизации.». Тшсшше эзiрлеушi орган осы тармакты казак тiлiне: «2. Мунай ешмдерш ендiру мен оныц айналысы саласында техникалык реттеу мен стандарттау объектiлерi мунай енiмдерi, сондай-ак оларды ендiру, сактау, тасымалдау, сату, жою жэне кэдеге жарату процестерi болып табылады.» деп аударып, сездердщ орын тэртiбiне мэн бермеген. Осы тармакты орыс тшндеп мэтшмен салысты-ра отырып, сездердiц орын тэртсбш ауысты-ру жэне дурыс аударылмаFан сездердi кайта аудару аркылы бершген тармактыц казак тiлiндегi редакциясын былайша езгерту усынылды: «2. Мунай ешмдер^ сондай-ак оларды ендiру, сактау, тасымалдау, етюзу, жою жэне кэдеге жарату процестерi мунай енiмдерiн ендiру мен оныц айналымы
саласындаFы техникалык реттеу мен стандарттау объектiлерi болып табылады.». Бул жерде усынылFан редакцияны жаксарту, сездердiц орын тэртiбiн сактау жэне олардыц дурыс аудармасын пайдалану сиякты жумыс жYргiзiлгенiн атап ету кажет.
Будан баска, зац жобасыныц орыс тiлiндегi мэтiнiнде колданылFан «компаундирование», «отгрузка», «реализация», «резервуарный парк» деген сездер «компа-ундирлеу», «тиеуге», «сату», «резервуарлык парк» деп дурыс аударылмаFан. Оларды казак тшндеп мэтшде тиiсiнше «компа-ундтеу», «тиеп-женелту», «еткiзу», «резервуар парю» деген сездермен ауыстыру усынылады.
Сонымен катар, атап керсетшген зац жобасында «Газ жэне газбен жабдыктау туралы» 2012 9 кацтардаFы ^азакстан Республикасы Зацыныц 6-бабын 16-1) тармакшамен толыктыру усынылады, OFан сэйкес бул тармакшаныц орыс тiлiндегi мэтiнi мынадай редакцияда бершген: «161) осуществляет рассмотрение проектов документов по стандартизации в пределах компетенции, а также подготовку предложений по разработке, актуализации и отмене национальных, межгосударственных стандартов и национальных классификаторов технико-экономической информации;». Осы тармакшаныц казак тшндеп нускасын эзiрлеушi орган былайша аударFан: «16-1) кузырет шецбершде стандарттау женiндегi кужаттар жобаларын карастыруды, сондай-ак улттык, мемлекетаралык стандарттарды жэне улттык техника-экономикалык акпарат жiктеуiштерiн эзiрлеу, езектендiру жэне жою бойынша усыныстар дайындауды жYзеге асырады;». Керсетiлген тармакшаныц ею тiлдегi нускасын салыстыра отырып, орыс тшндеп «в пределах», «рассмотрение», «актуализации», «отмене», «технико-экономической» деген сездердщ казак тшне тиiсiнше «шецберiнде», «карастыруды», «езектендiру», «жою», «техника-экономикалык» деп аударылуы ерiксiз назар аудартады. Себебi тармакшаныц орыс тiлiндегi редакциясы бойынша улттык стандарттарFа езектi сипат беру, олардыц ^шш жою туралы усыныстар дайындау екенi анык. Бул ретте эзiрлеушi мемлекеттiк органныц бул тармакшаны сезбе-сез, яFни тшелей аударып, маFынасына кецiл белмегенiн жэне грамматикалык кателшке жол бергенiн атап ету керек. Тшсшше бул тармакшаны мынадай редакцияда тузету усынылады: «16-1) кузырет шегiнде стандарттау женшдеп кужаттар жобаларын карауды, сондай-ак улттык, мемлекетаралык стандарттарды жэне улттык техникалык-экономикалык акпарат ж^еуштерш
эзiрлеу, оларга езекп сипат беру жэне олардыц кушш жою бойынша усыныстар дайындауды жYзеге асырады;».
Оныц Y^rne, орыс тiлiндегi «актуализация» деген сез Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша-казакша
сездiгiндe казак тiлiнe «езекп сипат беру» [1] деп аударылганын ескерген жен.
Бул кeмшiлiкгeр орыс тшндеп мэтiндi казак тiлiндeгi мэтшге сэйкес кeлтiру эрi казак тшндеп мэтш сапасын жаксарту максатында усынылды, эзiрлeушi мeмлeкeттiк орган осы олкылыктарды eскeрiп, зац жобасыныц казак тшндеп мэтшш пысыктады. Мундай жумыс зац жобасыныц мемлекетпк тiлдeгi мэтiнiн пысыктау, оны одан эрi жeтiлдiру Yшiн кажет eкeнi айкын.
Осылайша гылыми лингвистикалык са-раптама жYргiзу аркылы зац жобаларыныц жэне халыкаралык шарттар жобаларыныц казак тiлiндeгi мэтiнiнiц сапасы жылдан жылга жаксаруда деп айтуга болады.
