CC BY
50ЭОЖ (УДК) - 341.24
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ШАРТТАР МЭТШШ ТЕРМИНД1К Т¥РГЫДАН НАЦТЫЛАУ
Жумагул М^хтаркызы Т^рарова
К^азацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц нормативтж цуцыцтыц актшер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг, Астана ц., К^зацстан Республикасы; e-mail: Zh.Turarova@adilet.gov.kz
Элия Назарташкызы Кадирова
К^азацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц нормативтж цуцыцтыц актшер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц ага гылыми цызметкерi, Астана ц., К^зацстан Республикасы; e-mail: Al.Kadirova@adilet.gov.kz
TYuin свздер: халыцаралыц шарттар; лингвистикалыц сараптама; тецтупнусца-лылыц.
Аннотация. Халыцаралыц шарттар — мемлекетiмiздiц халыцаралыц ынтымацта-стыгын цамтамасыз етудщ жэне жузеге асырудыц цуцыцтыц негiзi.
Авторлар басца мемлекеттермен цуцыцтыц цатынастардыц барлыц салаларын-дагы халыцаралыц шарттардыц мацыздылыгы туралы айта отырып, оларды жетш-дiру жолдарыныц бiрiреттде халыцаралыц шарттар жобаларын эзiрлеу сапасын арт-тыру, эЫресе халыцаралыц шарттар жобалары мэттдертщ шет тшдертен орыс, цазац тшдерте аударылуын цамтамасыз ету деп атап втедi.
Авторлар халыцаралыц шарттар жобалары мэтiндерi аудармасыныц дурыс болма-уы, оларда свздердщ, свз тiркестерi мен терминдердщ дурыс пайдаланылмауы цуцыц нормасы магынасыныц бузылуына жэне практикада цолдануды циындатуга экеледi деп санайды.
Халыцаралыц шарттар жобаларын эзiрлеу кезтде зац тшнщ взгешелiктерi мен оларга цойылатын талаптардыц сацталуыныц мацыздылыгын атап вте келе, авторлар халыцаралыц шарттар жобаларыныц тецтупнусцалыгы бвлшнде ЖYргiзiлетiн гылыми лингвистикалыц сараптаманыц эдiстемелiк мацызына назар аударады.
Нормативтт цуцыцтыц актшер жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама ЖYргiзiп отырган Зацнама институтыныц цурылымын-дагы Лингвистика орталыгыныц цызметi бойынша талдауды усына отырып, авторлар аталган проблемалардыц шешiмiн халыцаралыц шарттар жобаларыныц сапасын жетiлдiрумен, халыцаралыц шарттар жобаларын эзiрлеу кезтде гылыми-эд^темелт цамтамасыз етумен, кадрлардыц бшктшшн арттырудыц Yйлестiрiлген тетттерт уйымдастырумен байланыстырады.
Мэселеш Yкiмет децгейiндегi цолдау кврсетумен шешу талап етшеттдшнщ мацыздылыгын ескере отырып, авторлар республикада алда турган латын элтбшне квшуiмiзге орай осы мэселеге ерекше мэн беру цажет деп тужырымдайды.
ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКОЕ УТОЧНЕНИЕ ТЕКСТОВ МЕЖДУНАРОДНЫХ ДОГОВОРОВ
Турарова Жумакуль Мухтаровна
Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов нормативных правовых актов и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г.Астана, Республика Казахстан; e-mail: Zh.Turarova@adilet.gov.kz
Кадирова Алия Назаргалиевна
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов нормативных правовых актов и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г.Астана, Республика Казахстан; e-mail: Al.Kadirova@adilet.gov.kz
Ключевые слова: международные договоры; лингвистическая экспертиза; аутентичность текстов.
Аннотация. Международный договор — правовая основа обеспечения и осуществления международного сотрудничества государства.
Рассказывая важность международных договоров во всех сферах правовых отношений с другими государствами, авторы, одним из путей их совершенствования отмечают повышение качества по разработке проектов международных договоров, особенно в обеспечении перевода проектов международных договоров с иностранных языков на русский, казахский языки.
Авторы считают, что неправильность переводов проектов международных договоров, неправильное использование слов, словосочетаний и терминов в них приводит к нарушению содержания и сложности применения правовой нормы в практике.
Отмечая значимость соблюдения особенностей законодательного языка и предъявляемые им требования при разработке проектов международных договоров, авторы обращают внимание на методическую значимость научно-лингвистической экспертизы проектов международных договоров, проводимой в части аутентичности текстов на казахском и русском языках.
Представляя анализ деятельности Центра лингвистики в структуре Института законодательства, который проводит научно-лингвистическую экспертизу проектов нормативных правовых актов и международных договоров, авторы решение обозначенных проблем связывают с усовершенствованием качества проектов международных договоров, с научно-методическим обеспечением при разработке проектов международных договоров, с организацией координированных механизмов повышения квалификации кадров.
Учитывая значимость вопроса, требующего решения с поддержкой на правительственном уровне, авторы утверждают, что данному вопросу следует уделить особое внимание в связи с предстоящим переходом в республике на латинский алфавит.
TERMINOLOGICAL CLARIFICATION OF THE TEXTS OF INTERNATIONAL TREATIES
Turarova Zhumakul Mukhtarovna
Leading research fellow of the sector of scientific and linguistic expertise of draft normative legal acts and international treaties of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: Zh.Turarova@adilet.gov.kz
Kadirova Aliya Nazargalievna
Senior research fellow of the sector of scientific and linguistic expertise of draft normative legal acts and international treaties of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: Al.Kadirova@adilet.gov.kz
Keywords: international treaties; linguistic expertise; authenticity of texts.
Abstract. The international treaty is the legal basis for ensuring and realization of international cooperation of the state.
The authors believe that the incorrect translation of draft international treaties, misuse of words, phrases and terms leads to a violation of the content and complexity of the application of the legal norm in practice.
Noting the importance of observance of legislative acts and requirements for the drafting of international treaties, the authors draw attention to the methodological significance of the academic and linguistic expertise of draft international treaties on the authenticity of texts in the Kazakh and Russian languages.
Presenting the analysis of the activities of the Center for Linguistics in the structure of legislation that conducts academic and linguistic expertise of draft normative legal acts and international treaties, the authors identify problems associated with the improvement of the quality of draft international treaties, with academic and methodological support in drafting international treaties, the organization of coordinated mechanisms that improve professional skills of the staff.
Considering the importance of the issue requiring a solution with support at the certain level, the authors argue that this issue should be given special attention in connection with the forthcoming transition to the Latin alphabet.
Тэуелсiздiriмiздi жариялаган 1991 жыл-дьщ 16 желтоксанынан бастап ^азакстан Республикасыныц экономикалык, элеуметтiк, саяси дамуы мен улттык кауiпсiздiгiн камта-масыз етуде улттык к¥кыктык жYЙенi дамыту басты максатымыз болганы белгiлi.
БYгiнгi кYнi елiмiз ез тэуелсiздiгiн бекем устанган, беделi арткан, экономикасы да-мыган, элемге белгiлi елге айналуы жолында улттык зацнамамыздыц, онымен коса халыка-ралык ынтымактастыктагы кукыктык непз - халыкаралык шарттардыц, мацызды рел аткарганын айтуымыз кажет.
¥лттык зацнама когамдык катынастары-мыздыц iшкi салаларын реттеу куралы болса, ^азакстан Республикасыныц халыкаралык шарты - ^азакстан Республикасыныц шет мемлекеттермен немесе халыкаралык уй-ымдармен халыкаралык кукыкпен реттелетiн халыкаралык келiсiм жасаудыц, элемдiк дец-гейде мемлекетiмiздiц кауiпсiздiгi мен бейб^-шшпн камтамасыз етудiц, барлык саладагы ынтымактастыкты дамытудыц басты куралы болды.
Республикамыздыц дамуы жылдарын-да баска мемлекеттермен жэне халыкаралык кукык субъектiлерiмен катынастарыныц т^р-лi мэселелерi бойынша халыкаралык шарт-тар (келiсiмдер, пакт, конвенциялар) жасасу жоспары рэсiмiнiц зацнамалык негiздерi ай-кындалды [1, 22б.]. Атап айтканда, ^азакстан Республикасыныц халыкаралык шарттарды жасасу, орындау, езгерту жэне олардыц кол-данылуын токтату тэртiбi, ^азакстан Респу-бликасы Yкiметiнiц жанындагы ^азакстан Республикасыныц халыкаралык шарттары мэселелерi женiндегi ведомствоаралык комиссия шешiмдерiмен макулданатын ^азакстан Республикасыныц халыкаралык шарттарын жасасудыц агымдагы жэне перспективалык жоспарлары жобаларын эзiрлеу тэртiбi, ^а-закстан Республикасы катысушы болуга ни-еттенетiн халыкаралык шарттар бойынша, сондай-ак халыкаралык шарттардыц жобала-ры бойынша гылыми сараптама жYргiзу каги-дасы белгiлендi. Халыкаралык шарт жобасы бойынша тужырымдама эзiрлеу аркылы халыкаралык жобаныц жасалуыныц непздш-гi мен оны юке асырудан кYтiлетiн нэтиженi болжау кезделдi [2, 78-79-б.].
Онымен коса, ^азакстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетiн халыкаралык шарттар, сондай-ак халыкаралык шарттардыц
жобалары бойынша гылыми (кукыктык-линг-вистикалык, экологиялык, каржы жэне баска) сараптама жYргiзу, сондай-ак ^азакстан Республикасы Эдiлет министрлшнщ сарап-тамасынан еткен олар ^азакстан Республикасы Сырткы iстер министрлшнде келiсiлуге тиiстiгi айкындалды1.
^азакстан Республикасы катысушы болуга ниеттенетш халыкаралык шарттыц немесе халыкаралык шарт жобасыныц сапасын, негiздiлiгiн, уакытылылыгын жэне оган ка-тысудыц зацдылыгын багалауга багытталган гылыми сараптаманыц бiрi - лингвистикалык сараптама болып табылады.
Лингвистикалык сараптаманы жYргiзу мiндетi ^азакстан Республикасыныц Эдшет министрлiгi курылымындагы Зацнама инсти-тутынына жYктелген.
Халыкаралык шарттар жобаларыныц казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнiц тецтYпнускалыFын айкындау максатында жYргiзiлетiн бул сараптама тYрi:
1) зацнамалык актшердщ жобалары бойынша - Эдшет, ¥лттык экономика жэне ^аржы министрлiктерiмен келiсiлгеннен кей-ш, олар Yкiметке енгiзiлгенге дейiн;
2) ратификациялауFа жататын халыкаралык шарттар жобалары бойынша - оларFа кол койы!етаета дейiн;
3) ^азакстан Республикасы катысушы болуFа ниеттенген, ратификациялауFа жата-тын халыкаралык шарттар бойынша - оларды ратификациялау немесе ратификациялау жо-лымен оларFа косылу туралы шешiм кабыл-данFанFа дейiн жYргiзiледi2.