Жогарыда eлiмiздe жYргiзiлeтiн гылыми сараптамалардыц жаца тYрi рeтiндe енпзшген гылыми лингвистикалык сараптаманыц максатын, тэртiбi мен шарт-тарын жэне оны жYргiзу eрeкшeлiктeрiн атап еттiк.
Сондай-ак гылыми лингвистикалык са-раптама бiздiц eлiмiздeн баска кандай елде жYргiзiлeдi деген суракка жауап iздeдiк.
Жауап iздeй отырып, Тэуeлсiз Мем-лекеттер Достастыгы eлдeрi iшiнeн ^азакстаннан баска, кершшес Ре-сей Федерациясында зац жобаларына лингвистикалык сараптама жYргiзiлeтiнiн аныктадык. Бiрак Ресейде мeмлeкeттiк тiл де, ресми тш де орыс тш болгандыктан, зацнамалык актiлeр орыс тшнде жазы-латыны айкын. Соган карамастан, зац жобаларына лингвистикалык сараптама жYргiзудiц кыскаша аныктамасы Ресей Фе-дерациясы Федералдык Жиналысыныц Мемлекетпк Думасы Рeгламeнтiнiц 121-бабы жeтiншi белiгiндe бeрiлгeн: «Зац жобасыныц лингвистикалык сараптамасы усынылган мэтiннiц нормативтiк кукыктык актшер тiлiнiц eрeкшeлiктeрiн ескере отырып, казiргi орыс эдеби тiлiнiц нормалары-на сэйкeстiгiн багалау жэне грамматикалык, синтаксиспк, стилистикалык, логикалык, редакциялык-техникалык катeлiктeрдi жэне терминдер пайдалануда катeлiктeрдi жою бойынша усынымдар беру болып табыла-ды.»4.
Регламентке сэйкес зац жобасына
лингвистикалык сараптама Мeмлeкeттiк Думаныц жауапты комитeтiнiц тапсырмасы бойынша жYзeгeасырылады.Зац жобасыбой-ынша нeгiзгi жумыс eкiншi окылым алдын-да жYргiзiлeдi. Бул кезецде зац жобасыныц кeшeндi кукыктык жэне лингвистикалык сараптамасы баптар бойынша жYргiзiлeдi жэне тиiстi корытынды дайындалады. Зац жобасына жYргiзiлeтiн лингвистикалык сараптаманыц мэш зац жобасыныц тiлi мен стилш казiргi орыс эдеби тшнщ нормала-рына сэйкeстiккe кeлтiру, терминологиядагы алшактыктарды аныктау, зац жобасындагы тeрминдeрдi зацнамада колданылатын тер-миндерге жаткызу, логикалык, техникалык катeлiктeрдi жою, тужырымдарды нактылау болып табылады.
Yшiншi окылым алдында зац жобасыныц мэтiнiнe eкiншi окылым барысында eнгiзiлгeн тYзeтулeрдi eнгiзгeннeн кешн ту-ындауы мYмкiн iшкi кайшылыктарды жою жэне баптардыц езара дурыс байланысын орнату Yшiн кажет редакциялык тYзeту гана усынылу мYмкiн.
Ресей Федерациясыныц «Зац жобала-рыныц лингвистикалык сараптамасы» бой-ынша эдютемелш усынымдарына сэйкес зац жобасыныц тш мен стилiн аныктау бойынша жумыс жYргiзу кeзiндe тiлдiц ресми-iскeрлiк функционалдык стильдeгi актiлeргe койылатын талаптарды жэне зацнамалык актiлeр тшнщ езшдш eрeкшeлiктeрi басшылыкка алынады. Ягни, мундай усынымдардыц мэнi:
- кукыктык нормаларды баяндау логикасыныц сакталуына;
- кукыктык нормалардыц айкын жэне жасырын карама-кайшылыктарыныц болма-уына;
- кукыктык нормаларды калыптастыру кeзiндe зац жэне баска да арнайы тeрминдeрдi пайдалану дэлдшне;
- зацнамалык актiлeрдiц стилш, бiрiншi кезекте кукыктык нормалардыц айкындылыгын, ыкшамдыгын сактауга койылатын талаптар болып табылады.