Халыкаралык шарттар жобаларына лингвистикалык сараптама жYргiзу кезiнде шарт жобасын эзiрлеудiц зацдык-техникалык (ресiмдеу бойынша) жэне зацдык-тiлдiк та-лаптардыц сакталуы, яFни шарт жобасыныц такырыптык (нысандык) зацдык талаптары, шарт жобасыныц мазмуны мен курылымын калыптастырудаFы кукыктык норманы баян-дау логикасыныц сакталуы, кукыктык нор-маларды беруде зац терминдерiнiц жэне езге де тшдш куралдардыц дурыс пайдаланылуы баFаланады.
ТYпнуска болып саналатын, орыс тшн-де эзiрленген шарт жобасыныц казак тшше аударылFан нускасы такырыптык нысанына, уFымдык аппараттыц дэл бершуше, норма-тивтiлiк мазмунды курайтын калыпты сездер мен сез тiркестердiц, терминдер мен сейлем-
1 «Казацстан Республикасы цатысушы болуга ниеттенетт халъщаралъщ шарттар бойынша, сондай-ац ха-лыцаралъщ шарттардыц жобалары бойынша гылыми сараптама ЖYргiзу цагидасын беюту туралы» Казацстан Республикасы Yкiметiнiц 2010 жылгы 14 цыркYйектегi № 938 цаулысы //«Эдшет» Казацстан Республикасыныц нормативтiк цуцыцтыц актшер ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi http://www.adilet.gov.kz/ru. цол жетюзу к^ 01.08.2018ж.
2 «Казацстан Республикасы Уюметшц Регламентi туралы» Казацстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 10 желтоцсандагы N 1300 цаулысы //«Эдшет» Казацстан Республикасыныц нормативтiк цуцыцтыц актшер ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi http://www.adilet.gov.kz/ru. цол жетшзу KYнi 01.08.2018ж.
дердщ нормага сай пайдаланылып, мазму-нынды дэл ашуына, шарт нормасын курайтын iшкi курылымдыц элементтердщ орналасуы-на тексерiледi [3, 161-б].
Лингвистикалыц сараптама шегшде цамтылатын осы мэселелер шарт жобасы мэтшшщ тещупусцалы^ын цамтамасыз етш цана цоймай, шарттарда еюушты, тYрлiше тYсiнуге экелетiндей пайдаланылуы мYм-кш сездер мен сез тiркестерiн болдырмауFа, оныц шарт жобасыныц мазмундыц сапасын - шарт мэтЫ тшнщ айцындь^ын, дэлдiгiн, нацтылыFын, дурысты^ын, шын мэншде цол-дануFа жарамды болуын цамтамасыз етуге ыцпал етедi.
Халыцаралыц шарттар жобаларына жYр-гiзiлетiн лингвистикалыц сараптама тэж1ри-бесiнде бYгiнгi кYнi жш кездесетiн жэне тещупнусцалыцты аныцтауда циындыц туын-дататын жайт - шет тшдерден аударылFан шарттардыц орыс тшндеп жобаларындаFы тiлдiк талаптарды бузатын лексикалыц, стиль-дiк жэне грамматикалыц олцылыцтармен цоса iшiнара зацдыц-техникалыц (ресiмдеу бой-ынша) жэне логикалыц кемшiлiктерге жол берiлуi болып табылады. Бул шет тшдершен аударылатын жобалар сапасын жетiлдiрудi та-лап етедi.
Эзiрлеушi органдармен Лингвистикалыц сараптамаFа усынылFан мемлекетаралыц, Yкiметаралыц, ведомствоаралыц халыцаралыц шарттар жобаларыныц басым кепшiлiгi екiжацты жэне кепжацты шарттар, бiрцатары шет тiлдерiнен тшелей орыс тiлiне жэне орыс тшнен цазац тiлiне аударыла отырып эзiрлен-ген шарттар жобалары болды.
2017 жылы Лингвистика орталыFына са-раптамаFа 165 халыцаралыц шарт жобасы, (олардыц 9-ы сапасыныц темен болуы, цу-жаттардыц толыц усынылмауы себепт керi цайтарылды), ал 2018 жылдыц 7 айында са-раптамаFа 90-нан аса халыцаралыц шарт жобасы тYCтi3. Лингвистикалыц сараптамаFа усынылFан халыцаралыц шарт жобаларыныц реттеу объектiлерi тYрлi саладаFы ынтымацта-стыцтарды цамтыды4.
Халыцаралыц шарттар жобаларына линг-вистикалыц сараптама жYргiзу барысында эзiрлеушiлерге жобалардыц цазац тiлiндегi мэтiндерiндегi зацдыц-техникалыц (реамдеу бойынша) жэне тiлдiк нормаларды бузатын кемшшктерд^зетужетндеусынымдарбершедь Сараптама жYргiзу кезiнде лексикалыц, грамматикалыц, стильдш нормалардыц
сацталмауы, атап айтцанда:
- сездердiц, сез тсркестершщ, термин-дердiц маFынасын дэл жазбау, терминдердi жазудаFы бiрiздiлiктi сацтамау;
- орыс тш мен цазац тшнщ грамматикалыц ерекшелiктерiн ескермеу, кебше септiк, кептiк жэне жекеше жалFауларды дурыс жазбау, емле цателерге жол беру;
- орыс тшндеп мэтшде цуцыц нормасын узац сез тiркестерiмен не сейлем келемш ар-тыц жазумен тYсiнудi циындататын стильдiк кемшiлiктер;
- мэтiндердi аудармай не басца есю нусца-сымен усыну;
- мэтш цурылымын дурыс ресiмдемеу, жобада езгерютер мен толыцтырулар редак-циясын цолданыстаFы актiге сэйкестiкке кел-тсрмей усыну сияцты кемшiлiктер кездесiп отырды.
Сонымен бiрге нысаны уцсас халыцаралыц шарттарды «Эдшет» ^азацстан Республикасы нормативтж цуцыцтыц актшер ацпарат-тыц-цуцыцтыц жYЙесiнен царап, Yлгi ретiнде пайдаланудыц, уFымдар мен терминдердiц пайдалану тэжiрибесiн зерделеудiц ескерш-меуi жиi кездесп. Мысал ретiнде цылмыстыц цуцыцтыц кемек керсету саласындаFы ынты-мацтастыц мэселелерше цатысты 2018 жылы Бас прокуратура усыпан халыцаралыц шарттар жобаларына жYргiзiлген лингвистикалыц сараптамаFа тэжiрибесiмен белюуге болады.
Шарт атауыныц жазылуы дурыс:
«Договор между Республикой Казахстан и Республикой Македония о выдаче лиц» - «^а-зацстан Республикасы мен Македония Республикасы арасындаFы адамдарды устап беру туралы шарт»;
Жоба мэтшшде «из-под стражи» деген сез дурыс аударылмаFан:
«вправе освободить лицо из-под стражи и отказать в его выдаче за это же преступление» - «адамды цамаудан босатуFа жэне дэл осы цылмыс Yшiн оны устап беруден бас тартуFа» (дурысы: «адамды кYзетпен устаудан босатуFа жэне дэл осы цылмыс Yшiн оны устап беруден бас тартуFа цуцылы.»).
Жоба мэтiнiнде «задержании» деген сез дурыс аударылмаFан:
«Постановлении об аресте или задержании» - «цамацца алу немесе цамауда устау ту-ралы цаулылардыц» (дурысы: «цамацца алу немесе устап алу туралы цаулылардыц»)5.
Шарт атауында «лиц» деген сез жазыл-маFан:
3 Лингвистикалыц сараптамага mYcrnH халыцаралыц шарттар жобаларын mipKey журналы (31.07.2018ж. жагдай бойынша)
4 Лингвистика орталыгыныц 2017 жылга арналган ece6i (2017 жылгы 20 желтоцсандагы жагдай бойынша)
5 Цазацстан Республикасы Бас прокуратурасыныц 2018 жылгы 4 сэуiрдегi № 2-013620-18-22127 хатымен жолданган «Цазацстан Республикасы мен Македония Республикасы арасындагы адамдарды устап беру туралы шарт» жобасы
«Договор между Республикой Казахстан и Малайзией о выдаче» - «^азакстан Республикасы мен Малайзия арасындаFы устап беру туралы шарт»;
Жоба мэтшшде «из-под стражи» деген сез дурыс аударылмаFан:
«лицо может быть освобождено из-под стражи» - «адам камаудан босатылуы мYмкiн» (дурысы: «адам кYзетпен устаудан босатылуы мYмкiн»)
Жоба мэтiнiнде «арест» деген сез дурыс аударылмаFан:
«временный арест» - «уакытша камау» (дурысы: «уакытша камакка алу»).
Жоба мэтшшде «без привязки какой либо третьей стороне или международному трибуналу» - «кандай да бiр Yшiншi тарапты не-месе халыкаралык трибуналдыц байлауын-сыз» деген сез тсркестершде «без привязки ... трибуналу» деген сездер «трибуналдыц байлауынсыз» деп жалFаулык дурыс жалFан-бай аударылып, маFынасы дурыс берiлмеген (дурысы: «трибуналды байланыстырмай»);
Сондай-ак «внутригосударственных процедур» деген сездер «мемлекетпк рэсiмдердi» деп дурыс аударылмаFан (дурысы: «мемле-кетiшiлiк рэамдердЬ»6.
Халыкаралык кукыктык нормаларда бел-гiлi процестi белгiлеуде маFыналык жукте-менi бiлдiретiн осы сиякты тYрлi терминдер
колданылады.
Ал шарт жобасында apôip сездш, сез rip-кесшш, терминшц белгiлi угым мен магына-ны камтып, тYпнускадаFы угымга жакын, магынасы дэл api кабылдауFа TYcimKTi болуы мацызды.
Шарт жобасыныц тещупнускалы^ыныц камтамасыз етiлуi оныц кукыктык мазмуны мен курылымныц дурыс, колданылатын ны-санына сай функционалдык мiндетiн аткара-тын акт pетiнде калыптастыpуFа мYмкiндiк жасайды.
Халыкаралык шарттар жобаларына лингвистикалык сараптама жYpгiзу - халыкаралык шарттар жобаларыныц тецнускалыFын, зац тiлi сташ еpекшелiктеpi мен тiлдiк нормалар-дыц сакталуын, ондаFы зац лексикасыныц колданылуын жетiлдipуге баFытталFан нэти-желi шара екендшн айтуFа болады.
Ал колданыстаFы зацнаманы зеpделейтiн болсак кейбip халыкаралык шарттар мэтш-деpiнде де маFына дэлдiгiнiц сакталмауы, терминдер мен сез тсркестершш дурыс пайдала-нылмауы жэне бipiздiлiктiц болмауы сиякты лексикалык, стильдiк кемшiлiктеpмен катар грамматикалык кемшшктерге де жол берш-гендiгiн байкауFа болады. Мундай кемшшк-теpдiц бipкатаpы колданыстаFы халыкаралык шарттарда жиi кездеседь Мысалы:
1. «Казацстан Республикасы мен Кытай Халыц Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2010 жылгы 27 цыр-куйектег1 № 1074 Жарлыгы, 12-бап.
^олданыстаFы нуска:
«Зац кузырын сактау» -«Сохранение юрисдикции»
¥сынылатын дурыс нуска:
Юрисдикцияны сактау
2. «Казацстан Республикасы мен Унд1стан Республикасы арасындагы устап беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 22 цацтардагы № 730 Жарлыгы, 1-баптыц 2-тармагы.