Бул ретте зац жобасыныц мэтшш талдау жэне багалау корытындысыныц объективтшгше нeгiзгi талаптарды кeшeндi тYрдe пайдаланган жагдайда гана кол жетюзшедь
Сонымен катар, рeсeйлiк лингвистер зацнамалык акт жобасына лингвистикалык сараптама жYргiзу кeзiндe мынадай:
- терминдер мен сездердщ лексикалык Yйлeсiмдiлiгiн тацдауда дэлдiктi талдау жэне багалау;
4 Регламент Государственной Думы. Принят постановлением Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации от 22 января 1998 года № 2134-IIГД. Крл жетшзу режимi: http://www.duma. gov. ru/about/regulations/
- тек жекеше немесе тек кепше тYрiнде колданылатын зат есiмдерге назар аудару;
- тацдап алынган терминдердщ синонимдерiн катар пайдалануга жол бер-меу;
- бейтарап лексиканы iрiктеудiц жал-пы кагидаларын колдану;
- орыс тiлiнiц грамматикасында колданылатын кiшiрейткiш-еркелеткiш журнактары бар сездердi пайдаланбау;
- зац терминдерш шектеусiз пайдалану;
- зацнамалык акт жобасында орган-дардыц атауын тYпмэтiнге карай кыскарту сиякты талаптарды негiзге алу кажет.
Будан баска, зацнамалык актiлер жо-баларында колданылатын сейлемдердiц (жай сейлем, курмалас сейлем, сабактас курмалас сейлем), жалгаулык шылаулардыц (жэне, сондай-ак, ал), тыныс белгiлерiнiц (жакша) кайсысы орынды пайдаланылаты-нына басымдык берiледi.
Одан баска, зац жобасына лингвис-тикалык сараптаманы жYзеге асыру кезiнде зац жобасыныц терминологиясыныц дурыс пайдаланылуына ерекше кецiл белiнедi:
- угымдар аныктамасы келемiнiц жеткiлiктiлiгi, осындай аныктаманыц дэлдш мен кыскалыгы талданады;
- эрбiртерминдi пайдалану максаттылыгы айкындалады, зац жобасыныц курылымында терминдердiц жYЙе кураушы элементi функ-циясын орындау дэрежес белгiленедi;
- терминдердi кайта пайдалану кезшде олардыц дурыс пайдаланылуы (терминнщ толык атауын пайдалану немесе терминдi кыскарту енгiзiлген жагдайда оныц кыскартылганы формасын дэйектi тYPде пайдалану) тексершедц
- терминдердi бiрiздендiру жYргiзiледi, логикалык катары бiр терминдердiц бiркелкi жазылуы бакыланады, кайталанатын тер-миндер айкындалады, зац жобасыныц уксас ережелерiнде терминологиялык жэне тiлдiк алшактыктары атап етшедц
- ескiрген, бiр магынасыз терминдер, неологизм терминдер, Ресей Федерациясы
Конституциясыныц, Ресей Федерациясы зацнамасыныц терминологиясына сэйкес келмейтiн терминдер аныкталады;
- кэсiби терминдердiц пайдаланылуы кажеттш нактыланады5.
Жогарыда керсетшген эдiстемелiк усынымда зац жобаларына лингвистикалык сараптама жYргiзу кезiнде басшылыкка алынатын кагидалар мен ережелер, ерекше назар аударарлык талаптар мен шарттар, зац жобасын техникалык ресiмдеуге, оныц курылымына койылатын талаптар жэне жол берiлетiн кемшшктер атап керсетiлген. Бiз олардыц барлыгын керсетпей-ак, негiзгiлерiн атап етудi жен кердш.
Осылайша, ресейлiк лингвистер тек орыс тшнде жазылатын зацнамалык актшер жобаларыныц мэтiнiне жан-жакты, ягни грамматикалык, лексикалык, логикалык, синтаксистiк, морфологиялык, пунктуациялык, стилистикалык тал-дау жасаса, бiздiц елiмiзде гылыми лингвистикалык сараптама зац жобасыныц орыс жэне казак тшдершдеп мэтiнiн са-лыстыра отырып, олардыц бiр-бiрiне тещупнускалыгын, терминдердiц
бiрiздi колданылуын, грамматикалык, орфографиялык, стилистикалык, пункту-ациялык кемшiлiктердiц болмауын камтамасыз ету Yшiн жYргiзiледi. Ею елде де зац жобасыныц мэтшше, жазылу тiлi мен стилiне, пайдаланылатын терминдер мен угымдардыц магынасына, кемшшктердщ болмауына ерекше кецiл белетiнiн атап ету керек.
Дорыта келе айтарымыз, езiмiздi улт ретiнде таныткымыз келсе, эуелi мемлекеттiк тiлiмiзге ден койып, оныц еркендеуше, эсiресе, тYрлi когамдык катынастарды реттейтiн зац тiлiнiц калыптасуына ерекше назар аударганымыз жен. Сондай-ак кез келген кукыктык мемлекет сиякты бiз де ез нормативтiк кукыктык базамыздыц мемлекеттiк тiлде калыптасуына ат салысу-ымыз эрбiр азаматтыц борышы деп бiлемiз.
Эдебиет
1. Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша-казакша сездiгi. - Астана, 2011. -220 б.
References
1. Zannama terminderinin kazaksha-oryssha, oryssha-kazaksha sozdigi. - Astana, 2011. -220 р.
5 Методические рекомендации «По лингвистической экспертизе законопроектов». Крл жетюзу режимi: https://ceur.ru/library/docs/departmental_regulations/item134003/