^олданыстаFы нуска:
«зац кузырын» - «юрисдикцию»
¥сынылатын дурыс нуска:
«юрисдикцияны»
3. «Казацстан Республикасы мен Бразилия Федеративтт Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2017 жылгы 17 ш1лдедег1 № 523 Жарлыгы, 11-баптыц 1-тармагы.
^олданыстаFы нуска:
«Yкiмдеpдi кайта карау бойынша юpисдикцияFа ие болады.» -«обладает юрисдикцией по пересмотру вынесенных приговоров»
¥сынылатын дурыс нуска:
«шыFаpылFан Yкiмдеpдi кайта карау бойынша юpисдикцияFа ие болады»
6 Казацстан Республикасы Бас прокуратурасыныц 2018 жылгы 17 мамырдагы № 2-013601-18-32420 ха-тымен жгбершген «Казацстан Республикасы мен Малайзия арасындагы устап беру туралы шарт» жобасы
Мемлекеттж mmdezi зац шыгармашылыгы практикасынан \ ; ; ; ; j ; ; ; ; ; ; ; ;
4.«К,азацстан Республикасы мен Ырткен Араб Эм1рлттер1 арасындагы цылмыстыц iстер бойынша взара цуцыцтыц квмек корсету туралы келшмге цол цою туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 14 наурыздагы № 767Жарлыгы, 3-баптыц 2-тармагы.
^олданыстаFы нуска:
«адамдардьщ немесе заттардьщ орналаскан жерш жэне уксасть1гьш аньщтау» - «определение места нахождения и идентификация лиц или предметов»
¥сынылатын дурыс нуска:
«адамдардьщ немесе заттардьщ орналаскан жерш жэне идентификатт^ьн аньщтау»
5. «Казацстан Республикасы мен Ырткен Араб Эмiрлiктерi арасындагы цылмыстыц wтер бойынша взара цуцыцтыц квмек корсету туралы келшмге цол цою туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 14 наурыздагы № 767Жарлыгы, 14-бап.
^олданыстаFы нуска:
«Адамдардьщ немесе заттардьщ орналаскан жерi немесе уксастьгь» -«Местонахождение или идентификация лиц или предметов»
¥сынылатын дурыс нуска:
«адамдардыц немесе заттардыц орналасцан жерi немесе идентификаторы»
6. 2015 жылгы 16 шiлдедегi № 331-VКазацстан Республикасыныц Зацыменратификация-ланган «Казацстан Республикасы мен Америка Курама Штаттары арасындагы цылмыстыц wтер бойынша взара цуцыцтыц квмек туралы шарт», 12-бап.
¥сынылатын дурыс нуска:
«адамдардыц немесе заттардыц орналасцан жерш аныцтау немесе оларды идентификаттау»
^олданыстаFы нуска:
«12-бап. Адамдардьщ немесе заттардьщ орналаскан жерш аньщтау немесе олардь сэйкестендiру» - «Статья 12. Установление местонахождения или идентификация лиц или предметов»
7. «Казацстан Республикасы мен Вьетнам Социалисты Республикасы арасындагы устап беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2017 жылгы 23 мамырдагы № 482 Жарлыгы, 7-баптыц 1-тармагы.
^олданыстаFы нуска:
«жеке басын сэйкестендiру» «идентификации личности»
¥сынылатын дурыс нуска:
дурыс
8. Казацстан Республикасы 1шк1 Iстер министрлт мен Ресей Федерациясы 1шк1 Iстер министрлт арасындагы ынтымацтастыц туралы Кел1с1м, Сочи ц., 2008 жылгы 23 цазан, 3-баптыц 1-тармагы.
¥сынылатын дурыс нуска:
«еартю куралдарь мен психотроптьщ заттардь зерттеудщ жэне идентификаттаудьщ жаца эдютерЬ»
^олданыстаFы нуска:
«еартю куралдарь мен психотроптьщ заттардь зерттеудщ жэне
сэйкестендiрудщ жаца эдютерЬ» -«о новых методах исследования и идентификации наркотических средств и психотропньх веществ»
9. «Тауар тацбалары жон1ндег1 зацдар туралы Сингапур шартынратификациялау туралы» Казацстан Республикасыныц 2012 жылгы 8 сэу1рдег1 № 10-V3ацы,13-бап (2) тармагы (I) тармацшасы.
^олданыстаFы нуска:
«тацбаныц кез келген бейнесш
¥сынылатын дурыс нуска:
«тацбаныц кез келген бейнесш
немесе баска да сэйкестендipудi усыну» - «любое представление или другая идентификация знака»
немесе баска да идентификаттауды усыну»
10. 2015 жылгы 16 ш1лдедег1 № 331-VКазацстан Республикасыныц Зацымен ратифика-цияланган «Казацстан Республикасы мен Америка Курама Штаттары арасындагы цылмы-стыц iстер бойынша взара цуцыцтыц квмек туралы шарт», 9-бап.
^олданыстаFы нуска:
«телнускалы^ын аныктаусыз жэне зацдастырусыз» - «установления подлинности и легализации»
¥сынылатын дурыс нуска:
дурыс
11. «Казацстан Республикасы мен Кытай Халыц Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2010 жылгы 27 цыр-кYйектегi № 1074Жарлыгы, 17-бап.
«расталусыз жэне зацдастырылусыз» - «без подтверждения или легализации»
«л», «ыл» жалFауы артык. «растаусыз жэне зацдастырусыз»
12. «Казацстан Республикасы мен Туркия Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы келiсiмдiратификациялау туралы» Казацстан Республикасыныц 2013 жылгы 20 царашадагы № 143-VЗацы, 7-баптыц 4-тарагы.
^олданыстаFы нуска:
«авторын белгшеместен жэне зацдастырмай» - «без авторизации и легализации»
¥сынылатын дурыс нуска:
«авторын белгшемей жэне зацдастырусыз пайдаланылады»
13. «Казацстан Республикасы мен Сауд Арабиясы Корольдт арасындагы сотталган адамдарды беру туралы келшм» Казацстан Республикасы Президенттщ 2014 жылгы 5 царашадагы № 943 Жарлыгы, 17-бап.
¥сынылатын дурыс нуска:
«аумаFында одан эpi растаусыз немесе зацдастырусыз пайдаланылуFа тшс.»
^олданыстаFы нуска:
«аумаFында одан эpi расталмай немесе зацдастырылмай пайдаланылуFа тшс.» - «должны быть использованы на территории другой Стороны без дальнейшего подтверждения или легализации.»
14. «Казацстан Республикасы мен Ундютан Республикасы арасындагы устап беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 22 цацтардагы № 730 Жарлыгы, 16-баптыц 2-тармагы.
^олданыстаFы нуска:
«елуше» - «смерти»
¥сынылатын дурыс нуска:
«кайтыс болуына»
15. «Казацстан Республикасы мен Бразилия Федеративтт Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2017 жылгы 17 шiлдедегi № 523 Жарлыгы, 9-бап.
^олданыстаFы нуска:
«кайтыс болFан» - «смерти»
¥сынылатын дурыс нуска:
дурыс
16. «Казацстан Республикасы мен Ундютан Республикасы арасындагы устап беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 22 цацтардагы № 730 Жарлыгы, 8-баптыц 1, 3-тармацтары.
^олданыстаFы нуска:
«ю бойынша eндipiс жYpгiзу» «производство по делу»
¥сынылатын дурыс нуска:
«ю бойынша ю жYpгiзу»
17. «Казацстан Республикасы мен Ыржкен Араб Эмiрлiктерi арасындагы цылмыстыц wтер бойынша взара цуцыцтыц квмек кврсету туралы келшмге цол цою туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 14 наурыздагы № 767 Жарлыгы, 3-баптыц 2-тар-магы.
^олданыстаFы нуска:
«цылмыстыц ютер бойынша тергеу, iзге тYсу жэне ю жYргiзу эрекеттерш» - «взаимную помощь в расследовании, преследовании и процессуальных действиях по уголовным делам.»
18. Казацстан Республикасы 1шк wтер министрлт мен Ресей Федерациясы 1шк1 wтер министрлт арасындагы ынтымацтастыц туралы Келшм, Сочи ц., 2008 жылгы 23 цазан, 3-баптыц 1-тармагы.
^олданыстаFы нуска: ¥сынылатын дурыс нуска:
«цылмыстыц цудалаудан» - дурыс
«уголовного преследования»
19. «Казацстан Республикасы мен Туркия Республикасы арасындагы сотталган адамдарды беру туралы келiсiмдiратификациялау туралы» Казацстан Республикасыныц 2013 жылгы 20 царашадагы № 143-VЗацы, 16-бап.
^олданыстаFы нуска: ¥сынылатын дурыс нуска:
«цамаудан цашып кетсе» - «кузетпен устаудан цашып кетсе»
«побег из-под стражи»
20. «Казацстан Республикасы мен Италия Республикасы арасындагы Адамдарды устап беру туралы шартца цол цою туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2013 жылгы 11 царашадагы № 686Жарлыгы, 7-баптыц 2-тармагыныц b) тармацшасы.
^олданыстаFы нуска: ¥сынылатын дурыс нуска:
«адамды соттауFа дешн оны дурыс
кузетпен устау туралы мэлiмет
цоса бершедо» - «сведения о
содержании лица под стражей
до его осуждения.»
21. «Казацстан Республикасы мен Ыржкен Араб Эмiрлiктерi арасындагы цылмыстыц wтер бойынша взара цуцыцтыц квмек кврсету туралы келшмге цол цою туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 14 наурыздагы № 767 Жарлыгы, 3-баптыц 1-тар-магы.
^олданыстаFы нуска: ¥сынылатын дурыс нуска:
«кез-келген» кез келген
¥сынылатын дурыс нуска:
цылмыстыц ютер бойынша тергеп-тексеру, цудалау жэне ю жYргiзу эрекеттерш»
22. Казацстан Республикасы 1шк1 wтер министрлт мен Ресей Федерациясы 1шю wтер министрлт арасындагы ынтымацтастыц туралы Келшм, Сочи ц., 2008 жылгы 23 цазан.
^олданыстаFы нуска:
^азацстан Республикасы 1шю ютер Министрлт мен Ресей Федерациясы 1шю ютер министрлт арасындаFы ынтымацтастыц туралы Келiсiм
¥сынылатын дурыс нуска:
^азацстан Республикасы 1шю ютер министрлт мен Ресей Федерациясы 1шю ютер министрлт арасындаFы ынтымацтастыц туралы келiсiм
23. «Казацстан Республикасы мен Ундютан Республикасы арасындагы устап беру туралы шарт» Казацстан Республикасы Президенттщ 2009 жылгы 22 цацтардагы № 730 Жарлыгы, 7-бап.
^олданыстаFы нуска:
«5-бабыныц 1.1-тармаFына» -пунктом 1.1 статьи 5»
¥сынылатын дурыс нуска:
«5-баптыц 1.1-тармаFына»
Республикалык терминология комис-сиясы «жеке басын сэйкестендipу «ЖСН» -«идентификации личности (ИИН)» тipкесiнде Fана «сэйкестендipу» деп, ал калFан жаFдай-ларда «идентификация» тYpiнде пайдалануды белгiлеген. Алайда, колданыста эpтYpлi пай-даланылуда.
Юрисдикция (лат. jurisdictio - сот iсiн жYpгiзу) термиш жалпы алFанда мемлекет-тiк органдар немесе мемлекет кузырына жа-татын кукыктык билiк сипатындаFы кузырет, сондай-ак азаматтык, экiмшiлiк, кылмыстык iстеpдi карау бойынша сот билЫ органда-рыныц кызметi. «Юрисдикция» теpминiнiц маFынасы «кузырет» (билштш eкiлеттiлiк) уFымымен тец маFынада [4, 176.].
«Юрисдикция» теpминi ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц жанындаFы Республикалык терминология комиссиясыныц 2015 6 казандаFы отырысында «юрисдикция; зацдык кузыры» болып бекiтiлдi. Осы мысалдаpFа зер сала отырып, колданыстаFы зацнамадаFы мундай кемшiлiктеpдi шаpттаpFа езгерютер енгiзу аркылы тYзетiп отыру кажет. Онымен бipге, теpминдеpдi дурыс пайдалану-дыц жолдары: 1) маFыналык аударма жасау; 2) тшден соFан сай балама табу; 3) екеуше баFынбаFан жаFдайда казак тiлiнiц зацдарына ы^айлау, баска тiлден термин алу аркылы [5, 41-б], 4) сала бойынша терминдердщ колда-нысын саралай отырып накты бip теpминдi пайдалануды назаpFа алу болуы кажет.
^олданыстаFы зацнамадаFы, оныц iшiнде халыкаралык шарттарда терминдерге каты-сты мэселелеpдiц шешiмi болатын мацызды тужырымдарды казак тiл бiлiмi саласындаFы белгiлi Fылымдаp А. Байтурысыновтыц, Жубановтыц, Э. ^айдардыц, 0. Айтба-евтыц, Шерубайулыныц ецбектершде
камтылFандыFын атап етуге болады.
Дорыта айтканда, тiлшi, терминолог, Fа-лым Шерубайулы тужыpымдаFанындай: «терминологияны бipiздендipу жумысы ец алдымен, уFым мазмунын дэл беpмейтiн, тер-минге койылатын талаптаpFа сай келмейтiн атаулардан арылып, сэтсiз жасалFан баламалар мен терминологияда ретаздш туFызып, жа-рыса колданып жYpген нускаларды сараптан eткiзiп, солардыц бipiн тiлде орныктырудан бастау алып», яFни «мемлекеттiк мэртебеге ие болFан казак тiлiнiц мYДдесiн кездей отырып жYзеге асырылуы кажет» [6, 124-125-б.].
^олданыстаFы зацнаманы толыктыратын зац жобалары мен халыкаралык шарт жобала-рын эзipлеуде де осыларды назаpFа алу кажет. ^ылмыстык кемек керсету бойынша ха-
лыкаралык шарттар кылмыстык эрекет жа-саFан жэне мемлекет аумаFынан тыс жерлерде жYpген адамдаpFа катысты жазалау каFидатын жYзеге асыруда шет мемлекеттермен ынты-мактастык жасаудыц, мемлекеттер арасын-даFы туындайтын дауларды элемдiк децгей-де шешудщ бipден-бip куралы [7, 256-б]. Ал халыкаралык шарттардыц сапалы болуы ха-лыкаралык ортада улттык мYДделеpдi коpFау-дыц, тYpлi салалаpындаFы катынастарды рет-теудiц негiзi.
БYгiнгi кYнгi халыкаралык шарттар мэтш-деpiне катысты тшдш кемшiлiктеpдiц жиi кездесуi жобаны эзipлеу жумыстарына бакы-лаудыц тиiстi дэрежеде Yйлестipiлмеуiнен. 0йткенi жобаны эзipлеу барысында кейбip мемлекеттiк органдарда зац жобасы асыFыс эзipленiп, олардыц мэтiндеpiн мамандар ез-деpi калайтын сeздiктеpге сYЙенiп эзipлеп, пысыктаусыз лингвистикалык саpаптамаFа женелтш жатады.
Онымен бipге зац мэтшдерш эзipлеу юш-де мамандарды эдютемелш куралдармен та-ныстырудыц, мэтiнмен жумыс iстеу эдiстеpiн мецгеpтудiц жэне олардыц тэжipибесiн жетш-дipудiц, сондай-ак зацнамадаFы теpминдеpдi бipiзге тYсipудiц жалпыFа ортак тетiктеpi [8, 52-79 б.] элi толыFымен ойластыpылмаFан-дыFын керуге болады. Бул мэселе - Yкiмет-тш децгейде каpастыpылFан жаFдайда Fана нэтиже бертш мэселелеpдiц катарында калып отыр.
Осы орайда ^азакстан Республикасыныц Президент Н. Назарбаев 2018 10 кацтаpдаFы ^азакстан халкына аpнаFан «Тepтiншi eнеpкэсiптiк революция жаFдай-ындаFы дамудыц жаца мYмкiндiктеpi» атты Жолдауында: «^азакстандыктардыц бола-шаFы - казак, орыс жэне аFылшын тiлдеpiн еркш мецгеpуiнде. Егер бiз казак тш Fумы-рлы болсын десек, оны жeнсiз терминологи-ямен киындатпай, казipгi заманFа лайыктауы-мыз кажет, казак тшн халыкаралык децгейге жакындату керек...»7 деп келешек баFытымыз-ды нактылап керсеткен тужырымыныц мацы-здылыFын атауFа болады.
Елiмiз латын элiпбиiне кешу карсацын-да туpFан кезецiнде бул мэселе зац шы^ар-машылыFымен айналысатын мемлекеттiк органдардыц тиiстi курылымдарыныц y^ лесiмдi жумыс iстеуiнен бастап, тшдш нор-мамызды, оныц iшiнде зац стилi талаптарын, терминологияны пайдалану каFидалаpы мен Fылыми-эдiстемелiк негiздеpiн, мамандардыц кэаби бiлiктiлiгiн арттыру сиякты кептеген мэселелеpдi кайта карауды алFа кояды.
7 К^азацстан Республикасыныц Президент! Н. Назарбаевтыц 2018 жылгы 10 цацтардагы Казацстан халцы-на арнаган «Твртiншi внеркэсiптiкреволюция жагдайындагы дамудыц жаца MYMкiндiктерi» аттыЖолдауы// www.akorda.kz//цол жетшзу KYнi 01.08.2018ж
Мемлекеттж mmdeziзац шыгармашылыгы практикасынан \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\
ЭДЕБИЕТТЕР
1. НарикбаевМ.С. Послание главы государства народу Казахстана «Нурлы жол - путь в будущее»: вопросы правового обеспечения // ¥лттыц жэне халыцаралыц цуцыцтыц взара эре-кеттестт = Взаимодействие национального и международного права: материалы круглого стола. - Университет КазГЮУ. 15 мая 2015г. - Астана: ТОО «КазГЮУ Консалтинг». - 2015. - 152с.
2. Калиева Э.А. Проблемы совершенствования законодательства Республики Казахстан
0 международных договорах // ¥лттыц жэне халыцаралыц цуцыцтыц взара эрекеттестт = Взаимодействие национального и международного права: материалы круглого стола. - Университет КазГЮУ. 15 мая 2015г. - Астана: ТОО «КазГЮУ Консалтинг». - 2015. - 152с.
3. Юридическая техника: учебное пособие/ Н.А.Власенко, А.И.Абрамова, Г. Т. Чернобель и др. - 2-е издание, перераб. и доп.-М.: Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве Российской Федерации; Юстиция, 2018. - 320с.
4. Черняков А.А. Право, закон, правозаконность: вопросы обновления действующего права и проблемы нормативной терминологии. - Алматы, Юрист, 2001. - 190 с.
5. Сыртцы саясат саласындагы терминдер жэне олардыц цолданылуы: двцгелек Yстел материалдары/цураст. Сэлемов С., АзабаеваГ., МэмбетовМ.; жауаптыред. Ш. К,урманбай-улы. Казацстан Республикасыныц Мэдениет министрлт. - Алматы, 2011. - 72 б.
6. Ш. Курманбайулы Терминтану: оцу цуралы. - Астана, 2009. -160 б.
7. Сарсембаев М.А., Сарсембаев К.М. Международное право. Общая и особенная части: учебник. - Алматы: Жет1 жаргы, 2009. - 408с.
8. Аударма. Термин. Свзжасам. (аудармашыларга, т\л мамандарына, жалпы квпшшкке арналган эд1стемел1к). Жауапты шыгарушы О.Ацыпбекулы. Астана, 2006. - 224б.
REFERENCES
1. Narikbaev M.S. Poslanie glavy gosudarstva narodu Kazahstana «Nurly zhol -put' v budushhee»: voprosy pravovogo obespechenija // ¥1Щц zhэne halyцaralyц цуцyцtyц вzara эrekettestigi = Vzaimodejstvie nacional'nogo i mezhdunarodnogo prava: materialy kruglogo stola. - Universitet KazGJuU. 15 maja 2015g. - Astana: TOO «KazGJuUKonsalting». - 2015. - 152s.
2. Kalieva Je.A. Problemy sovershenstvovanija zakonodatel'stva Respubliki Kazahstan o mezhdunarodnyh dogovorah // ¥1Щц zhэne halyцaralyц цуцyцtyц вzara эrekettestigi = Vzaimodejstvie nacional'nogo i mezhdunarodnogo prava: materialy kruglogo stola. - Universitet KazGJuU. 15 maja 2015g. - Astana: TOO «KazGJuUKonsalting». - 2015. - 152s.
3. Juridicheskaja tehnika: uchebnoe posobie/ N.A.Vlasenko, A.I.Abramova, G.T.Chernobel' i dr. - 2-e izdanie, pererab. i dop.-M.: Institut zakonodatel'stva i sravnitel'nogo pravovedenija pri Pravitel 'stve Rossijskoj Federacii; Justicija, 2018. - 320s.
4. Chernjakov A.A. Pravo, zakon, pravozakonnost': voprosy obnovlenija dejstvujushhego prava
1 problemy normativnoj terminologii. - Almaty, Jurist, 2001. - 190 s.
5. Syrtцу sajasat salasyndazy terminder zhэne olardyц цаldanyluy: dвцgelek Ystel materialdary/ цуrast. Sэlemov S., Azabaeva G., Mэmbetov M.; zhauapty red. Sh. Куrmanbajуly. Kaza^tan Respublikasynyц Mэdeniet ministrligi. - Almaty, 2011. - 72 b.
6. Sh. Kуrmanbajуly Termintanu: oцы цуraly. - Astana, 2009. -160 b.
7. Sarsembaev M.A., Sarsembaev K.M. Mezhdunarodnoe pravo. Obshhaja i osobennaja chasti: uchebnik. - Almaty: Zheti zharzy, 2009. - 408s.
8. Audarma. Termin. Sвzzhasam. (audarmashylarza, til mamandaryna, zhalpy kвpshilikke arnalsan эdistemelik). Zhauapty shyzarushy Q.Aцypbekуly. Astana, 2006. - 224b.
